(شىلدە - كارانتين - شىلدەحانا نەمەسە ۇلت ۇستازى تۋرالى ەكى ەستەلىك)

ەلىمىز ەكىنشى مارتە قاتال «كارانتينگە» قامالدى. كارانتين دەگەن اتاۋ ءسوز كونە لاتىنشادان اۋدارعاندا «قىرىق» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. بۇل كارانتين قازاق «قىرىق كۇن شىلدە» دەيتىن جاز مەزگىلىنىڭ ەڭ ىستىق ايىنا ءدوپ كەلدى. «شىلدە» ءسوزى قازاققا پارسىنىڭ ء"شىلدə" دەگەنىنەن اۋىسقان. ونىڭ دا ماعىناسى «قىرىق» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا قازاقتىڭ "قىرىق كۇن شىلدە" دەگەنى قىرىق سانىن بىلدىرەتىن پارسى ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشاتىن تىركەس بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ول بۇگىن قولدانىسىمىزعا ەنتەلەپ ەنگەن كاراتنين ۇعىمىنىڭ بالاماسى دا بولىپ شىعادى.

شىلدە اتاۋىنان تارايتىن قازاقتىڭ جالپاق عۇرپى بار. ول – شىلدەحانا. اتالمىش اتاۋ ەكى سوزدەن قۇرىلعان: ءبىرى – شىلدە، ەكىنشىسى – حانا. شىلدەسى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  تۇسىنىكتى. ال «حانا» دەگەنىمىز دە پارسى ءسوزى. ول «بولمە» نەمەسە «بولەكتەۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى.  دەمەك،  قازاقتىڭ «شىلدەحانا  كۇزەتۋ»  عۇرپى -  جاڭا تۋعان نəرەستەگە كاراتين  جاساۋ، ونى جۇرتتىڭ كوزىنەن تاسالاۋ. مۇنداعى ماقسات  – نارەستەنى ءتىل-كوزدەن قورعاۋ. قازىرگى مەديتسينا ۇعىممەن ايتساق، ۆيرۋستان ساقتاندىرۋ. يمۋنيتەتى قالىپتاسپاعان قىزىل شاقالاقتىڭ ورگانيزمى دۇنيەنى قورشاعان ءتۇرلى ۆيرۋسقا ءتوزىمسىز بولۋى ابدەن مۇمكىن. اتا-بابالارىمىزدىڭ كونە دۇنيەتانىمى مەن سان عاسىرلار بويى جيناعان تاجىريبەسى مەن نەگىزىندە تۋىنداعان ساقتىق شاراسى. 

بۇگىنگى تاڭدا كوۆيد ىندەتى قىزىلشاقا نəرەستەنى ەمەس، تۇتاس حالىقتى شىلدەحاناعا - كارانتينگە قاماپ قويدى. وسى ورايدا، قازاقتىڭ ەسكى سالتىن جاڭا زامانعا لايىقتاپ، باق بەتىندە، الەۋمەتتىك جەلىدە قاشىقتىقتان «شىلدەحانا كۇزەتۋدى»، ياعني كارانتيندى جولعا قويۋعا بولادى. 

بۇرىنعى شىلدەحانادا نە ايتىلاتىن ەدى؟  ارينە، جاقسى ءسوز، جىر، تىلەك، قىزۋ اڭگىمەلەر تيەگى اعىتىلادى. بۇگىنگى تاڭداعى اڭگىمەنىڭ باسى «كوۆيدتتەن» باستالاتىنى ءسوزسىز. حالىق اراسىندا «ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق» دەگەن ءتامسىل ءسوزدىڭ ماعىناسى ارتتى. ىندەتكە قارسى تۇرۋ ءۇشىن ساقتىق شارالارىمەن قاتار ادام ورگانيزمىنىڭ يمۋنيتەتىن كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى - كوپ اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. دەننىڭ ساۋلىعى ءۇشىن تابيعي ونىمدەردى، ءداستۇرلى تاعامداردى اس مازىرىنە قوسۋ – بۇگىنگى تاڭدا قازاق جۇرتى  ءۇشىن وزەكتى تاقىرىپ. ءداستۇرلى مازىردەگى قوي ەتىنىڭ سورپاسى، قازاقى ەت، ساۋمال، قىمىز، اشىتپا كوجە دەگەن تاعام-سۋسىندارعا سۇرانىس ءوستى.

