«قازاقتار التىن وردا ىدىراعان سوڭ پايدا بولعان، التىن ورداعا تىكەلەي قاتىسى جوق» دەۋ شىندىققا سايا ما؟

سوڭعى كەزدە كوبىنە رەسەي باسىلىمدارىنان جيىرەك بوي كورسەتىپ قالىپ جۇرگەن بىرجاقتى، جاڭساق پىكىرلەرگە وراي، بۇل ساۋالدى وسى سالانىڭ بىلگىرلەرى - تالاس وماربەكوۆ، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، جامبىل ارتىقباەۆ سياقتى تاريحشى-عالىمدار نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، سونىمەن قوسا، ءوز زەرتتەۋلەرىمىزگە سايكەس، ءتول تاريحىمىزدىڭ ايتىلماي، ءالى كۇنگە وقۋلىقتارىمىزعا ەنگىزىلەي كەلگەن بۇگىنگى ۇرپاق بىلۋگە ءتيىس كەيبىر اقتاڭداق،تالماۋ تۇستارىن تاعى ءبىر ورتاعا سالا كەتۋدى دە ءجون كوردىك.

ءيا، سان ۇرپاق «ۇلىتاۋعا باردىڭ با، ۇلار قۇسىن كوردىڭ بە» دەپ وسكەن، ساي- سالاسىنان «جوشى حان، اقساق قۇلان» كۇي-اڭىزى ەسكەن، تاستارىندا تاريح، تۇماسىندا شەجىرە تۇنعان قاسيەتتى قارت ۇلىتاۋ، التىن وردا  قۇپياسىن  دا ىشكە بۇگىپ جاتقانى انىق.

وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا مەملەكەت باسشىسى ق-ج.ك.توقاەۆ وسىندا جاتقان بەرگىسى قازاق، ارعىسى كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلىلارىنا زيارات ەتە تۇرىپ، تاعى ءبىر ۇلاعاتتى ءىس- التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ مەن ونى قۇرعان جوشى حان ەسىمىن ۇلىقتاۋ جونىندە باستاما كوتەرۋى كوپشىلىك كوڭلىنەن شىققان، تاريحي باتىل قادام بولعانى كامىل. كەڭەستىك كەزەڭدە قاتاڭ تىيىم سالىنعان، وسىنىڭ سالدارىنان كوپ جۇرتشىلىق ءالى دە بىلە بەرمەيتىن بۇل تاقىرىپتار ەلىمىزدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە العاش رەت كوتەرىلدى.

ايتسەدە، اۋەلگىدە اۋلاسىنان «ات باسىنداي التىن تاپقانداي» دۇرلىككەن تاريحشىلارىمىز سوڭعى ۋاقىتتا ەكپىنى باسىلىپ، جۇرتشىلىقتى ايتپاعاندا، ءوزارا باسقوسۋلارىنىڭ ءوزى سايابىرسىپ قالعانى الاڭداتادى. «ە،بۇل دا بۇرىنعى كوپ كوزالداۋ ناۋقانشىلدىقتىڭ ءبىرى بولىپ قالماسا يگى ەدى»، دەگەن كۇدىك تە ارتا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس. 

ال، التىن وردا (جوشى ۇلىسى نەمەسە ۇلىق ۇلىس) تۋرالى شىندىقتىڭ ورالۋى نە بەرەدى دەگەنگە كەلسەك، قازىرگى كۇندە وقۋلىقتارىمىزدا قازاق تاريحى دەپ جۇرگەندەرىمىزدى تۇبىرىمەن قايتا پايىمداپ، ءتول تاريحىمىزدى زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستاۋعا  جول اشادى دەگەن ۇلكەن ءۇمىت ۇيالاتارى انىق. بۇل ءبىر.         

ەكىنشىدەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىنە تۇرتكى بولىپ، ورتاق قۇندىلىقتارىمىزدى بىرلەسە زەردەلەۋگە،ەجەلگى تاريحي قارىم-قاتىناستاردى جاڭعىرتۋعا  نەگىز جاساۋعا ءتيىس، دەگەندى ايتادى زەرتەۋشى-عالامدار.

