مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىگى ونىڭ قوعامدا كارى ادامدار مەن بالالارعا دەگەن قامقورلىعىمەن ولشەنەدى دەگەن ءبىر قاعيدا بار. بىراق وسى كورسەتكىش بويىنشا ءبىز قاتارىنا ەنەمىز دەپ وتىرعان وزىق 30 ەلمەن سالىستىرعاندا وڭىپ تۇرعانىمىز شامالى.

كارىلىك – قۇدايدىڭ سىيى. كارىلىككە جەتكەن دە بار، جەتپەگەندەر دە بار. قوعامىمىزدا كارى كىسىلەرگە قانشالىقتى جاعداي جاساپ وتىرعانىمىز ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ورتاشا جاسى (قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 73 جاس. ەر ادامدار – 69, ايەلدەردىكى – 77 جاس.) مەن زەينەتكەرلىككە شىعۋ (ەرلەر – 63 جاستا، ايەلدەر – 59 جاستا) جاسىنان بايقالادى.

تاۋەلسىزدىك الىپ، نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرۋ بارىسىندا، ءتىپتى بۇگىن دە قانشاما قارت ادامدار ءۇي-ءىشىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ قامقورلىعىنان ايىرىلىپ، قارتتار ۇيىنە ءتۇسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە نەمەرە-شوبەرەلەرىن ءبىر كورۋگە زار بولىپ دۇنيەدەن ءوتىپ جاتىر. ارينە، بىرەۋلەر شەت ەلدەردەگى قارتتار ۇيلەرىن مىسالعا كەلتىرۋى مۇمكىن. بىراق ونداعى قارت ادامنىڭ كۇتىمى مەن بىزدەگىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا ەل اناسىنداي بولعان ءبىر كىسىنىڭ اۋزىنان: «قازاقتاردىڭ اتالارى مەن اجەلەرىنە زەينەتاقىنىڭ نە كەرەگى بار، ولاردى بالا-شاعاسى اسىراماي ما؟» – دەگەندى دە ەستىگەنبىز.

قالاي ويلايسىزدار، مۇنداي جاعداي قازاق حالقىنىڭ ءتول قۇندىلىقتارىنا نەمەسە وركەنيەتى وزىق ەلدەرگە جاراسا ما؟ جوق. سوندىقتان دا قارت ادامدارعا قامقورلىق كورسەتۋ جاعىنان ءبىزدىڭ قوعامدى وركەنيەتتى دەۋگە شارتىمىز تولىڭقىرامايدى.

ماقۇل، قارتتار ماسەلەسىندە الەمنىڭ وزىق ەلدەرىنە ىلەسە الماي قالدىق. ال، بالاعا قامقورلىق قانداي دەڭگەيدە ەكەن، سوعان كوز جۇگىرتىپ كورەيىك تە، تاعى دا 1990-جىلدارى نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزدەرىن ەسىمىزگە تۇسىرەيىك. سول 1990 جىلدارى تۋ ازايىپ كەتكەندىكتەن بە، الدە ۇكىمەت قازاقستاندىقتار ەندى بالا تاپپايتىن شىعار دەپ شەشتى مە، نەگە ەكەن، بالا-باقشالاردىڭ كوبى جەكە مەنشىككە ءوتىپ قويما، كوتەرمە ساۋدا دۇكەندەرى ت.ب. سياقتى كومەرتسيالىق قۇرىلىمدارعا اينالدى. تەك بەرتىن كەلە، ەستەرىڭدە بولسا، 2007 جىلى «100 مەكتەپ پەن 100 ەمحانا» سالۋ باعدارلاماسى قابىلدانىپ، داعدارىسقا بايلانىستى بىتپەي قالعان. ال بالا-باقشا سالۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلمەدى دە. بۇگىن، قاراپ وتىرساڭىز، كەز كەلگەن مولتەك اۋداندا 2-3 قاباتتى كوتەدج ۇيلەردى قولىنان كەلگەننىڭ ءبارى بالا-باقشاعا اينالدىرىپ العانىن بايقايسىز. سوعان دا شۇكىر دەيمىز! اكە-شەشەلەرى بار مۇنداي بالدىرعانداردى باقىتتى دەسە دە بولادى.

ال، اكە-شەشەلەرى جوق كىشكەنتاي جەتىم قازاقستاندىقتاردىڭ تاعدىرى قانداي بولدى دەيسىز عوي؟ ولار قازاقستاننىڭ تابىس كوزىنە اينالدى. شەتەلدىك ازاماتتارعا قازاقستاندىق جەتىم بالانى اسىراپ الۋ ءۇشىن رەسمي تۇردە 15800-38500 ەۆرو ارالىعىندا اقى تولەۋلەرى ءتيىس بولدى. 1990-جىلداردىڭ اياعىنان 2017 جىلعا دەيىن قازاقستاندا 9 مىڭ بالا شەت ەلدىكتەردىڭ اسىراۋىنا بەرىلدى. نەگىزىنەن ولار يسپانيا، يتاليا، فرانتسيا، كانادا، بەلگيا، انگليا سياقتى 6 ەلدىڭ ازاماتىنىڭ قولىنا ءتيدى. تەك اقش ازاماتتارىنا 2012 جىلدان بەرى قازاقستاننان بالا اسىراپ الۋعا تىيىم سالىندى. ويتكەنى ولار اسىراپ العان قازاقستاندىق بالالاردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ەسەپ بەرۋدەن باس تارتتى (https://24.kz/ru/news/delovye-novosti/item/296359-okolo-9-tysyach-kazakhstanskikh-detej-usynovili-inostrantsy).