پاندەميا ىندەتىنەن تۋىنداعان كورىنىستەردى سارالاي كەلە، قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى ا.بايتۇرسىنۇلىنا قاتىستى ەكى ەستەلىكتى جاريالاۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن. ءبىرى – 1990 جىلدارى قۇلاققا قانىق بولىپ، 1993 جىلى قازىرگى «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ بەتىندە (17.09.1992 ج.) «احاڭ دارىندى پۋبليتسيست» دەگەن ماقالادا جاريالانعان ەستەلىك، ەكىنشىسى – قوستانايلىق اقساقال باقىتكەرەي ءابىتايۇلىنىڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەن ەستەلىگى. 

ءبىرىنشى ەستەلىك–  سىر بويىنان ساقتالىپ جەتكەن اڭگىمە. ايتۋشى – احمەت ابسادىقۇلى، 1937 جىلى تۋعان. ماماندىعى – فيزيكا-ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى. اڭگىمەنى ءوز اكەسى باراقۇلى ابسادىقتان ەستىگەن. باراقۇلى ابسادىق 1894 جىلى تۋعان، 1984 جىلى 90 جاس جاساپ، دۇنيەدەن وزادى. جايلاعان قونىسى – سىر بويىنداعى قاراوزەك، ارقادا – قارساقپاي. اكەسى باراق بايعابىلۇلى ءبىراز جىلدار قارساقپاي جاقتا -ۇلىتاۋ مەن سارىسۋ اراسىنان جايلاپ تۇرىپ قالادى. قارساقپايداعى كەن ورنىن كەڭەس ۇكىمەتى قوعام مەنشىگىنە العاننان كەيىن، «ەندىگى كەزەك جەكە مالعا كەلەدى» دەگەن قاۋىپپەن بەس اعايىندى كىسىلەر بولىپ، ناۋقاستانىپ جاتقان اكەلەرى باراقتى تەڭگە ارتىپ، «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەن تامسىلگە سۇيەنىپ، «تىنىش جاتقان» سىر بويىنا قونىس اۋدارادى. 1929 جىلى سىر بويىندا كامپەسكەگە ءىلىنىپ، اشتىقتىڭ زاردابىن تارتادى. سوعىس جىلدارى ۆوەنكوم تاراپىنان باستاماعا ءۇن قوسىپ، قولىنداعى ءبىراز مالىن مايدانعا سامولەت الۋعا دەپ «ءوز ەركىمەن» بەرەدى.

القيسسا، 1990 جىلدارى الاش زيالىلارىنىڭ جاپپاي اقتالىپ، شىعارمالارى جارىق كورىپ جاتقان كەز. ءبىز ستۋدەنتپىز. قولىمىز قالت ەتكەندە اكەمىزدىڭ باقشاسىنا كومەكتەسەمىز. باقشا اتامىز ابسادىق جايلاعان تاسارىق دەگەن جەردە (قازىر ابسادىق توعايى دەپ تە اتالادى). كورشىمىز - اكەمىزبەن بىرگە قىزمەت جاسايتىن سەيىلبەك اعاي. ول دا فيزيك-ماتەماتيك.  ونىڭ دا بىرنەشە بالاسى بار. باقشادا جۇمىس تا جاسالادى، اڭگىمە دە ايتىلادى. اڭگىمە اۋانى ءارتۇرلى. تاريح تا بار، زاماناۋي كورىنىستەر دە بار. سونىڭ بىرىندە اقتالىپ جاتقان الاش زيالىلارى تۋرالى اڭگىمە قوزعالدى. سوندا ءبىزدىڭ اكەمىز الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى تۋرالى ءوز اكەسىنەن ەستىگەن مىناداي اڭگىمەنى ايتىپ بەردى:

