ۋينستون چەرچيل مىرزا دەموكراتيانىڭ بيلىك نىسانىنىڭ ناشار ءتۇرى ەكەنىن، بىراق ادامزات ازىرشە ودان جاقسى ەشتەڭە ويلاپ تاپپاعاندىعىن ايتقان. ال فيلوسوف پلاتون: «كەز-كەلگەن دەموكراتيا تۇبىندە ديكتاتۋراعا اينالادى»، دەپ ساناعان. وندايدى بولدىرماۋ ءۇشىن قايتا ورلەۋ زامانىنداعى دجون لوكك، شارل مونتەكە سياقتى اعارتۋشىلار بيلىكتىڭ ءبولىنۋىن، ياعني مەملەكەتتىك باسقارۋداعى تەجەۋ-تەڭەستىرۋ جۇيەسىن ويلاپ تاپقان. سوندىقتان، ەلدە حالىقتىق بيلىكتى ورناتا وتىرىپ، ديكتاتۋراعا اينالماي، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن ساياساتتى قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن ءبىر جول ول – بيلىكتىڭ ءۇش تارماقتى تاۋەلسىز ينستيتۋتتارىنىڭ جۇيەلى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. باسقا جاعدايدا ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ۆەكتورى بيلىكتە وتىرعان ادامنىڭ جانە ونىڭ كومانداسىنىڭ كوزقاراسىنا تاۋەلدى بولادى جانە ونىڭ قۇربانىنا اينالادى. ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي احۋالدى وسى تۇرعىدا قاراستىرعان دۇرىس.

كەيبىر انگلو-ساكسوندىق قۇقىقتىق جۇيەلەردە پروكۋرور قىزمەتىن اتقارعان تۇلعا سوت قىزمەتىنە اۋىسقىسى كەلەتىن بولسا، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ادۆوكاتۋرادا جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەگەن تالاپ كەزدەسەدى. ياعني، پروكۋروردا ايىپتاۋ كوزقاراسى داعدىعا اينالىپ كەتەدى. ال سوت قىزمەتىنە قويىلاتىن وبەكتيۆتى تالاپقا ساي بولۋى ءۇشىن ايىپتالۋشىنى قورعاپ ۇيرەنۋ كەرەك. بۇل – قىزمەتتىك مىندەتتەمەلەردىڭ سيپاتىنا بايلانىستى ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىندە شابلوندار قالىپتاساتىنىن ايعاقتايتىن ءبىر مىسال. ال كاسىبي ديپلوماتتىڭ قانداي قاسيەتتەر مەن قابىلەتتەرگە يە بولۋى كەرەك ەكەنى كوپشىلىككە ءمالىم. مىسالى، ديپلومات ورتالىق بيلىك بەكىتكەن كوزقاراسقا سايكەس ارەكەت ەتەدى دە، ءوز پىكىرىن قولدانۋدى مۇمكىندىگىنشە ازايتادى. ديپلوماتتىڭ كاسىبى – ىڭعايسىز سۇراقتاردا، قيتۇرقى ماسەلەلەردە وتىرىك بولسىن، سوفيستيكالىق ادىستەرمەن بولسىن، جوعارىدان بەرىلگەن پوزيتسيانى قورعاي وتىرىپ، سويلەسىپ وتىرعان ادامدى رەنجىتىپ الماۋعا نەگىزدەلگەن. وسى ورايدا پرەزيدەنت قولىنا شىنايى بيلىكتى شوعىرلاندىرعان توپتار مەن اشىنعان حالىقتىڭ اراسىنداعى ديپلوماتقا ۇقسايدى. بۇل، ارينە، مەنىڭ جەكە پىكىرىم. بىراق، قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتاعى كەيبىر شەشىمدەرىنە ونىڭ كاسىبي داعدىلارى اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقايمىز.

