قازاق ەلى تاريحىن قالىپتاستىرۋدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان تۇيىتكىلدى ماسەلە ساناتىنداعى الاشا حان جۇمباعىنىڭ توركىنىنە ۇڭىلگەندە، تاريحي جانە شەجىرە دەرەكتەرىن، ەل اۋزىنان الىنعان اڭىز وقيعالارىن ورايلاستىرا قاراۋ اتالمىش ۇلى تۇلعانىڭ كىم ەكەنىن ناقتى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى ەكەن. 

ورىس ەتنوگراف-عالىمى ا.ي.لەۆشيننىڭ «قىرعىز-قازاق نەمەسە قىرعىز-قايساق ورداسى مەن دالاسىن سۋرەتتەۋ» اتتى جيناعىنداعى ەل اۋزىنان جازىپ العان كونە اڭىزدا قازاق رۋلارى تاتار تايپاسىمەن ءبىر مەملەكەت قۇرامىندا داۋىرلەگەنى، كەيىن كەلە بيلەۋشى اۋلەت سۇلتاندارى اراسىندا وربىگەن تاق ءۇشىن تالاس سالدارىنان مەملەكەت ىدىراپ، سۇلتاندار وزدەرىنە ءتيىستى ەنشىلىك ايماقتارى نەگىزىندە جەكە-جەكە حاندىقتار قۇرىپ العانى، وسى بولشەكتەنۋدەن الاشا حان بار بيلىكتى ءوز قولىنا العان سوڭ عانا قۇتىلعانى باياندالادى (ق.سالعاراۇلى، «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» 1992 ج. 125 بەت).

ناق وسى اڭىز دەرەكتەرىنەن عاسىرلار تەرەڭىندە جاتقان اۋقىمدى تاريحي وقيعالار ءتىزىلىمىن كورىپ وتىرمىز. اتالعان اڭىزدا ەلدىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭى رەتىندە تىلگە تيەك بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم كوك تۇرىكتەر قاعاناتى ەكەنى انىق. قىتايمەن تەرەزەسى تەڭ ۇلى مەملەكەت رەتىندە داۋىرلەگەن  قاعانات  تاعىنا 742 جىلى وتىرعان بىلگى حاننىڭ ۇلى ءتاڭىر حان اعا ۇرپاق سالىپ  بەرگەن سارا جولدى جالعاستىرا المادى. ول وردا جۇمىسىنا قاراپايىم تارقاندى ارالاستىردى. ەجەلدەن كەلە جاتقان حاندىق داستۇرگە قايشى كەلەتىن بۇل قادام شىعىس جانە باتىس شادتارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. (تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، حان ورتالىقتا بيلىگىن جۇرگىزسە، ونىڭ باتىس جانە شىعىس قاناتتارىنا ورتالىق بيلىككە باعىنىشتى مۇراگەر حانزادالار- شادتار امىرلىك ەتكەن).ءتاڭىر حاننىڭ بۇل نارازىلىقتى باسۋ ءۇشىن باتىس شادىن ءولىم جازاسىنا كەسۋى جاعدايدى ودان ارمەن ۋشىقتىرىپ، وردادا  توڭكەرىسكە اكەلىپ سوقتىردى. شىعىس شادى پاڭكۇل ورداعا باسىپ كىرىپ، ءتاڭىر حاندى ولتىرەدى. تاققا ونىڭ ۇلىن وتىرعىزادى. بۇنىمەن تىنىشتىق ورناي قويعان جوق.

توڭكەرىستەر ءارى قاراي جالعاسا كەلە سۇلتاندار ورتالىق بيلىككە باعىنۋدى دوعارىپ، قازاق رۋلارىن جەكە-جەكە ءبولىپ الىپ بيلەۋگە كوشتى. قالقا دالاسىنداعى وردا ساقتالعانىمەن قاعاناتتى ساقتاپ قالۋ ەندى مۇمكىن ەمەس ەدى. اڭىزدا ايتىلعان مەملەكەتتىڭ ىدىراۋى وسىلاي ورىن العان. بۇنداي جاعدايدان الاشا حان بار بيلىكتى قولعا العاننان كەيىن قۇتىلاتىنى ا.ي.لەۆشين قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن حالىق اڭىزىندا ايتىلادى.

