ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن  كسرو مەن  اقش-تىڭ اراسىندا  باقتالاس باستالدى. الەمدىك قوجالىق ەتۋ، اقىرى 1991 جىلى كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالدى. ودان كەيىن اقش بىلگەنىن ىستەدى. يراككا باسىپ كىرىپ، ساددام حۋسەيندى دارعا استى، اۋعانستاندى تابانعا تاپتادى، يۋگوسلاۆيانى تاس-تالقانىن ەتىپ، تۇبىنە جەتتى. ون جىل بويى ىشكەنىن ءىرىڭ، جەگەنىن جەلىم ەتكەن قارا ساقالدى قۇبىجىق اتاعان ۋساما بەن لادەندى ءولتىرىپ تىندى. بۇگىنگى كۇنى اقش تورتكۇل دۇنيەگە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. «اق » دەگەنى العىس، «قارا» دەگەنى قارعىس بولدى. ويتكەنى جالپاق دۇنيەدە اقش-قا تەڭ كەلەر مەملەكەت جوق.

ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن  كسرو مەن  اقش-تىڭ اراسىندا  باقتالاس باستالدى. الەمدىك قوجالىق ەتۋ، اقىرى 1991 جىلى كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالدى. ودان كەيىن اقش بىلگەنىن ىستەدى. يراككا باسىپ كىرىپ، ساددام حۋسەيندى دارعا استى، اۋعانستاندى تابانعا تاپتادى، يۋگوسلاۆيانى تاس-تالقانىن ەتىپ، تۇبىنە جەتتى. ون جىل بويى ىشكەنىن ءىرىڭ، جەگەنىن جەلىم ەتكەن قارا ساقالدى قۇبىجىق اتاعان ۋساما بەن لادەندى ءولتىرىپ تىندى. بۇگىنگى كۇنى اقش تورتكۇل دۇنيەگە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. «اق » دەگەنى العىس، «قارا» دەگەنى قارعىس بولدى. ويتكەنى جالپاق دۇنيەدە اقش-قا تەڭ كەلەر مەملەكەت جوق.

الەمنىڭ ءىرى قارجى جانە ساۋدا ورتالىعى، حالىقارالىق ماڭىزدى ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ بارومەترى رەتىندە تانىلعان نيۋ-يورك قالاسىنىڭ تاريحى كونەگە كەتەدى. قالا ىرگە تەپكەن جەرگە العاش تابان تىرەگەن ەۋروپالىق فلورەنت تەڭىزشىسى-دج. ۆەرەدزانو. 1624 جىلى فرانتسۋز كورولى فرانتسيسك ءبىرىنشىنىڭ سەنىمدى ادامى بولعان ول «دوفين» كەمەسىمەن سولتۇستىك وزەن ارقىلى بۇرىن بەلگىسىز ارالعا تاپ بولادى. ارال سول كەزدەن باستاپ مانحەتتەن اتانادى دا، ءبىر جىلدان سوڭ، مۇندا گوللانديالىق كوپەستەر اعىلادى. ولار اعاشتان قالاشىق تۇرعىزىپ، ونى جاڭا نيدەرلانديا دەپ اتاي باستايدى. 1626 جىلى العاش رەت ءوز گۋبەرناتورىن پەتەر ءمينۋيتتى تاعايىندايدى. وتە ايلاكەر پەتەر اڭقاۋ يندەەتستەردىڭ باسىن شىر اينالدىرىپ، ارالدى بار-جوعى 60 گۋلدەن تۇراتىن اشەكەي بۇيىمدارىنا ساتىپ الادى. مانحەتتەن ءسوزى يندەەتستەردىڭ سول جەردە مەكەندەيتىن «مانحاتان» تايپاسىنىڭ اتاۋىنان شىققان بولاتىن. گوللانديالىقتار قالاشىقتى تەڭىز قاقپاسىنا اينالدىرۋعا اسىعىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭا امستەردام فورتىن قۇرادى. فورتتىڭ سول قاپتالىندا 60 اسكەر قاراۋىلدا تۇردى. قالاشىق تۇرعىندارىنىڭ سانى 500-دەن اسىپ جىعىلدى، ولار تەگى جاعىنان ءار ءتۇرلى ەدى، سوندىقتان 20 تىلدە سويلەدى، ءبىر-بىرىمەن ىمداسىپ تۇسىنىسەتىن. ماڭايىنداعى ارالداردى يگەرۋگە كۇش تە قارجى دا جوق-تى. ارال 1640 جىلى باتپاق پەن قامىستان تازارتىلىپ، تەمەكى مەن جەمىس-جيدەك ەگىلە باستادى. شىعىس جاعىندا برۋكلين ەلدى مەكەنى پايدا بولدى. بۇل اتاۋ قازىرگى نيۋ-يوركتە ساقتالعان.