دالەل كەرەك پە؟ پرەزيدەنتتىڭ قىرىم مارتەبەسىنە قاتىستى: «اننەكسيا دەگەن قىرىمعا قاتىستى تىم اۋىر ءسوز...»، - دەگەن مالىمدەمەسى قازاقستاننىڭ ۇزاق مەرزىمدى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن. 1973 جىلى فرانتسيانىڭ تىنىق مۇحيتتا يادرولىق قارۋدىڭ سىناعىن ۇيىماستىرعانىنا قارسى اۆستراليا مەن جاڭا زەلانديا بۇۇ حالىقارالىق سوتىنا جۇگىنگەن بولاتىن. سوت ءوزىنىڭ شەشىمىندە فرانتسيانىڭ يادرولىق سىناق جاساۋدان باس تارتقانى جونىندە مالىمدەمە جاساعان. ول مالىمدەمە فرانتسيا ءۇشىن مىندەتتەمە بولىپ سانالادى دەپ شەشكەن. ياعني، مەملەكەت باسشىسى بەلگىلى ءبىر حالىقارلىق قۇقىقتا ورىن العان وقيعا تۋرالى  اۋىزشا بولسىن، مالىمدەمە جاساسا، ول مەملەكەتتىڭ رەسمي ۇستانىمى رەتىندە مويىندالۋى ابدەن مۇمكىن. ال قازاقستانعا قىرىم تۇبەگىنەن كەلگەن تاۋارلار رەسەي ەمەس، ۋكراينا اۋماعىنان ەكسپورتتالاتىندىقتان ەەو-نىڭ مۇشەسى ەمەس ەل تاۋارى رەتىندە كەدەندىك راسىمدەلۋ كەرەكتىگىن بەلگىلەيتىن بىرنەشە سوت شەشىمدەرى بار. وسىلايشا قازاقستان قىرىمدى ۋكراينا اۋماعى رەتىندە مويىنداسا، ول جاقتاعى ءوزىن-ءوزى انىقتاۋ قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن رەفەرەندۋمدى مويىنداماۋى كەرەك. ول جاعدايدا اننەكسيا تەرمينى بۇل جاعدايعا ابدەن كەلەدى. وسى ورايدا قازاقستان ديپلوماتيالىق بەيتاراپتىلىقتى ۇستانىپ وتىر. بىراق تاريح كۋا، زامان وزگەرگەنىمەن رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ مودەلى 2008 جىلدان باستاپ قايتادان اگرەسسيۆتى باعىت الىپ، ءوزىنىڭ مۇددەسى بار ايماقتاردا اشىق وكتەمدىك ساياساتىن جۇرگىزۋدە. ەرتەڭ جەرىمىزدىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ جاتساق «اننەكسيا» ءسوزى اۋىر بولادى ما، جەڭىل بولادى ما؟! ويلانا بەرىڭىزدەر...

ەندى دە فاكتو رەسەيدى جيىرما جىل باسقارىپ وتىرعان ۆ. پۋتين مىرزا تاريحي ادىلەتتىلىك تۋرالى اڭگىمەنى تاعى باستادى. الدىندا ول كىسىنىڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتەلىگى تۋرالى پىكىرى ەل قازىناسىنا ءۇش ميلليارد تەڭگە كولەمىندە اۋىرتپالىق ءتۇسىرىپ، ۇلان-اسىر توي ۇيىمداستىرۋعا ماجبۇرلەگەن بولاتىن. وسى جولى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ماسكەۋدە وتەتىن اسكەري شەرۋگە بارۋدان باس تارتۋى جەتەر ەدى. بىراق، ءبىزدىڭ تاراپتان ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. ­وزىنىڭ ساياسي رەيتينگىسىن كوتەرۋدى كورشى مەملەكەتكە قىسىم جاسايتىن قۇرال رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن رەسەي تمد اۋماعىندا بىرنەشە «قاتىرىپ تاستالعان قاقتىعىستار» (قاراباح، پرەدنەستروۆە، دونباس) ۇيىمداستىرۋعا مۇددەلى بولعان. ونداي «بۇزاقى» كورشىنىڭ ءتىلىن تابۋدىڭ جولى رەتىندە ءبىز «باكە، ءسىز كەرەمەتسىز عوي» ساياساتىن قولدانىپ كەلە جاتقاندايمىز. ونىڭ قانشالىقتى ناتيجەلى بولاتىنىن كورە جاتارمىز...