بۇعان وتكەن جىلى قازان ايىندا ەلوردادا الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتى شاقىرتۋىمەن «التىن وردا: تاريح پەن تاعلىم» اتتى كەلەلى جيىنعا وتاندىق عالىمدارمەن بىرگە رەسەي،تاتارستان، باسقا دا كورشى ەلدەردەن قاتىسقان جەتەكشى عالىمدار مەن ساراپشىلار پىكىرلەرىنىڭ ءوزى-اق دالەل بولارلىق. وندا شىعىس پەن باتىس زەرتەۋشىلەرىنىڭ ونداعان ىرگەلى ەڭبەكتەرىن نەگىزگە الا سويلەگەن بەدەلدى عالىمدار، جيىن سوڭىندا د. يسحاكوۆ پەن ت.كوزىرەۆ كوتەرگەن: - التىن ورداعا قاتىستى تاريحي شىندىقتى قايتاراتىن ۋاقىت جەتتى! - دەگەن تۇجىرىمدى ءبىراۋىزدان قولداۋى قۋانارلىق ءجايت. سونداي-اق، باس قالامىزدا وتكەن  كەزەكتى باسقوسۋدا قازاقستان باسشىسى باستاماسىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولداۋ بىلدىرگەن،الەم مويىنداعان شىڭعىس حاننىڭ وتانى موڭعوليا پرەمەر -ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ءولزيسايحانى ەنحتۇۆشين ءوز ەلىنىڭ بۇل اتالعان ەكى شاراعا دا قىزۋ اتسالىساتىن زور ىقىلاسپەن مالىمدەۋى دە تىڭ  بەتبۇرىس نىشانى.

دەسەك تە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قازاق تاريحشىلارى، تاريح ينستيتۋتتارى بەلسەندىلىك تانىتپاي، التىن وردا مەن جوشى حان تۋرالى بىلۋگە قۇشتار قالىڭ جۇرتشىلىققا ورتالىق ءباسپاسوز بەتتەرى نە تەلەديدار ارقىلى ءالى كۇنگە جارىتىپ ەشتەڭە ايتا الماي وتىرۋى قالاي؟

وسى ورايدا، اتالعان جيىندا ايتىلعانداي، التىن وردا تاقىرىبىن بۇرىننان تەرەڭدەتە زەرتەپ جۇرگەن قازاق عالىمدارى قاتارى تىم از (شامامەن،3-4ادام عانا) بولۋىنان، الدە، رەسەي بيلىگى اۋزىنا جالتاقتاعان ەسكى بوداندىق ادەتتەن  ارىلا الماۋدان  با؟ - دەگەن وتكىر ساۋال تۋىندارى دا انىق.

التىن وردا نە دەيدى، ءبىزدىڭ قۇلدىق سانامىز نە دەيدى؟

تاۋيادا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىنىڭ ءبىرى التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە بولىنگەن 3,5 ملرد.تەڭگە تىم از دەۋدىڭ ورنىنا، تىم كوپ دەپ داۋرىعۋىنا (مارات سابيدەن،ت.ب.) نە سەبەپ؟ مۇنى استانا كۇنىن داڭعازالاتىپ تويلاۋدىڭ وزىنە 18 ملرد. تەڭگە بولەتىن ەلدىڭ ادامى ايتىپ وتىر!...ايگىلى عالىمداردىڭ: «ءبارىن دە وزگەرتۋگە بولادى، تەك سانانىڭ وزگەرۋى قيىننىڭ قيىنى» دەگەنى وسىندايدا ويعا ورالادى.

«ءاي،قاراعىم-اۋ، ەكى عاسىرعا جۋىق ورىسقا بودان بولعان، 70 جىلدان استام كەڭەستىك ۇلتسىزداندىرۋ قاندى كەزەڭدەرىنە مالتىققان قازاق ءۇشىن باتپانداپ كىرگەن قۇلدىق سانادان ارىلۋدىڭ جالعىز جولى - بۇرمالانعان، وشكەن،تاپتالعان تاريحىمىزدى قايتا ورالتۋ ەمەس پە؟!» - دەگىڭ-اق كەلەدى. وسىنى جاس ۇرپاققا تۇسىندىرە الماي،ءوز كاسىبي ميسسيالارىن ورىنداي الماي وتىرعان تاريحشىلارىمىزعا قىنجىلاسىڭ...