1644 جىلى كۋينس، ارادا 20 جىلدان سوڭ، ستاتەن-ايلەند ارالى يگەرىلدى. جاڭا امستەردام سولاردىڭ ورتالىعى رەتىندە كەڭەيىپ كەلە جاتتى. ونداعى ءومىر ەۋروپالىق مادەنيەتتەن جۇرداي ەدى، ىشتە دە، سىرتتا دا ءار ءتۇرلى قاقتىعىستار بولىپ تۇراتىن. يندەەتستەردىڭ مال-مۇلكى مەن جەرىنە قوماعايلانعان ەۋروپالىقتار ولارعا ءجيى قارۋلى جورىق ۇيىمداستىراتىن. يندەەتستەر بولسا، قارىمتا قايتارۋمەن بولاتىن. مۇنىڭ سوڭى جاڭا امستەردامدا قامال سالۋعا يتەرمەلەدى، قازىرگى ۋولل-ستريت وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. گوللانديا مەن يسپانيادان كەلگەن كوپەستەر قانشالىق جانتالاسسا دا پايداعا شاش-ەتەكتەن كەنەلە العان جوق. جاڭا امستەردام بىرتە-بىرتە تاقىرعا وتىردى. 1660 جىلى اعىلشىن ەككادراسى جاڭا امستەردامدى ەشقانداي قارسىلىقسىز باسىپ الدى، سەبەبى ولار اشتىققا ۇشىراپ جاتىر ەدى. ايدارىنان جەل ەسكەن كورول كارل ەكىنشى قالانى ءىنىسى گەرتسوگ يورككە سىيعا تارتتى. جاڭا امستەردام ەندى جاڭا يورك (نيۋ-يورك) اتالدى. اعىلشىندار قۇرىق سالعان كەزەڭدە نيۋ-يوركتە يرەلەڭدەگەن كوشەلەر مەن ءبىر قاباتتى ەسكى تەرەزەگە دەيىن بالشىققا باتقان ۇسقىنسىز ۇيلەر عانا بار ەدى، حالقىنىڭ سانى جاعىنان بوستون مەن فيلادەلفياعا كەزەك بەرەتىن.