بۇل بۇل ما، قر 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان «سالاماتتى قازاقستان» اتتى قازاقستاندا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان باعدارلامانىڭ ءوزى نەگە تۇرارلىق؟.. بۇل باعدارلاما بويىنشا دارىگەرلەر دايىندايتىن جوو-دا پەدياتريا ماماندىعىن، ال اۋرۋحانالاردان پەدياتريا ءبولىمى الىنىپ تاستالدى. قۇدايعا شۇكىر، سوڭعى جىلدارى ولاردى ەلدىڭ ايعايىمەن قايتا ورىنىنا كەلتىرە باستادىق.

مىنەكەي، ءبىر-ەكى مىسالمەن، قازاقستاندىق قارتتار مەن بالالاردىڭ قانشالىقتى مەملەكەت قامقورلىعىنا ىلىنگەنىن كورىپ وتىرمىز.

بىراق، بۇلاردان باسقا قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش بار. ول تۇبىندە ءار ادامنىڭ باسىنان وتەتىن – ءولىمنىڭ ءدامىن تاتۋ.

سوڭعى ايلاردا دۇنيە جۇزىندەگى ەپيدەميالوگيالىق احۋالعا بايلانىستى ەل ىشىندە ءولىم-جەتىمنىڭ كۇرت ءوسۋى ءبىراز ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشتى.

اسىرەسە ءمايىتحانالاردا (مورگتاردا) مايىتتەردىڭ ساقتالۋى مەن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ ۇدەرىسى تۇرعىنداردىڭ جاپپاي نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. «ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەيدى قازاق. ارۋاق پەن سۇيەكتى  ەرەكشە قاستەرلەيتىن قازاق ءۇشىن قازىرگى جاعدايدا ءمايىتحانالاردان تۋىستارىنىڭ دەنەسىن الۋ كوپ قيىندىقتار تۋدىرىپ، سۇيەكتى قورلاۋ، تىرىگە قيانات ەتۋمەن بىردەي بولىپ وتىر.

سوڭعى ءبىر اپتانىڭ وزىندە عانا بىرنەشە رەت جەرلەۋگە قاتىستىم. سونداعى بايقاعانىمىز  – ءمايىتحانالاردا دارىگەر ماماندار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ جەتىسپەۋىنەن جانە ءمايىتحانالاردىڭ جابدىقتالۋىنىڭ ناشارلىعىنان قايتىس بولعانداردىڭ تۋىستارىنا ءمايىتتى قايتارۋ وتە كوپ ۋاقىت الاتىنى.

رەسمي ستاتيستيكانىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق 7 شىلدەدە ءبىز بارعان الماتىداعى قالقامان ەمحانالارىنا تيەسىلى ءمايىتحانانىڭ قىزمەتكەرلەرى سوڭعى تاۋلىكتە 86 سۇيەكتى اكەلگەنىن، سونىڭ سالدارىنان ولاردى راسىمدەپ ۇلگىرمەي جاتقانىن ايتتى. ەمحانادان كەشە جىبەرىلگەن مۇردەلەر ءمايىتحانادان تابىلماي جاتتى، دەنەسى تابىلسا «يستورياسى» تابىلماي الەك بوپ تۇرعان ونداعان وتباسى قايعىعا تۇنشىعىپ تۇردى. اقىرەتى مەن كيىزىن كوتەرىپ تاڭەرتەڭ 8-دە بارعان ادامدار ءوز تۋىستارىنىڭ دەنەسىن كەشكە دەيىن الا الماي قينالعاندارى سونشا، قايعىعادان اشۋ-ىزاعا بۋلىعىپ، نارازىلىقتارىن بىلدىرە باستادى.

ونىڭ ۇستىنە سوڭىنان كەلگەن وزگە بىرەۋلەر جولىن تاۋىپ ماسەلەنى شەشىپ جاتۋى قولدارىندا ارتىق قارجىسى جوق ادامداردىڭ اشۋ ىزاسىن تۋدىرىپ جاتتى. سول اشۋ-ىزانىڭ ءورشىپ كەتپەۋىن قاداعالاعىن پاترۋلدىك پوليتسيا ءمايىتحانانى اينالىپ جۇرۋمەن بولدى.

سوندا كەلگەن ءبىر وي، ەندىگى الەۋمەتتىك سىلكىنىس بولا قالسا، وسى ماسەلەنىڭ اينالاسىندا ءوربۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا، مايىتتەردى بەرۋ ءراسىمىن تەز ارادا دۇرىستاۋ قاجەت. ال وركەنيەتكە ساي جاڭا ۇلگىدە جابدىقتالعان ءمايىتحانالاردى سالۋ  –  جاقىن اراداعى ۋاقىتتىڭ تالابى.

الدا قانداي زامان بولاتىنى بەلگىسىز. بىراق ادامعا دەگەن قۇرمەت ول ولگەننەن سوڭ دا بولۋ كەرەك. ايتپەسە ادامنىڭ قادىرى جوق كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە سياقتى مايىتتەر تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ، اتى-ءجونى جوق ورتاق زيراتتاردا (براتسكايا موگيلا) جەرلەنەتىن بولادى.

ارۋاق اتىپ جۇرمەسىن، اعايىندار...

ارمان ءجۇمادىل

Abai.kz