ال، رەسەي زەرتتەۋشىلەرىندەگى جاعداي باسقاشا. ولاردىڭ  سوڭعى جىلدارى شىڭعىس حان تاقىرىبىنا شۇقشيا زەر سالۋى سونشا،ءتىپتى، وزىندىك ءبىر يدەولوگيا قۇرالىنا اينالدىرىپ العان با دەرسىڭ. كينو-تەلە فيلمدەرىنىڭ ءوزى قانشاما. ساراي بەركەنى اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي جاساۋعا ۇسىنىس ايتىپ وتىر. ورىس عالىمدارىنىڭ ۇيعارۋىمەن التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىنا ارناپ تاتارستان استاناسى قازاندا باستى-باستى فورۋمدار وتكىزىلەتىنى ءمالىم.

ايتسەدە، ۆ.ن.رۋداكوۆ باستاعان تاريحشى-عالىمدار: «شىڭعىس حان العاشقى تالقانداعانداردىڭ ءبىرى تاتارلاردىڭ ءتىرى قالعان بولىگى ونىڭ قول استىنا كىرگەن سوڭ، باسقا دا كەيبىر تۇركى تەكتەستەر سولارعا قوسىلىپ، جالپىلاما تاتارلار دەپ اتالدى،بىراق التىن ودا تۇسىندا بۇلار ەشقانداي ءرول اتقارعان جوق» - دەپ جازادى. دەسە دە، رەسەي ەندى تاتارلاردى العا سالىپ وتىر.ال قازاقتار تۋرالى پىكىرلەرى مۇلدە باسقاشا، كەراعار پيعىلدا.

كەيبىر رەسەيلىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە جانە «تاتارى. زولوتايا وردا» اتتى (اۆت.دميتري ماكاروۆ) تاريحي دەرەكتى تەلەفيلمىندە كەيبىر جەتەكشى عالىمدارىنىڭ ءوزى باياعىدان ايتىپ جۇرگەن:«قازاقتار التىن وردا تۇسىندا بولعان جوق، كەيىن ول ىدىراعان سوڭ پايدا بولعان» - دەگەن بىرجاقتى قاساڭ تۇجىرىمدارىنان اينىماعانىن كورەسىز. ال، مۇنىڭ جاڭساق، قاتە پىكىر ەكەنىن قازاقتىڭ شىنايى ۇلتتىق تاريحىنان (وتانىمىز تاريحىنان) ءالى دە ماقۇرىم بۇگىنگى جاس ۇرپاققا قالاي تۇسىندىرەمىز؟ 

وسى رەتتە ماقالامىزدىڭ باستاپقى تاقىرىبىنا قايتا ورالىپ، تاريحشىلارىمىزعا مىناداي ءۇش ساۋال قويعىم كەلەدى.

بىرىنشىدەن, شىڭعىس حان وزىمەن كورشىلەس جاتقان، ەجەلدەن جاۋىنگەر كەرەي،نايمان(تۇعىرلى حان), قوڭىرات،جالايىر،ت.ب.(كەيىن قازاق اتانعان) ىرگەلى ۇلىس-تايپالارعا ارقا سۇيەگەنىن باتىس-شىعىس عالىمدارى الدەقاشان-اق بىرنەشە ونداعان ەڭبەكتەرىندە تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەپ بەردى ەمەس پە؟

ەكىنشىدەن، جوشى  حان دەشت قىپشاققا كەلگەندە، ونىڭ اسكەرىنىڭ دەنى جاڭاعى اتالعان جەرگىلىكتى (قازاق) تايپالاردان بولمادى، ال، وسىناۋ ۇلان دالانى ەجەلدەن دەشت قىپشاق (قىپشاق ەلى) اتاندىرعان 92 باۋلى (92 تايپالى) قالىڭ قىپشاق (نەگىزىنەن قازىرگى قازاق) ءوز جەرىندەگى الىپ مەملەكەت -التىن وردانى قۇرۋعا اتسالىسپادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟!

ال، جوعارىدا اتالعان ۇلىس-تايپالار قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ بەلدى-بەلدى رۋلارى. دەمەك، ول تۇستا «قازاق» دەپ ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكپەسە دە باستى رۋلارىمىز اتالعان ەكى يمپەريانى دا قولدان قۇرىستى ەمەس پە؟

ول كەزدەرى ورىستار دا ءبىر ۇلت، مەملەكەت بولماعان كەز عوي.