 «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدىڭ قىستاۋى – قاراوزەك، جايلاۋى – قارساقپاي ەكەن. اتامىز باراق بايعابىلۇلى  رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ءبىراز جىلداردى ۇلىتاۋ مەن سارىسۋ ارالىعىن جايلاپ، نايمان جۇرتىمەن قونىستاس بولادى. باراقتان بەس اعايىن تارايدى. بەسەۋى دە نايماننان قىز العان. قارساقپايدىڭ كەن ورىندارىن ۇكىمەت مەنشىگىنە العان جىلدارى اكەلەرىمىز سىرعا قونىس اۋدارادى.  كوكەم ابسادىق  جاستىق شاعى وتكەن ءوڭىردى ساعىنا ما، ايتەۋىر، ارقا جاعى تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتاتىن. بىردە ول بالا كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىن كورگەنىن ايتىپ ەدى.  وقيعا بىلاي بولعان: ارقادا باراق اتامىزعا مىڭعىرعان مال ءبىتىپ، اۋقاتتى تۇرادى. قارساقپايدى جاز جايلاپ، كۇز بولار ۋاقىتتا اتباسارداعى بازارعا مال ايداپ بارىپ، ساۋدا-ساتتىق جاسايدى ەكەن. ۇلكەندەر جاعى ءىرى مالدى، جاسوسپىرىمدەر قوي-توقتى ايداپ قولعابىس قىلاتىن ەدىك دەيدى اكەمىز. بىردە، 15-16 جاسار كەزىم، بازارعا مال ايداعان كىسىلەرگە قوسىلدىم. جازدىڭ سوڭىنا قاراي شىققانبىز. ميداي جازىق دالانىڭ ۇستىندە مالدى ءوز ايانىمەن جايا وتىرىپ، اتباساردى بەتكە الىپ كەتە باردىق. ءبىر كۇنى الدىمىزدان پاۋەسكە اربا كورىندى. ءبىزدى باسقارىپ كەلە جاتقان كىسى وقتاي وزىپ بارىپ پاۋەسكەگە جولىقتى. سالدەن كەيىن كەيىن قايتىپ كەلىپ: «وسى جەردە كىدىرەمىز، مالدى يىرىڭدەر. مىنا پاۋەسكەدە قازاقتىڭ قادىرلى ازاماتى احاڭ-احمەت بايتۇرسىنۇلى جولاۋشىلاپ بارادى ەكەن. سول كىسىگە قوناعاسى بەرەمىز»،- دەدى.  سودان نە كەرەك، دەرەۋ مالدى ءيىرىپ، ءبىر سەمىز توقتىنى سويىپ، قوناقاسى دايىندادىق. اس پىسكەنشە احاڭ ءبىراز اڭگىمە ايتتى. بالامىز عوي كوپ نارسە ەستە قالماپتى. ءبىر ەسىمدە قالعانى ونىڭ قازاقتىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى ايتىلعان ءسوزى. احاڭنىڭ: «تازا اۋادا، تابيعات اياسىندا ءجۇرىپ مال باققان قازاقتىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋعا ءتيىس. ونىڭ باستى سەبەبى قازاق مالدىڭ ەتىن جەيدى، مال دالادا جايىلىپ سۇيگەن ءشوبىن جەيدى. ال دۇنيەدەگى ءدارى-دارمەكتىڭ بارلىعى شوپتەن جاسالادى»،- دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا قالىپتى دەپ وتىرۋشى ەدى كوكەم».

حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت ۇستازىنىڭ  قاراپايىم مالشىلار ورتاسىندا وتىرىپ ايتقان ءسوزى. بۇگىنگى پاندەميا كەزىندە سول ءسوزدىڭ قادىرىن ءبىلىپ جاتقاندايمىز. تابيعي تاعامدار يمۋنيتەتتى كوتەرەدى. يمۋنيتەتى مىقتى كىسى ۆيرۋس شابۋىلدارىنا توتەپ بەرە الادى. قازاق جۇرتىنىڭ كورنوۆيرۋسقا توتەپ بەرە الماي، جاپپاي ىندەتكە ۇشىراۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، بالكىم، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اس ءمازىرىنىڭ كۇرت وزگەرۋى دە اسەر ەتكەن شىعار.  قازاقتىڭ ۇلى دالاسى مىڭعىرتىپ مال باعۋعا قولايلى. تەحنيكا مەن تەحنولوگيا دامىعان قازىرگى كەزەڭدە ونىڭ بەينەتىن ازايتىپ، پايداسىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك زور. ءالى دە كەش ەمەس...

اۆتورلىق شەگىنىس. باراقۇلى ابسادىقتىڭ كىندىگىنەن تاراعان ون بالانىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى – احمەت. ءبىز، وسى ەستەلىكتىڭ اۆتورى ابسادىق بالاسى احمەتتەن تارايمىز. قازىرگى كۇنى اتامىز بۇل ەسىمدى بالاسىنا سول احاڭنىڭ قۇرمەتىنە قويسا كەرەك دەپ بولجايمىز. بىراق ول تۋرالى ابسادىق اتامىز ەشقاشان ايتقان ەمەس ەكەن. بالكىم، ايتۋعا قورىققان شىعار. سەبەبى «حالىق جاۋى» اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتىن اتاۋ كەڭەس داۋىرىندە كىم-كىمگە بولسا دا وڭاي بولماعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ كامپەسكەگە ىلىنگەنى، كولحوزعا كىرۋدەن قاشقاقتاپ،  جەكە شارۋامەن اينالىسىپ، ساياق جۇرگەنى بار. قاھارى قاتتى كەڭەس ۇكىمەتىنەن شىن مانىندە قايمىقسا كەرەك.