تاعى ءبىر دەرەك. ەكىنشى تۇلعانىڭ سانالى ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە سەنىڭ مۇلكىڭە زالال كەلسە، ونداي تۇلعاعا باسقا شارالار قولدانىلماسا دا، كەلتىرىلگەن زالال كولەمىندەگى سومانى ءوندىرىپ الۋعا قۇقىلى ەكەنى اقيقات. وزبەك كورشىلەرىمىز سۋ توسپاسى بۇلىنگەن كەزدە ءوز ەگىستىكتەرىن قۇتقارىپ قالۋى ءۇشىن ارتىق سۋدى ءبىزدىڭ جەرگە جىبەرە سالدى. سونىڭ كەسىرىنەن ۇيلەر قيرادى، مال قىرىلدى، ەگىستىك القابى سۋدىڭ استىندا قالدى. وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگە دەيىن كەلتىرىلگەن زالالدىڭ كولەمى انىقتالعان جوق. بىراق، ونداي سوممانى وزبەك كورشىمىزدەن ءوندىرىپ الۋعا قۇقىقتىق نەگىز بار ەدى. الايدا، اينالىپ كەلگەندە ول ماسەلە ەكى پرەزيدەنتتىڭ اراسىنداعى تەلەفون ارقىلى اڭگىمەمەن شەشىلىپ كەتتى. رەسەيدىڭ وليگارحى ءوزى قالاعان كولەمدە قاراجات جىبەرەتىنىن حابارلادى، وزبەكستان ءوزى قالاعان كولەمدە جۇمىسشىلارىن جىبەردى. ونداي «كومەك» زارداپ شەككەن اۋماقتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە بولىنەتىن ەل قازىناسىنىڭ شىعىنىنىڭ قاي بولىگىن جاباتىنى بەلگىسىز. وسىلايشا ەل بيۋدجەتىنىڭ ءبىر تيىنىن شىعارماي ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا، ءوز قالتامىزدان اقشا شىعارۋعا ءماجبۇر بولدىق. نە دەگەن ەسەپكە جوق ەل ەدىك؟!.  بۇل جەردە ترانسمەملەكەتتىك وزەندەردى پايدالانۋ جونىندە حالىقارالىق كونۆەنتسيا بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. وزبەكستان دا قول قويعان بۇل قۇجات بويىنشا ولار قازاقستاننىڭ كەلىسىمىنسىز سۋعا توسپا جاساۋعا قۇقىلارى جوق ەدى. سوعان قاراماستان وزبەك اعايىندار سۋدى بەكىتىپ الىپ، ۇزاق جىلدار بويى ەلىمىزدىڭ ءبىر ايماعىن زار قاقساتىپ كەلدى ەمەس پە... ەندىگى ماسەلە – كورشىلەرىمىز سۋ توسپاسىن قالپىنا كەلتىرەدى مە، جوق پا؟! وعان ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ەلشى رەتىندە جاۋاپ بەرەدى مە، الدە مەملەكەت مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى ما، ماسەلە وسىلاي قويىلىپ وتىر!

تاعى دا  سول «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى» دەپ اتالاتىن ۇيىم ماسەلەسى... حالىقتىڭ اراسىندا ەلەۋلى قارسىلىق بولعانىنا قاراماستان كەزىندە كەدەندىك وداق قۇرىلدى. ول وداقتىڭ قايبىر مۇشەسىنىڭ حالقىنا تۇسىنىكتى بولا قويماعان كەيىنگى ترانسفورماتسياسى دا جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى قۇرۋ تۋرالى 77 بەتتىك شارتتى وقىپ كورگەن قازاقستاندىقتار دا كوپ ەمەس شىعار. بەلورۋسسيانىڭ قازىرگى باسشىسى لۋكاشەنكو مىرزا وداققا قاتىستى سىن ايتقاندا قاي تاراپتىڭ مۇددەسى شەكتەلىپ جاتقانى بىردەن تۇسىنىكتى بولىپ قالادى