ۇشىنشىدەن، التىنوردالىقتاردىڭ باس سۇيەگىن،قاڭقاسىن گەنەتيكالىق تۇرعىدان 30 جىل زەرتتەگەن  رەسەيلىك انتروپولوگ ل.ت. يابلونسكي  باستاعان عالىمدار بۇل سۇيەكتەر تەك قازىرگى قازاقتارعا عانا كەلەدى،  ال،پالەوگەنەتيكالىق زەرتتەمەلەر ناتيجەسى التىنوردالىق اريستوكراتتار گەندىك،قاندىق تۇرعىدان قازاقتارعا جاقىن، دەگەن تۇجىرىم جاساعان جوق پا؟ مۇنى انتروپولوگ-عالىمدار بايازيت يۋنيسباەۆ، ورازاق سماعۇلوۆتار دا تولىق دالەلدەگەن. 

 موڭعول يمپەرياسى دەگەن اتاۋدى كوپ ۇلتتىڭ ورتاق بىرلەستىگى رەتىندە ءوزى بەرگەن شىڭعىس حاننىڭ ورداسى تورىنە تىككەن ەڭ ىقپالدى 9 ۇلىستىڭ تۋلارى ورتاسىندا اتالعان قازاق تايپا-ۇلىستارىنىڭ دا تۋى تۇردى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. دەمەك، قازاق سوعىسپەن باعىنعان باسقا تۇركىلەدەي ەمەس، ءوز ەركىمەن اتالعان ەكى يمپەريانىڭ دا نەگىزىن قۇراۋشى ەتنوستاردىڭ ءبىرى.

ولاي بولسا، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى كەرەي-جانىبەكتەن ەمەس، مۇلدە ارىدەن، التىن وردانىڭ قۇرىلۋ كەزدەرىنەن باستالۋعا ءتيىس ەمەس پە؟-دەگەنگە جەتەلەيدى. جوشىدان باستاساق 250 جىل ءارى جىلجىماي ما؟

جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى نەگە وردا حان دەپ اتالعان؟  

ەڭ الدىمەن ويىمىزعا قازاقتىڭ ءبىرتۋار شايىرى ماعجان جۇماباەۆتىڭ سوناۋ قاندى، الاساپىران 1923 جىلدىڭ وزىندە-اق جازعان «تۇركىستان» اتتى ولەڭى ورالادى: «...تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر، دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر...»-دەي كەلە،بىلايشا تولعايدى: 

شىڭعىستان- جوشى، شاعاتاي،ۇكىتاي،تولە-

اتاعا تارتىپ تۋعان ءبارى ءبورى.

شىڭعىستىڭ قول باستاعان ەكى كوزى:

جولبارىس ءسۇبىتاي مەن كوكجال جەبە!...

سان عاسىرلار بويى شاڭ باسقان شەجىرە بەتتەرىنە ۇڭىلسەك، شىڭعىس حاننىڭ قازاقتىڭ قوڭىرات رۋىنىڭ سوناۋ قيانداعى قيات بۇتاعىنان شىققان بايبىشەسى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنىڭ ۇلكەنى جوشىنىڭ ەنشىسىنە ۇلانعايىر دەشتى قىپشاق بيلىگى بۇيىرعان ەكەن. باتىس پەن اراب-شىعىس جىلنامالارىندا كوبىنە دەشت قىپشاق حانى رەتىندە اتالاتىن جوشى قۇرعان الىپ يمپەريا-التىن وردا  وسىناۋ ۇلى دالانىڭ (قازاق دالاسىنىڭ) تۇتاستىعىن ساقتاپ، باتىسى مەن سولتۇستىگىندە «ورمانداي قىلىڭ» ورىس كنازدىكتەرىنەن، شىعىسىندا الپاۋىت قىتاي شەرىكتەرى قاپتاۋىنان ءۇش عاسىرعا جۋىق قورعاپ، قورعان بولىپ كەلگەنىن بىلەمىز. 

قالاي دەسەك تە، جوشى حان قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى. بۇعان بۇلتارتپاس دالەل-سان عاسىر ۇلت تاعدىرى نەبىر قىل ۇستىندە قالتىراعان قيىن كەزەڭدەردەن امان قالىپ، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارعان  جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەننەن (حاننان) تاراعان قازاقتىڭ 36 حانى وسى ۇلىتاۋدا اق كيىزگە كوتەرىلىپ، حان سايلانعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. جوشىنىڭ العاشقى حان ورداسى ەرتىس بويىندا،ال التىن وردانىڭ قۇرىلۋى تالاس-شۋ بويىنداعى قۇرىلتايدان باستاۋ العانى ءمالىم. زەرتتەۋشىلىلەردىڭ ايتۋىنشا، 10 ملن.شارشى كم.اۋماقتى الىپ جاتقان التىن وردا مەملەكەتى اۋماعىنا قازىرگى قازاق جەرىنىڭ 65 %-ءى كىرگەن ەكەن. وسىدان-اق پايىمداي بەرىڭىز.   