تابيعاتىنان ساۋلەتتىلىككە قۇشتار اعىلشىندار ىسكە قىزۋ كىرىسىپ كەتتى. XVIII عاسىردا شاھار بريتاندىق امەريكانىڭ مادەني ورتالىعىنا اينالىپ ۇلگەردى.       تەاترلار سالىندى، گازەتتەر شىعا باستادى، نيۋ-يورك قوعامىنىڭ كىتاپحاناسى مەن كورول كوللەدجى (قازىرگى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتى) بوي كوتەردى. كوشەلەر اباتتاندىرىلىپ، ۇيلەرگە سۋ قۇبىرلارى تارتىلدى. وسى كەزدەن بۇگىنگە جەتكەن تاريحي عيماراتتاردىڭ ءبىرى - اۋليە پاۆل شىركەۋى. ونى حالىق «تاۆەرن فرونس» دەپ اتايدى. شىركەۋ 1712 جىلى بوي كوتەردى. ۋاقىت وتە كەلە ەكونوميكاسىن تۇزەپ، ەسىن جيناعان جاڭا قۇرلىق بريتان وتارلىعىن جاتسىناتىن بولدى، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ازامات سوعىسى باستالدى. نيۋ-يورك گۋدزون جازىعىن باسىپ الىپ، امەريكاندىقتاردىڭ جاساقتارىن  ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ تاستاۋدى ويلاعان اعىلشىن ارمياسى سوققىسىنىڭ استىندا قالدى. 1776 جىلعى قىركۇيەك ايىندا قالا ورتكە وراندى، ۇيلەردىڭ ۇشتەن ءبىرى جانىپ كەتتى. ازامات سوعىسىنان سوڭ قالانىڭ داڭقى اسقاقتاپ تۇرعاندى. بريتان شابۋىلدارىنا باس يمەگەن نيۋ-يوركتىقتار بۇكىل امەريكاعا ولجا سالۋدى كوكسەدى. الايدا بۇل تۇستا ۆاشينگتون استانا اتانىپ ۇلگەرگەن ەدى. شاھار ەندى قارجى جانە ساۋدا مادەنيەت ورتالىعى بولۋعا اسىقتى. قازىرگى نيۋ-يورك بەس اۋداننان تۇرادى. ولار: مانحەتتەن، برونكس، برۋكلين، ريچموند جانە كۋينس. بۇلار نيۋ-يوركتىڭ اۋماعىندا دەمەسەڭىز، ارقايسىسى ءوز الدىنا دەربەس قالالار.

مانحەتتەن گۋدزون جانە يست-ريۆەر وزەندەرىنىڭ ارالىعىنداعى تىلدەي ارال، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتىر. 1929 جىلى وسى جەردە العاشقى كوك تىرەگەن عيمارات -Empire State Building (ESB) سالىندى. ول سودان بەرى نيۋ-يوركتىڭ كوز قۋانىشى بولىپ كەلەدى. 79 قاباتتان تۇراتىن ءزاۋلىمنىڭ ۇستىنەن تۇندە قالاعا كوز سالساڭىز جاقۇتتاي جىلتىراعان ءتۇرلى-ءتۇستى سانسىز جارىق جانارىڭدى سايتانداي اربايدى. جان-جاعىن نەون جارنامالار مەن حايۆەي تاسپالارى، ساۋلەلەندىرگەن كوپىرلەردىڭ سۋداعى بەينەسى ءوز الدىنا ءبىر الەم. ال كۇندىز كوزىڭنىڭ الدىندا ءتۇزۋ دە كەڭ كوشەلەر ءتۇزىلىپ، الاڭدار مەن باۋ-باقشالار قۇلپىرادى. ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان كولىكتەر مەن جاياۋ ەلدەن باسىڭ اينالادى. ESB اۋەلدە ديريجابلدەر قوناتىن بيىك تۇعىر رەتىندە پايدالانىلماق بولعان ەكەن. الايدا «گيندەنبۋرگ» اپاتىنان سوڭ بۇعان تيىم سالىنعان. 1945 جىلى 79-شى قاباتقا بومبالاعىش ۇشاق سوعىلادى. ءزاۋلىم عيماراتتىڭ ۇستىڭگى جاعى قيرايدى، تەك مىقتى تەمىر باعانالار ESB-نى تۇگەلدەي قۇلاپ تۇسۋدەن ساقتاپ قالعان.

بىراق، 2001 جىلى  قۇركۇيەكتىڭ 11 جۇلدىزىندا ۋسامەن بەن لادەن ۇيىمداستىرعان لاڭكەستىك شابۋىلدا كوك تىرەگەن ەگىز ءزاۋلىم قوپارىلىپ ءتۇستى. اقش-تىڭ ۇلىلىعىن پاش ەتكەن زاڭعارلار تاس-تالقان بولدى. الەم قۇدىرەت اتاۋلىنىڭ ماڭگىلىك بولا المايتىندىعىن تۇرشىگىپ تۇرىپ ۇعىندى. نيۋ-يوركتى ۇرەي جايلادى.