بۇل اڭىز دەرەگى تاريحشى ل.گۋميلەۆتىڭ: «ەگەر ءبىز حۋننۋ مەن تۇرىك قاعاناتى اراسىنداعى جانە قاعانات پەن شىڭعىس حان يمپەرياسى اراسىنداعى داستۇرلەردىڭ ەكى رەت ۇزىلگەنىن ەسكەرمەسەك، وندا بىزگە ورتالىق ازيا تاريحى تۇسىنىكتى بولا المايدى»، دەگەن ايگىلى سوزىمەن («كونە تۇرىكتكر»،340 بەت.الماتى، 1994 ج.) سايكەس كەلىپ تۇر ەمەس پە؟  اڭىز بەن ل.گۋميلەۆ جاساعان تاريحي قورىتىندى التايداعى تايپالاردى بىرىكتىرگەن الاشا حانىمىز باسقا ەشكىم دە ەمەس،  شىڭعىس حاننىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن انىق مەڭزەيدى. ەسكەرىلۋى ءتيىس تاعى ءبىر جاعداي، ول باسقا جاقتان ەمەس، وعىز حاننان بەرمەن قاراي حاندار اۋلەتىنىڭ بەسىگى بولعان قالقا دالاسىنان شىعىپ وتىر عوي. 

اتالمىش اڭىز دەرەگىندەگى الاشا حان قۇرعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ەنگەن تايپالار  تۋرالى قر ۇلتتىق عا اكادەميگى تىلەۋبەردى سايدۋلدين بىلاي دەيدى «تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، التى الاشقا—كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر جانە موڭعول جەرىندە بولعان تاتاردى جاتقىزادى. التىن وردا زامنىندا تاتارلار ءوز باسشىسىنىڭ اتىمەن نوعاي اتاندى. التىن وردا ىدىراپ، قازاق بولعان رۋلار شىعىسقا قايتقاندا، نوعايلار باتىستا قالدى. ول زاماننان قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋ جىرلارى ساقتالعان». («دات»، 27-08-2014 ج.)

شىڭعىستىڭ التايدىڭ كۇنگەيىن مەكەندەگەن بۇل التى تايپا نەگىزىندە التى الاشتى قۇرۋى وپ-وڭاي جۇزەگە اسا قويعان جوق. حاندىق بيلىككە باۋىر باسىپ قالعان شىڭعىستىڭ قانداستارى وعان قارسىلىق كورسەتىپ باقتى. الايدا قالقاداعى وردانىڭ شىنايى مۇراگەرى شىڭعىستىڭ ۇستانىمى حالىقتىق قولداۋعا يە بولدى، ءسويتىپ قازاق ەلدىگىنىڭ ىرگەتاسى بولعان التى الاشتى قۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. شىڭعىس حاننىڭ الاش جۇرتىن قۇرۋ بارىسىنداعى ەڭبەگىنە سول كەزدەرى بۇگىنگى قازاق جەرىن جايلاپ وتىرعان تايپالاردىڭ بارلىعى دەرلىك  قولداۋ كورسەتتى. تەك ەدىل بويىنداعى قىپشاق تايپاسىنىڭ حانى عانا شىڭعىس حاننىڭ تۋىستاستارعا ءتان بەيبىت ۇسىنىسىن دۇرىس قابىلداماي، سۇبەدەي ءباھادۇردى كۇش قولدانۋعا ماجبۇرلەدى.

شىڭعىستى عايباتتاۋشىلار وتىرار سوعىسىن تىلگە تيەك ەتەدى. وتىرار بيلەۋشىسى قايىر حان، لاۋازىمىنان كورىنىپ تۇرعانداي، قاعانات داۋىرىنەن كەلە جاتقان حاندار ۇرپاعى بولۋىنا قاراماستان، سىر بويىنداعى جۇرتتى حورەزم شاحىنا بايلاپ بەرۋگە باعىت العان ساتقىندىق جولدا تۇردى. ول حورەزم شاحى ايتقان اقىلعا سۇيەنىپ، شىڭعىس حان جىبەرگەن ەلشىنى جانە تارتۋ جاساۋ نيەتىمەن بارعان 450 كەرۋەنشىنى قىرىپ سالدى، ءسويتىپ بەيبىت قادامنىڭ جولىن كەستى. ول حورەزم شاحىنىڭ جىبەرگەن 10 000 ساربازىنا جانە تاعى دا جاردەم بەرەم دەگەن ۋادەسىنە سەنىپ، شىڭعىس حاندى سوعىسقا ارانداتتى. 