ورىستار ءوز تاريحىندا ويسىراي بودان بولعان كەزەڭ: 

رەسەي دە التىن وردانىڭ «شەكپەنىنەن» شىقتى ەمەس پە؟ 

«جارتى الەمدى العان شىڭعىس پەن باتۋ جەڭىستەرىن قارعىس اتقان اقساق تەمىر السىرەتتى. كونە شىعىس پەن باتىس وركەنيەتى ۇندەسكەن ەۋرازيا كىندىگى- التىن وردانى دا كۇيرەتىپ تىندى» - دەپ جازادى جىلناماشى-تاريحشىلار. 

التىن وردا ىدىراعانىمەن ونىڭ بارلىق ايبار-قۋاتى زاڭدى مۇراگەرى قازاق دالاسىندا جاتقانداي سەسكەنگەن رەسەي يمپەرياسى ورىس- كازاكتاردى، ەدىل قالماقتارى مەن باشقۇرتتاردى، ال قىتاي بولسا جوڭعاريا قالماقتارىن ء(تۇرلى ۇلىس-تايپالاردان قۇرالعان) ۇدايى ايداپ سالۋدان ءبىر ءسات تىيىلعان ەمەس.     

مۇنى بۇگىنگى دەموكراتيالىق اشىقتىق زاماندا سول ەلدەردىڭ ءوز جىلنامالارى ارقىلى مولىنان وقىپ ءبىلىپ وتىرمىز.

الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى دەرەكتەرگە سەنسەك، I پەتر:«ا باسۋرمان تيحيم زەلو سكولكو موجەتە ۋباۆليايتە»-دەپ وسيەت قالدىرسا، يمپەراتريتسا ەكاتەرينا ەكىنشى: «كازاحي نە زنايۋت سۆويۋ يستوريۋ،ەسلي بى زنالي، تو زاۆوەۆالي بى ۆەس مير!» - دەپ قاۋىپتەنۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك...

التىن وردادان بولىنگەن نوعايلاردى، قىرىم تاتارلارىن،قازاقتاردى جويۋ ءۇشىن پاتشا اكىمشىلىگى تاراپىنان استىرتىن تاپسىرما بەرىلىپ وتىرعانىن عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىز دا راستايدى. جوشىدان تاراعان ۇلى حاندارىمىز ۇلتقا ۇيىتقى بولا بىلمەگەندە نوعاي اعايىندار سياقتى توز-توز بولىپ كەتەر مە ەدىك دەگەندى ايتادى.

ءيا، التىن وردا قۇلاعاننان كەيىنگى كەزەڭدەردە رەسەي تاريحى ۇلىدەرجاۆالىق-شوۆينيستك پيعىلمەن بۇتىندەي قايتا وزگەرتىلىپ، قانشالىق ورەسكەل بۇرمالانىپ جازىلعانىن قاراپايىم ورىس حالقىنىڭ ءوزى ەندى-ەندى اڭعارعانداي. رەسەي پاتشالىعى نىعايعان سايىن  كەزىندە التىن ورداعا بودان بولعاندىعىن جاسىرۋ، وعان قاتىستىنىڭ ءبارىن تۇبىرىمەن جويۋ ساياساتىن قاتتى ۇستانعانى ءمالىم. ال كەيىندە رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگەن قازاق سياقتى بۇراتانا حالىقتار تاريحى ەجەلگى «جەڭىلگەن ەلدىڭ تاريحىن جەڭگەن ەل جازادى» كەبىن كيىپ،اياۋسىز بۇرمالاندى..

ورىس، ۋكراينا يستوريوگرافتارى التىن وردا تۋرالى تاريحي قۇجاتتار پاتشا سامودەرجاۆيەسى تۇسىندا ادەيى جويىلعانىن،ال ودان دا سوراقىسى كەڭەستىك كەزەڭدە جالعاسقانىن جازسا، تانىمال تاريحشى مارات ابسەمەتوۆ: «شىڭعىس حان ءدىني ورىندارعا، شىركەۋلەرگە تيگىزبەگەن،ولاردى سالىقتان بوساتقان. وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز قۇجاتتار  سولاردا ساقتالىپ قالعان»,-دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. 