قالانى امەريكالىقتار دا، شەتەلدىكتەر دە وسى زامان قالاسى دەپ بىلەدى. اقش-تىڭ باسقا قالالارىنا قاراعاندا مۇندا تاريحي عيماراتتار سيرەك. سولاردىڭ ءبىرى  - ۋولل-ستريتتەگى اۋليە ترويتسا شىركەۋى بولسا، ەكىنشىسى وسى كوشەدەگى سۇر گرانيتتەن سالىنعان بۇعىنىڭقى كونە ءۇي. ونىڭ تاريحي مۇراعا اينالىپ، وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالۋىنىڭ زامانالىق سەبەبى بار. ناق سوندا اقش-تىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى د.ۆاشينگتون انت بەرگەن وسى شاڭىراقتا «قۇقىق تۋرالى بيلل» مەن «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى» جاريا ەتىلدى.

نيۋ-يورك اقش-تىڭ قالاسى دەمەسەڭىز، باسقارۋ تەتىگى جاعىنان دەربەس. بيلىك ءتورت جىلعا سايلاناتىن مەر مەن مۋنيتسيپالدىق كەڭەستىڭ قولىندا. مەر قالاداعى دەپارتامەنتتەر مەن قىزمەت باسشىلارىن تاعايىندايدى، بيۋدجەتتى ازىرلەيدى. مۋنيتسيپالدىق كەڭەستىڭ ءوز پرەزيدەنتى بار. ول دا 4 جىلعا سايلانادى. كەڭەس جەرگىلىكتى باسقارۋ ماسەلەلەرى تۋرالى نورماتيۆتىك اكت جاسايدى، بيۋدجەتتى بەكىتەدى. مۇنىڭ سىرتىندا نيۋ-يوركتىڭ كونستيتۋتسياسى سەكىلدى زاڭ بار. وسى زاڭ بويىنشا كەڭەس پەن مەردىڭ قىزمەتىنە شەكتەۋلەر قويىلعان. قالا ومىرىندە شتات گۋبەرناتورىنىڭ قۇزىرى دا ايرىقشا، ول كەڭەس پرەزيدەنتىن، مەردى، باسقا دا لاۋازىم يەلەرىن زاڭدى بۇزعان جاعدايدا ورىندارىنان بوساتا الادى. نيۋ-يوركتىڭ ەكونوميكاسى نەگىزىنەن ءوندىرىس، ترانسپورت جانە ساۋدا ورتالىعى، ول اقش-تىڭ ەڭ ءىرى تەڭىز قاقپاسى. جۇك اينالىمى جىلىنا 100 ملن توننادان اسىپ تۇسەدى. شاھار ارقىلى كوپتەگەن ترانساتلانت اۋە جولدارى وتەدى. دج. كەننەدي (ايدلۋايلد) اۋەجايى - الەمدەگى ءىرى اەروپورتتاردىڭ ءبىرى.