ەلدىڭ ىشكى ساياساتىندا نە بولىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جوعارعى يستەبليشمەنتتە ينسايدى بار، ساياساتتانۋدا ماماندانعان ادامنىڭ بولجامدارىنا سەنۋدەن باسقا ەشتەڭە قالماسا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىندا قابىلدانىپ جاتقان شەشىمدەر قانداي نەگىزدە جاسالعانىن ءبىلۋ ءتىپتى ەليتاعا عانا قول جەتىمدى بولىپ وتىر. قانداي دا ءبىر ەلەۋلى وزگەرىس ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ساياسي ەرىك قاجەت. ساياسي ەرىككە سەرپىلىس قاجەت، حالىقتىق قولداۋ بولۋى شارت. ال حالىقتىڭ قولداۋى ءۇشىن جاي ۇران رەتىندەگى پروپاگاندا ەمەس، تۇسىنىك بولعانى ءجون. بىزگە شىنىمەن بولىپ جاتقان ماسەلەنىڭ بارلىق قىرىن اشىپ بەرىپ، ەلىمىزدىڭ مۇددەسى قايدا جاتقانىن كورسەتسە، حالىق ونداي باسشىنىڭ سوڭىنان ەرەدى. حالقىڭنىڭ قولداۋى بولسا، مەنىڭشە، ەڭ باتىل قادامدارعا بارۋعا بولادى. باسقا جاعدايدا «سەن تيمەسەڭ مەن تيمە»، «جىرتىقتى جاماۋ» ساياسي تەحنولوگيالارى قولدانىلاتىن ىركىلۋ نە توقىراۋ ماسەلەسى ورىن الادى. جەكە ءوز باسىم وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە ءوزىمدى قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا اسەر ەتە الاتىن ادام رەتىندە سەزىنبەيمىن. كوپتەگەن شەشىمدەردى، اسىرەسە كادرلىق ماسەلەنى قولجەتىمدى اقپاراتتىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى تۇسىنبەيمىن. شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدىلىكتەن شىعۋ باعىتىنداعى ناتيجەلى ارەكەتتەردى كورمەدىم. ازاماتتىق قۇقىقتارىم، سونىڭ ىشىندە جەكە مەنشىككە قولسۇعىلماۋشىلىق قامتاماسىز ەتىلەتىنىنە سەنبەيمىن. بۇنىڭ ءبارى مەنىڭ ساياسي بەيتاراپتىعىما الىپ كەلەدى. وسىنداي بەيتاراپتىلىق ەلىمىزدىڭ ءوز الەۋەتىن، پوتەنتسيالىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الماۋىنىڭ ەلەۋلى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى.  ءوز ەلىمدە جالدامالى پاتەردە تۇرىپ جاتقان ادام سياقتى ءبىر سەزىم وسىدان، شەتەلگە جاستاردىڭ اعىلۋى دا وسىدان. كەز-كەلگەن ۇزاق مەرزىمدى ديسكريميناتسيا راديكاليزاتسياعا الىپ كەلەدى. قورداي مەن الماتى وبلىسىنداعى ەتنيكالىق جانجالدىڭ دا سەبەپتەرى وسىدان. قازاقستان حالقى تۇگەلدەي مەملەكەتتى بيلەۋدەن شەتتەتىلگەن. ولاردىڭ 70 پايىزى قازاقتار. ساياسي ەرىكتى ءبىلدىرۋدىڭ باسقا جولى بولماعاندىقتان وسىنداي وسال نۇكتەلەردە حالىقتىڭ نارازىلىعى  پايدا بولادى جانە دەموكراتيانى قامتاماسىز ەتەتىن ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالار ورىن الماعان جاعدايدا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ نەگىزىندە، ەتنيكالىق نەگىزدە، ءدىني جانە ت.ب.  نەگىزدە جانجالدار ورىن الا بەرەدى. ال ەلىمىزدىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتىنىڭ ىشكى ساياساتى دا جارتىلاي، شالا شارالارعا تولى. ميتينگتەردى وتكىزۋ ءتارتىبىن «حابارلاۋشى» سيپاتقا كوشىرەتىنىن جاريالاعانىمەن قابىلدانعان زاڭ ءبارىبىر شەكتەۋلەردى ساقتاپ قالدى. ساياسي پارتيالار قۇرۋ تارتىبىندەگى وزگەرىستەر قولىڭداعى ەكى كىسەننىڭ ءبىرىن شەشۋمەن تەڭ. «ەستيتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ەل نازارىن كىشىگىرىم اۋقىمداعى، ءتىپتى كەيدە تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى ماسەلەلەرگە بۇرىپ قويدى. ەلدەگى قاراجات ەكونوميكاعا قىزمەت ەتۋدىڭ ورىنىنا، كەم دەگەندە استانا قارجى ورتالىعىنا جىبەرىلۋدىڭ ورنىنا ءالى دە شەت ەلدىك وففشورلارعا اعىلىپ جاتىر. ەلدىڭ باستى ستراتەگيالىق باعىتى ايقىن ەمەس، مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى، پاندەميا، ەكونوميكانىڭ ديۆەرسيفيكاتسيالانباۋى كەسىرىنەن باستالعالى جاتقان داعدارىستان شىعۋدىڭ ايتارلىقتاي جوسپارى ۇسىنىلماعان. كومىرتەكتى وتىنعا سۇرانىس تۇراقتى تۇردە قۇلدىراۋدا. قىتاي مەن اقش اراسىندا ەكونوميكالىق سوعىس باستالعالى تۇر. ەندىگى مۇناي ەلگە ازىق بولمايتىن زامان كەلدى جانە ءبىز وعان دايىن ەمەسپىز. وسىنداي قيىن قىستاۋ ۋاقىتتا ەلگە تۇبەگەيلى ۇستانىمى بار، باعدارى بار بيلەۋشى ساياسي كۇش كەرەك. اۋىرعاندى ءدارى بەرىپ ەمدەيتىن ەمەس، ىسىكتى كەسۋ كەرەك جەردە كەسەتىن، ۇلتتىق رۋحتى جاندىراتىن كوشباسشى قاجەت. ساياسي بەيتاراپتىلىق قايدا جەتەلەيتىنىن وتىز جىلدىق تاريح كورسەتتى. Cوندىقتان بىزگە ەلشىلىك قىزمەتتى تەرەڭ مەڭگەرگەن تۇلعا عانا ەمەس، ەلىم دەيىتىن ەر كەرەك!

سىرىم ءابىل،

حالىقارالىق قۇقىق ماگيسترى.

Abai.kz