وسى سالانى تەرەڭدەتە زەرتەگەن تاريحشى- عالىم تالاس وماربەكوۆ بىلاي دەپ جازادى:«ءبىرىن-ءبىرى مويىندامايتىن مايدا ورىس كنازدىكتەرىنىڭ باسىن باتۋ (سايىن) حان عانا توپتاستىرا الدى. باتۋ حان 1238 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن 14 ورىس قالالارىن (ىشىندە ماسكەۋ دە بار) باسىپ العاننان كەيىن ورىس كنازدەرى وعان تۇگەلدەي تىزە بۇكتى. 1243 جىلى ياروسلاۆل كنازى،1247 جىلى نوۆگورودتىڭ  اتاقتى كنازى الەكساندر نەۆسكي، 1249 جىلدان باستاپ...ت.ب. كنازدىكتەر”. 

بەلگىلى تاتار زەرتتەۋشىسى ر. فاحرەدين وسى جونىندە كەڭىنەن توقتالا كەلىپ، بىلاي تۇجىرىمدايدى: «رۋسسكيە پەرەنيالي پريەمى ۋپراۆلەنيا ۆويسكامي، يسكۋسستۆو ۆەدەنيا ۆوينى، ناۋچيليس تاكجە ۋپراۆليات گوسۋدارستۆوم. ۆ سۋششنوسي، يمەننو ۋروكي چينگيس حانا ي باتۋ حانا، ا تاكجە وگرومنوە ۆليانيە زولوتوي وردى ي پرەۆراتيلي رۋس ۆ تۋ روسسيۋ، كوتوروي ونا پوزجە ستالا». 

بۇل باتىس عالىمدارى دالەلدەپ، رەسەيدە رەۆوليۋتسياعا دەيىن-اق اشىق ايتىلىپ جۇرگەن دۇنيەلەر. ايتسە دە،ءسىز مۇنى ەشبىر ورىس وقۋلىعىنان تاپپايسىز.”موڭعول-تاتار ەزگىسى (يگو)» دەگەندى ويلاپ تاۋىپ، وسىعان قاتىستىنىڭ ءبارىن بىرنەشە عاسىر بويى ابدەن كۇستانالاپ، ۇرپاق ساناسىنا تەك بىرجاقتى-جاعىمسىز، جابايىلار، قورقاۋلار دەپ ءسىڭىرىپ كەلگەنىنە نە ايتاسىز؟ وكىنىشتىسى،بۇل ادەت ءالى دە جويىلا قويعان جوق. تاياۋدا ماسكەۋ تەلەارنالارىنان كورسەتىلگەن “زولوتايا وردا”اتتى كوركەم ءفيلمىن قاراڭىز، سول باياعى جابايى ەتىپ كورسەتۋ،تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ...

كەڭەس تاريحشىلارى اتىن اتاۋعا قورىققان حان 

جالپاق ءرۋستى ۋىسىندا ۇستاعان، شىعىس ەۋروپانى جويقىن جورىقپەن كوكتەي ءوتىپ، شىڭعىس حاننىڭ جوشىعا جۇكتەگەن وسيەتىن ورىنداپ، جەر شەتى ادريات تەڭىزىنەن ات سۋارىپ قايتقان باتۋ حان (سايىن حان) وسىناۋ ۇلىتاۋ باۋرايىندا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەر جەتكەنىن بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس. باتۋ-ءارى قاھارلى، ءارى سايىن (مەيىرىمدى) حان اتانعان كۇردەلى تۇلعا. كەڭەس-قازاق جاۋشىلارى (مۇحتار ماعاۋيننەن باسقا) شىڭعىس حاننىڭ اتاعىن اسىرعان نەمەرەسى ۇلى ءباھادۇر باتۋ جايلى جاق اشۋدان قورىقتى. 

ءالى كۇنگە سولاي!...قورقاتىن ءجونى دە بار.

 بك(ب)پ وك-ءنىڭ 1944 جىلدىڭ 9 تامىزىنداعى ”تاتار پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇمىسى تۋرالى”دەپ اتالاتىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردا تۇركى حالىقتارى تاريحىن وقىتۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان، قاھارىنان قان تامعان قاۋلىسى زاردابىن اعا ۇرپاق ءالى ۇمىتا قويعان جوق.وندا التىن وردا (جوشى ۇلىسى),باتۋ حان،وسى ۇلىتاۋدا جاتقان جوشى،توقتامىس حاندار، ەدىگە جىرى،ت.ب. اتاپ كورسەتىلگەن ەدى. قازاقتىڭ بىرقاتار بەتكە ۇستارلارى ءىستى بولدى، سوزگە ىلىكتى (ىشىندە ق.ساتباەۆ تا بار).