اقش-تىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ تورتتەن ءبىرى وسى قالا ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. استىق، قانت، كوفە، كاۋچۋك، قارا جانە ءتۇستى مەتالدار ساۋداسى كۇن سايىن قىزىپ جاتادى. اقشا قورى بيرجالارى بانك باسقارمالارى بولسا، كاپيتالدىڭ الەمدىك تامىرشىسىنا اينالعان. نيۋ-يوركتەگى ماشينا جاساۋ، مەتالل وڭدەۋ، حيميا، مۇناي، ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارى ەڭ وزىق تەحنولوگيالارىمەن بەلگىلى. قالاعا كەلگەن شەتەلدىكتەردى ارالدارمەن بايلانىستىراتىن 60 كوپىر، 4 اۆتوكولىك تۋننەلى مەن 24 جولاۋشىلار پارومدارى تاڭ قالدىرماي قويمايدى. مەترو جولىنىڭ ۇزىندىعى 385 كم. قالا الەمدىگى مادەنيەت پەن ونەردىڭ، وسى زامانعى ءبىلىمنىڭ ورتالىعى رەتىندە دە داڭقىن اسپانداتىپ كەلەدى. نيۋ-يوركتە 6 ۋنيۆەرسيتەت، 40-تان استام كوللەدج، عىلىم اكادەمياسى، امەريكانىڭ ونەر جانە ادەبيەت اكادەمياسى، ساياسي عىلىمدار اكادەمياسى، مەديتسينا اكادەمياسى، كۋرانت اتىنداعى ماتەماتيكا ينستيتۋتى، حيميا، اەروناۆتيكا ينستيتۋتتارى بار. تەاترلار مەن كىتاپحانا، مۋزەيلەر ونداپ سانالادى.

1962 جىلى م. ابراموۆيتستىڭ جوباسىمەن سالىنعان فيلارمونيا زالى، 1964 جىلى بوي كوتەرگەن نيۋ-يورك شتاتىنىڭ تەاترى، 1965 جىلى تۇرعىزىلعان «ۆيۆيان-بومونت» تەاترى، «مەتروپوليتەن-وپەرا» ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالعان ونەر شاڭىراقتارى. 1886 جىلى فرانتسۋزدار تارتۋ ەتكەن ء(مۇسىنشى ف. بارتولدي) بوستاندىق ەسكەرتكىشى نيۋ-يوركتىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اقش-تىڭ تاريحي مۇراسى رەتىندە اسقاقتاتىلىپ كەلەدى. اسەم دە سوم ۆاشينگتون ارقاسىنىڭ دا ۇلتتىق پاتريوتتىق سەزىمدى تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى ولشەۋسىز. «نيۋ-يورك تايمس» گازەتى 1851 جىلدان بەرى شىعادى. رەداكتسيادا 5 مىڭنان استام ادام ەڭبەك ەتەدى. الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىنە ارنالعان 30 قوسىمشاسى بار. دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە تىلشىلەر ۇستايدى.

جولىڭىز ءتۇسىپ نيۋ-يورككە بارا قالساڭىز، اتىشۋلى برودۆەي كوشەسىنە سوقپاي كەتپەڭىز. ول قالانىڭ ەڭ تاڭداۋلى تەاترلاردى باۋىرىنا باسقان. دۇكەندەر مەن مەيرامحانالار دا جىرتىلىپ ارتىلادى. مانحەتتەننىڭ سولتۇستىگىندەگى نەگرلەر الەمى-گارلەما مەن قىتاي بولىگى-چاين-تاۋننىڭ ىشكى سىرى دا تەلەگەي-تەڭىز. اتتراكتسيوندار ورتالىعى بولىپ سانالاتىن كوني-ايلەندتىڭ قىزىق، قۋانىشى دا ەشقاشان سارقىلماق ەمەس. XX-شى عاسىردىڭ باسىندا ساياسي، عىلىمي جانە مادەني بولىككە اينالعان گرينۆيچ-ۆيلليدج سۋرەتشىلەر مەن مۋزىكانتتاردىڭ شاعىن وتانى. كورنەكتى دراماتۋرگ ا. ميللەر ءبىر كەزدە وسى گرينۆيچ-ۆيلليدجدە ونەرگە جاسقانا قادام باسقان. قالادا بۇگىندە 8 ميللينونان اسا ادام عۇمىر كەشىپ جاتىر، قازاقستاننىڭ تەڭ جارتىسى. نيۋ-يورك-مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت. ونىڭ بۇگىنىن كورسەڭ، باس اينالدىرىپ، باسقا پلانەتاعا ءتۇسىپ قالعانداي بولاسىڭ، ال ەرتەڭى ەرتەگىگە ۇقساس بولىپ كورىنەدى ماعان.

«اباي-اقپارات»