وسى ۇرىستان سوڭ وتىرار تولىق قيراپ قالدى، ۇيىندىگە اينالدى دەگەن ءسوز بەكەر. سول قالادا تەمىرلان اسكەرباسىلارىمەن بىرگە قىستاپ، قىتاي جورىعىنا دايىندىق جاساۋ بارىسىندا 1405 جىلى قايتىس بولعانى ءمالىم. التىن وردانىڭ سوڭعى حانى توقتامىس تەمىرلانمەن ۇرىستا جەڭىلىس تاپقان سوڭ ۇلى جىبەك جولى توقىراپ، قەرۋەن سارايلار، بازارلار كەرەكسىزدىگىنەن وتىرار، سىر بويىنداعى وزگە قالالار بىرتە-بىرتە ەلسىزدەنىپ، جويىلىپ كەتتى. 

شىڭعىس حاندى قازاق ەشقاشان بوتەن دەگەن ەمەس. ونى الاش ەلىن قۇرعان كوشباسشى رەتىندە الاشا حان دەپ، ءاردايىم قۇرمەت تۇتتى. قولداعى شەجىرە، تاريحي جازبالار مەن اڭىز دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ونىڭ ءتانى الاشا حان كەسەنەسىندە دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. ەندى سولارعا توقتالايىق. 

شىڭعىس ۇرپاقتارى قاتارىنا جاتاتىن ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» (الماتى، 2007 ج.) قاعاننىڭ ۇلىتاۋعا كەلۋىنە قاتىستى وقىرمان نازارىن اۋداراتىن «شىڭعىس حاننىڭ ءوز جۇرتىنا ورالۋى»، سونداي-اق «شىڭعىس حاننىڭ اۋىرىپ، قايتىس بولۋى جانە بالالارىنا ايتقان وسيەتتەرى» دەپ اتالاتىن ەكى تاراۋ بار. اتالمىش تاراۋلارمەن كىتپتىڭ شىڭعىس حانعا قاتىستى بولىگىنە نۇكتە قويىلادى ەكەن. وسى ارقىلى اۆتور قاعان ءومىرىنىڭ اقىرى قاي وڭىردە اياقتالعانىن انىق بىلەتىنىن بايقاتادى. الايدا رەسەي پاتشاسى II-ەكاتەرينادان باستاپ، قىزىل كوممۋنيست ستالين دە  شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى باقىلاۋدا  ۇستاعانىن جانە سولاردىڭ  ىرقىمەن تاريحىمىز بۇرمالانعانىن  بىلەتىندىكتەن ەكى تاراۋدىڭ اتى وزگەرمەگەنىنىڭ ءوزى ءبىزدى قاناعاتتاندىردى. ەلدى اداستىرۋ ماقساتىن كوزدەپ، شەجىرەلىك باياننىڭ  مازمۇنىمەن ۇيلەسپەيتىن جالعان دەرەكتەردى سىنالاپ جىبەرگەنىن كوردىك جانە ولاردى نازارعا المادىق. 

ءسوز ەتىلىپ وتىرعان ەكى تاراۋدىڭ ءبىرىنشىسى بىلاي دەپ باستالادى: «شىڭعىس حان جازعىتۇرىم ءوز جۇرتىنا قاراي باعىت الدى. جول بويعى ءۋالاياتتار مەن قالالارعا بيلەۋشىلەر مەن دارۋعالار قويىپ، ءامۋ سۋىنان ءوتىپ، بۇقاراعا كەلدى. بۇل جەردە وعان جان-جاققا جىبەرىلگەن حانزادالار مەن نوياندار قوسىلدى»(90 بەت).