تاريحىمىز تونالىپ، «قازاق ەشبىر مادەنيەتى، جازۋ-سىزۋى بولماعان، قوي باعۋدان باسقا قولىنان تۇك كەلمەيتىن حالىق» دەپ كەمسىتۋدىڭ،قورلاۋدىڭ نە ءتۇرىن كورىپ وستىك ەمەس پە...دەمەك، ءتول تاريحىنان كوز جازىپ قالعان، ۇلتتىق يدەولوگياسى ءالى دە قالىپتاسا قويماعان قازاق ۇلتى ءۇشىن جاس ۇرپاققا تاريحي شىندىقتى جەتكىزۋ-قازىر قاي كەزدەگىدەن دە، قاي ءىس-شارادان دا ماڭىزدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.  

مىنە، «قازاقتار التىن وردا تۇسىندا بولعان جوق!» دەگەنگە قارسى ءۋاج- ويىمىزعا ورالعانى وسىلار ەدى. تاريحشى-عالىمدارىمىز تولىقتىرىپ، ودان ءارى دالەلدەر دەگەن سەنىمدەمىز.ەندى مىنا ءبىر ماسەلەگە توقتالا كەتەيىك.

جاڭا وتان تاريحى وقۋلىقتارىن شىعارۋ قاشان قولعا الىنباق نەمەسە قازاق تاريحشىلارى نەگە قاۋقارسىز؟           

بۇعان باستى سەبەپ، قازىرگى كۇندە ولاردىڭ بارلىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، بىرلەسە تالداپ-تالقىلاپ، كەسىمدى ورتاق شەشىم شىعارىپ وتىراتىن دەربەس ءبىر ورتالىقتان باسشىلىقتىڭ بولماۋى، دەيدى عالىمدار.

اباي حاكىم ايتقانداي، «باس-باسىنا بي بولعان...» الدەنەشە تاريح ينستيتۋتتارى،تۇركى اكادەمياسى، قاپتاعان جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تاريح فاكۋلتەتتەرى مەن كافەدرالارى ارقايسىسى باس-باسىنا ءوز عىلىمي كەڭەستەرىن اشىپ الىپ ءوز بىلگەنىمەن شىعارىپ جاتقان ەڭبەكتەرى كوبىنە ءبىر-بىرىنە ۇيلەس كەلمەيدى، كەراعار. جۇرتشىلىقتى ودان ءارى شاتاستىرۋدا...

وسىدان كەلىپ, قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى جۇيەلى  زەرتتەلگەن جوق. اسىعىس،ءاتۇستى اتاپ ءوتىلدى. 

ال، قازاق تاريحىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستاپ بەرەدى دەپ وتىرعان-التى وردا مەن جوشى حاندى زەرتتەۋ دە وسىنىڭ كەبىن كيە مە دەگەندى جوعارىدا ايتتىق.بۇل ءبىر.

ەكىنشى. زەرتتەۋشى دارحان قىدىرالىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە التىن وردا ءداۋىرىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن نەبارى 3- 4 عانا عالىم بار ەكەن. جاس عالىمدار تارتىلماعان. ال،7-ءشى،10-شى سىنىپ تاريح وقۋلىقتارىندا باياعى سول «مونعول شاپقىنشىلىعى» دەگەننان اسا الماي وتىرعانىن بىلەمىز. جو ورىندارىندا دا سولاي. كەيبىر تاريحشىلار (ي.ۆ.ەروفەەۆا، ك.حافيزوۆا،ت.ب.) ەڭبەكتەرى كەڭەستىك ەسكى سارىننان، مونعوليادان كەلگەن تاريحشىلار موڭعولدى دارىپتەۋدەن ۇزاي قويماعان. 