COVID-19 ىندەتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزعا، تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە، دۇنيەتانىمىمىزعا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزىپ جاتىر. الەمدىك پاندەميا تۋىستىق، ۇجىمشىلدىق مەنتاليتەتە نەگىزدەلگەن قازاقتىڭ əلەۋمەتتىك بايلانىسىنا دا سالماق سالۋدا. «كوپپەن  كورگەننىڭ ءبəرى ۇلى توي» دەپ سانايتىن ءبىزدىڭ ۇجىمشىل، تۋىسشىل، اعايىنشىل قوعامىمىز توسىن كەلگەن ىندەت جاعدايىندا ۇستاناتىن وقشاۋلانۋ ساياساتىنا كوشىپ جاتىر. الەۋمەتشىلدىك بىرلىگى باياۋ ۇيىساتىن قازاق جۇرتى ءۇشىن سالت-ساياق ءجۇرۋدى قالايتىن كوۆيد كورىنىستەرى ءوز زيانىن تيگىزۋى مۇمكىن. مىسالدى الىسقا بارماي-اق، 30-جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە اعايىنشىلدىقتان ايىرىلىپ قالا جازداعان تاريحىمىزدان بايقاۋعا بولادى. 

ەكىنشى ەستەلىك سول احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جۇبايى بادريسافانىڭ تاعدىرى تۋرالى بولماق. مۇندا بادريسافا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى تۋرالى شاعىن مالىمەت جازىلعان. ەستەلىكتىڭ اۆتورى - باقىتكەرەي ءابىتايۇلى اتتى قوستانايلىق اقساقال. قازىر كوزى بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن. حابارسىزبىن. ول كىسى ەستەلىكتى ءوز قولىمەن جازىپ، ماعان سوناۋ 2004 جىلى «احمەتتانۋ تۋرالى ىزدەنىسىڭە ءبىر سەپتىگىن تيگىزەر» دەپ ۇسىنىپ ەدى. ەستەلىكتىڭ تۇپنۇسقاسى مەنىڭ قولىمدا. جەكە مۇراعاتىمدا ۇستاپ كەلەمىن. ەستەلىكتىڭ بايانىنشا، ۇلت ۇستازىنىڭ جۇبايى كۇيەۋى اتىلعاننان كەيىن قايىن جۇرتى قوستانايدى ساعالاپ كەلگەن سياقتى. وكىنىشكە قاراي، كەيۋاناعا اعايىن-جۇرتى پانا بولا الماي، بادريسافا قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى الەكساندروۆكا سەلوسىنداعى مۇگەدەكتەر ۇيىنە ورنالاسادى. سول جاقتا قايتىس بولادى.

سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى باقىتكەرەي ءابىتايۇلى سىندى اقساقالداردىڭ احاڭا قاتىستى دەرەكتەرگە جاناشىرلىق پەن ىزدەنگىشتىك تانىتقان ىنتازارلىقتارىنا باس يە وتىرىپ، ونى جاريالاۋدى ءجون كوردىم (اۆتوردىڭ ءستيلى مەن ورفوگرافياسى ساقتالدى):

ەستەلىك

مەن 1970 جىلى ىسساپارمەن مەڭدىعا (را) اۋدانى (نا) بارۋعا قوستاناي اۆتوۆوكزالىنان بيلەت الىپ، بوروۆسكوي باعىتىنا جۇرەتىن اۆتوكولىكتى كۇتۋگە تۋرا كەلدى. اۆتوۆوكزالدىڭ ءىشى تولعان جولاۋشىلار، ءار باعىتقا بارا جاتقاندار. قاتارداعى ءبىر بوس ورىنعا ورنالاسىپ قولىمداعى گازەتتى وقىپ وتىر ەدىم، مەنىڭ قاتارىمدا وتىرعان 3-4 اقساقالدار امانگەلدى اۋدانىنا بارا جاتقان جولاۋشىلار ەكەن. بىرەۋىنىڭ جانىندا بالداق سۇيەۋلى تۇر. جاستارى 60-70 شاماسىنداعىلار.