شىڭعىس حان بۇقارادان شىعىپ، سامارقاندقا كەلگەن سوڭ جوشىعا شاپقىنشى جىبەرىپ، كەلە جاتقانىن حابارلايدى. جوشى  اكەسىن قۇرمەتپەن قارسى الىپ، ءجۇز مىڭ جىلقى تارتۋ ەتەدى. ونىڭ جيىرما مىڭى -  كوك، جيىرما مىڭى – تورى، جيىرما مىڭى – قارا، جيىرما مىڭى – شۇبار، جيىرما مىڭى – بوز بولاتىن. شىڭعىس حان وسىنشا بۇل مول تارتۋدى قابىلدايدى جانە ءوز تاراپىنان بالاسىنا دەگەن اكەلىك سەزىمىن ءبىلدىرىپ، سىيلىقتار جاسايدى.  جوشى حان ىنىلەرىن باۋىرىنا تارتىپ، اعالىق سەزىمىن بىلدىرەدى (91 بەت). جوعارىدا ەلگە بەت العان قاعاننىڭ قاسىنا حانزادالار مەن نوياندار قوسىلعانى ايتىلدى عوي. دەمەك، بۇل ساپاردىڭ قاعان ءۇشىن دە، ۇرپاقتارى ءۇشىن دە ماڭىزى زور بولعانى انىق. 

شىڭعىس حان ۇلىتاۋ ساپارى قارساڭىندا بايبىشەسى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ەنشىلىك ايماقتار ءبولىپ بەرگەن بولاتىن. ۇلكەن ۇلى، ياعني حاندىق ءداستۇر بويىنشا تاق مۇراگەرى سانالاتىن جوشىعا بۇگىنگى قازاق جەرىن، ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا سارتاۋىلدى (ول كەزدە وزبەك ۇلىسى دەگەن ات قالىپتاسپاعان), ءۇشىنشى ۇلى ۇكىتايعا ورتالىعى ۇيعىرستان استاناسى قاراقورىم بولعان شىعىس تۇركىستاندى، كەنجە ۇلى تولىعا اۋلەتتىڭ قارا شاڭىراعى  سانالاتىن قالقا دالاسىن بۇيىرادى.ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بورتە بەگىم كىشى ۇلى تولىنىڭ قولىندا، ياعني قارا شاڭىراقتا بولعانى جونگە كەلەدى. جورىقتاردا جانىنان تاستاماي الىپ جۇرگەن كىشى ايەلى قۇلان التىن وردا كوشىمەن بىرگە ۇلىتاۋعا كەلىپتى.

ابىلعازى ءوز شەجىرەسىندە جوشىنىڭ تەگىنە بايلانىستى جالعانشىلار ايتىپ جۇرگەن وسەك-اياڭعا نۇكتە قويۋدى دا ۇمىتپاپتى: «جوشى حان اناسىنىڭ اتى بورتە قوشىن ەدى، ول ەكىقابات كەزىندە شىڭعىس حان جوقتا مەركىت حالقىنىڭ حانى شىڭعىستىڭ ءۇيىن شاپتى. بورتە قوشىندى ولجا قىلىپ الىپ كەتتى. وڭ حاننىڭ قاتىنى بورتە قوشىننىڭ جەڭەشەسى ەدى. وڭ حان مەن مەركىت حانىنىڭ اراسىندا دوستىق بار ەدى. وڭ حان بورتە قوشىندى سۇراتىپ الدىرىپ، شىڭعىس حانعا جىبەردى. ويتكەنى وڭ حان مەن شىڭعىستىڭ اكەسى ەسۋكەي ءباھادۇر دوس ەدى. بورتە قوشىن جولدا جوشىنى تۋدى». قۋانعان شىڭعىس ۇلىنىڭ جولدا تۋعانىن ەسكەرىپ، جولشى -  جوشى قويىپتى (111 بەت).