قازاق ءۇشىن ەڭ قاۋىپتىسى- ءتول تاريحىمىزدى جۇزگە، رۋشىلدىققا، جەكە باسقا تابىنۋعا بۇرمالاۋ ىندەتى بوي كورسەتە باستاۋى... سوندا بۇل سوراقىلىق قاشانعا دەيىن جالعاسپاق؟

ءۇشىنشى. تاريحشىلارىمىز كەڭەستىك كەزەڭنەن ءارى اتتاپ باسا الماي، تاريحىمىزدى باسقا ۇلت وكىلدەرى جازعان كەشەگى كەڭەستىك توتاليتارلىق تۇستىڭ وزىندە ۇلتتىق تاريحىمىز قۇندىلىقتارىن تالماي تەرگەن الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ارحيۆاريۋس-تاريحشىسى امانتاي ساتاەۆ جانە ت.ب.ارتىنا قالدىرعان مول مۇرالارىن جيناقتاپ،جاريالار كۇن ەندى تۋدى ەمەس پە؟ قاشان، كىم قولعا الادى؟

قازاق جىراۋلارى تاريحىن ءۇش عاسىر ارىگە جىلجىتىپ، التىن وردا-قازاق حاندىعى داۋىرىنەن باستاتقان، «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن», شىڭعىس حان تۋرالى 4 كىتاپ جازعان مۇحتار ماعاۋين، سونداي-اق «ەلىم-اي» لاپ ءجۇرىپ بىرنەشە تاريحي رومان جازعان سوفى سماتاەۆ سىندى ونداعان جازۋشى-تاريحشى اعالارىمىز بۇگىنگى مىناۋ ۇلىتاۋدان باستالعان ۇلى دۇبىردەن نەگە شەتقاقپاي قالىپ وتىر؟ بۇل دا عا دەڭگەيىندە ورتاق باسشىلىقتىڭ بولماۋىنان بولار... 

تۇيىندەپ ايتساق، التىن وردا مەن جوشى حان تاقىرىبىنا ورالۋ- بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتول تاريحىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا داۋىرىنە قادام باسۋ، ەكىنشىدەن،بۇرىن كورسەك تە كوزىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن، كوكەيىزدە ايقايلاپ تۇرسا دا ايتا الماي كەلگەن،كورشى ەلدەردە كەزدەسپەيتىن اسا باي ۇلتتىق تاريحي مۇرالارىمىزدى- پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، مۇلدە باسقا قىرىنان- بۇگىنگى ادامزاتقا ورتاق الەمدىك ورەسى بيىك وركەنيەت تۇرعىسىنان كورە،باعالاي ءبىلۋدىڭ، وسى ارقىلى  قازاق اتتى ۇلتتى الەم ەلدەرىنە تانىتا ءبىلۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى دەگەندى العا تارتادى. 

ولاي بولسا، اقىن قاسىم امانجولوۆ اعامىز ءبىر كەزدەرى ۇلى وتان سوعىسىندا وق تەسكەن جاۋىنگەرلىك شينەلىن جامىلا تۇرىپ: - «ەي،تاكاپپار دۇنيە! ماعان دا ءبىر قاراشى، مەن قازاقتىڭ بالاسى!» -دەپ ارمان ەتكەندەي، «جەر-دۇنيەنى جاڭعىرتىپ» كەلەر جاڭا تولقىن-جاس ۇرپاق ۇلى دالاسىن، ۇلاعاتتى بابالار تاريحىن ماقتان تۇتار كەز دە الىس بولماس دەيمىز. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: 

1.بارتولد ۆ.ۆ. تيۋركي-دۆەنادتسات لەكتسي پو يستوري تۋرەتسكيح نارودوۆ سر.ازي.-الماتى،1998.

2.گۋميلوۆ ل.ن. كونە تۇركىلەر.-الماتى،1994.

3.ەسەنبەرلين ءى. التىن وردا: تاريحي تريلوگيا.-الماتى،1982.

4.وماربەكوۆت. قازاق تۇركىلەرىنىڭ مەملەكەتتىلىگى: قاعاناتتار، ۇلىستار مەن حاندىقتار بايانى.-الماتى،2015.

5, ماكاروۆ دم. تاتارى.زولوتايا وردا.-م. 

6.رۋداكوۆۆ.ن.:نارودى زولوتوي وردى:بىلي لي تاتارى ۆ زولوتوي وردە؟  

7.زلىگوستەۆ ۆ. ۆەليكي پولكوۆودەتس (بااحادۋر) سۋبەدەي. -م،2011.  

8.قيناياتۇلى ز.  قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان.-استانا. ەلوردا،2004.

9,امانتاي ساتاەۆتىڭ الكەي مارعۇلانعا جازعان اشىق حاتى.- «قازاق دەبيەتى»،1966.جانە ت.ب.  

بولات جامكەنۇلى جامكەنوۆ

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

Abai.kz