ءبىر ۋاقىتتا اڭگىمەلەرىنەن قۇلاعىما شالىنعانى ءبادريسافا اقمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايەلى، كۇيەۋى قالىق جاۋى بولىپ ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، اعايىن-تۋمالارى ءبادريسافانى قالىق جاۋىنىڭ ايەلىسى دەپ ەش قايسىسى جاقىندارى قامقورلىق كورسەتپەگەن سوڭ، امالسىزدان الەكساندروۆ مۇگەدەكتەر ۇيىنە 1942 جىلى جاز ايلارىندا بارىپ ورنالاسادى. وندا 3-4 جەتىدەن كەيىن كوز جۇمادى. ولەر الدىندا ءوزى مەنى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەڭدەر دەپ ايتىپتى دەيدى. اقساقالدار اڭگىمەسىن ءار قاراي جالعاستىرىپ وتىردى. بىراق مەن اۆتوكولىگىم جۇرەتىنىن قابارلاعان سوڭ ءجۇرىپ كەتتىم.

1995-1997 جىلدارى جۋرناليست مارقۇم بايتۇرسىن يلياس-قا ءبادريسافا الەكساندروۆكادا ولگەنى جونىندە ەستىگىنىمدى ايتقان ەدىم. ب.ي. الەكساندروۆ مۇگەدەكتەر ۇيىنەن انىقتاما قابار المادىم دەدى. سودان كەيىن مەن بۇرىنعى قوستاناي وبلىستىق ەسەپ-ساناق باسقارماسىنىڭ باستىعى پودالياكوۆ م.ن. 1942 جىلى الەكساندروۆ س/سوۆەتىنەن ولگەندەر تىركەلگەن كۋالىكتەر قايدان الۋعا بولادى دەگەنىمدە، وبلىستىق ستات ارحيۆىنەن الۋعا بولادى دەگەن سوڭ، كوپ جىلدار وبلستات قالىقتىڭ تۋ جانە ولىمدەردى تىركەۋ باستىعى ا.درۋجينامەن جانە وبلستاتتىڭ كوپ جىلدار بۇرىنعى ورىنباسارى ن.ف. سميرنوۆادان انىقتاما سۇراعانىمدا، الەكساندروۆ يندوم ارحيۆتە جوق دەدى. الەكساندروۆ يندوم وتچەتى قوستاناي وبل سوبەس بەرەدى دەپ قابارلادى. ودان كەيىن مەن بايتۇرسىن يلياسقا الەكساندروۆ يندومىنىڭ بۋحگالتەرى كورول-مەن حابارلاسۋدى ول وتچەتتى قايدا تاپسىرعانىن ايتادى دەدىم، ول ب.ي. قابارلاستى ما ول جاعىن بىلمەيمىن.

اقاڭنىڭ ايەلىنىڭ زيراتى الەكساندروۆتىڭ توپىراعىنا جەرلەنگەنى انىق. سول سەبەپتى الەكساندروۆ پوسەلكاسىنا ءبادريسافا بايتۇرسىنوۆاعا كوشە اتىن بەرىپ، ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋ كەرەك.

اقمەت ءبايتۇرسىنوۆتى زەرتتەۋشىلەر: وبلىستىق ارحيۆتەن، وبلسوبەستىڭ ارحيۆىنەن، جانە كب ارحيۆىنەن ءبادريسافانىڭ ءولىمى تۋرالى تىركەلگەن الەكساندروۆ يندوم ارحيۆىنەن الۋعا بولادى. ءبادريسافا بايتۇرسىنوۆانىڭ ولگەنى جانە قايدا جەرلەنگەنى انىقتاما كۋالىك.

باقىتكەرەي ءابىتايۇلى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى ق.قوستاناي، قوزىباەۆ كوشەسى، 39-22 پاتەر. تەل №54-73-78. 8.ءحى. 2004 ج.

اۆتورلىق شەگىنىس: بادريسافا بايتۇرسىنكەلىنىنىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن قۇجاتقا سۇيەنگەن تولىق قاندى ماعلۇمات جوق. احمەتتانۋشىلار ءتۇرلى بولجامدار ايتادى. ءتىپتى، مەڭدىعارا اۋدانىنىڭ ءبىر اۋىلىنا بەلگى سوعىلدى دەپ تە ەستىدىم. بىزدىڭشە، نكۆد باقىلاۋىندا بولعان بادريسافانىڭ الەكساندروۆكاداعى مۇگەدەكتەر ۇيىندە قايتقانى، سول ماڭداعى بەيىتكە جەرلەنگەنى بەكەر ايتىلمايتىن سىندى.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

 Abai.kz