الايدا جوشى حاننىڭ ساياتشىلىق كەزىندە قازا تابۋىنان شىڭعىس حان ۇلكەن ۇلىنا بيلىكتى تاپسىرۋ نيەتىنە جەتە المايدى. (قازاتىڭ «اقساق قۇلان- جوشى حان» كۇيىن ەسكە الىڭىز). وسى قايعىلى وقيعادان سوڭ جوشىعا كەسەنە سالدىرۋعا شىڭعىستىڭ ءوزى بۇيرىق بەرگەن دەپ بولجادىق. ءوزى دۇنيەدەن وتەردە التىن ورداسى  مەن حاندىق بيلىكتى سايىن حان لاۋازىمدىق اتىمەن نەمەرەسى باتۋعا تاپسىرادى (117 بەت). بۇل وقيعالار تۋرالى شەجىرەدە: «جوشى حان ماجار،  باشقۇرت، ورىس، كارەل جانە نەمىس جۇرتتارىنا اتتانباق بولىپ: «جەتى جىلدىق ساپار جورىعىنىڭ قامىن جەسىن»، دەپ  ەلگە جارلىق قىلدى. اسكەر جينالىپ جاتقاندا ءوزى اۋىرىپ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. شىڭعىس حان ول كەزدە ءتىرى ەدى، نەمەرەسى باتۋعا (لاقابى سايىن حان): «اكەڭ قاي جەرگە بارايىن دەپ دايىندالسا، سول جەرگە باس بولىپ باراسىڭ»، دەپ حۇكىم قىلدى. سايىن حان اسكەرىن جيىستىرىپ جۇرگەندە شىڭعىس حان ءولدى». 

«شىڭعىس حان بۇل دۋنيەمەن التى ءجۇز جيىرما ءتورتىنشى تاۋىق جىلى (جاڭاشا 1227 ج.) قوشتاستى... ءۇش اي بويىنا جان-جاقتان حالىق كەلىپ، ازا تۇتىپ، حانزادالاردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاستى. ازا تۇتۋ اياقتالعان سوڭ اركىم ءوز جۇرتىنا كەتتى، مەملەكەتتىڭ بولاشاق قۇرىلىسى جايىندا ەشكىم ەشنارسە ويلاعان جوق. ەكى جىلدان كەيىن (مۇراگەرلىك سالتىمەن) ۇكىتاي قاعان بولدى. ول سايىن حانعا «اتتان»، دەپ جارلىق قىلدى»، دەپ جازادى ابىلعازى. شىڭعىس حاننىڭ التىن ورداسىنا اكەسى جوشىنىڭ ورنىنا يە بولىپ قالعانىمەن قاعاندىق بيلىك  سايىن حانعا  ءتيىستى ەمەس ەكەنى انىق، ويتكەنى ول-نەمەرە. ەل اۋزىنا الاشا حان اتىمەن ءمالىم بولعان قاعانعا كەسەنە تۇرعىزۋ سايىن حان ءۇشىن ەۋروپا باعىتىنا جاسالعان اتتانىسقا دەيىنگى ەكى جىل تولىعىمەن جەتكىلىكتى ەدى. 

التىن وردانىڭ ۇلىتاۋدا تىگۋلى تۇرعانىن، وعان شىڭعىس ايەلدەرىنىڭ ءبىرى يەلىك ەتىپ وتىرعانىن بۇل وڭىرگە 1245 جىلى كەلگەن يتاليالىق جيھانكەز پلانو كارپيني كورىپتى. ول: «...تام نا ودنوي پرەكراسنوي راۆنينە، ۆوزلە نەكوەگو رۋچيا مەجدۋ گورامي، بىل شاتەر، نازىۆاەمىي ۋ نيح «زولوتوي وردوي»، دەپ وسى ءوڭىر تابيعاتىن ادەمى سۋرەتتەگەن. 

شىڭعىس حان شاتىرىنا ءوزى ولگەنشە يەلىك ەتكەن سۇيىكتى جارى قۇلانعا توپىراق ۇلىتاۋدان بۇيىرىپتى. «قۇلان انا» كەسەنەسى قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، جوشىنىڭ قىزى «بولعان انا» كەسەنەسىنىڭ قاسىندا تۇر. شىڭعىستىڭ سۇيىكتى ايەلى قۇلان قاتۋننىڭ ۇلىتاۋدا جەرلەنۋى الاشا حان كەسەنەسىندە كىمنىڭ جاتقانىن ايعاقتايتىن بۇلتارتپاس دالەل رەتىندە تاريحتا قالدى. 

وڭعار ناقىپ

Abai.kz