(قىتاي اقىنى شىن ۋيدىڭ پوەزياسى تۋرالى)

شىن ۋي - قىتاي اقىنى، 1965 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. لۋ ءشۇن اتىنداعى قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋەرياتى (1996ج), حالقارالىق لۋ انلي سىيلىعىنىڭ (2009ج), تاۋەلسىز رۋگاڭ سىيلىعىنىڭ (2011ج) يەگەرى. ونعا تارتا جىر جيناق، ادەبي زارتتەۋ جانە ونەرتانۋ باعىتىنداعى كىتاپتاردىڭ اۆتورى. قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىندە شىعاتىن «باتىس ءوڭىردىڭ جاڭا ادەبيەتى» (ايلىق باسىلىم) جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. شىعارمالارى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، شۆەد، جاپون جانە قازاڭ تىلىنە اۋدارىلعان.

1

(قىتاي اقىنى شىن ۋيدىڭ پوەزياسى تۋرالى)

شىن ۋي - قىتاي اقىنى، 1965 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. لۋ ءشۇن اتىنداعى قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋەرياتى (1996ج), حالقارالىق لۋ انلي سىيلىعىنىڭ (2009ج), تاۋەلسىز رۋگاڭ سىيلىعىنىڭ (2011ج) يەگەرى. ونعا تارتا جىر جيناق، ادەبي زارتتەۋ جانە ونەرتانۋ باعىتىنداعى كىتاپتاردىڭ اۆتورى. قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىندە شىعاتىن «باتىس ءوڭىردىڭ جاڭا ادەبيەتى» (ايلىق باسىلىم) جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. شىعارمالارى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، شۆەد، جاپون جانە قازاڭ تىلىنە اۋدارىلعان.

1

سوزبەن بايلانىسقانداردىڭ ىشىندە اقىنداردىڭ كەيبىرەۋى ەرەكشە رۋحاني بولمىسپەن ءومىر سۇرەدى. بۇل ىزگىلىككە قۇشتارلىق، پاراساتتىلىقتى قاستەر تۇتۋ، اسقاقتىقتى باعالاۋ،  جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ جانە كۇڭگىرت مۇڭ، بىراق، وسىلاردىڭ بىردە-ءبىرى ەمەس، ارجاعى قاڭىراپ تۇرعان جاتتاندى ماعىنالار مەن دە، قالا بەردى سوزدەن سالتاناتتى ساراي تۇرعىزاتىن يدەولوگيامەن دە كوپ قاتىسى جوق وزگەشە رۋحاني كۇي. بۇل جاعىنان قاراعاندا ءسوز بەن اقىننىڭ اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان كەرىسكە تولى كەلىسۋدەن كەيىن پايدا بولعان بولمىستىڭ بۇل وتىن ماعىنالار ءمان الۋدان بۇرىن تۇتانعان الاۋ دەۋگە بولادى. ءبىر وزگەشەلىگى ورتەنە جانعان شىراقتىڭ دەنى جىلۋ مەن جارىعىن اينالاسىنا شاشۋمەن بىرگە، سوڭىندا تۇنەككە جۇتىلىپ كەتەدى. رۋحاني دۇنيەدە الاۋلاعان شىراق بۇدان باسقاشاراق، ول ۋاقىت وتكەن سايىن تولىعىپ، جارىعى مەن جىلۋىن بۇرىنعىدان بەتەر الىستارعا جىبەرە تۇسەدى. الاۋدىڭ جارىعى قانشالىقتى الىسقا تۇسسە، ونىڭ شارپيتىن كولەمى دە، تاسادا جاتقان وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ مايەگىمەن تامىرلاستىعى دا سونشالىقتى ارتا تۇسپەك. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل وزگەشە رۋحاني ساپار.

قىتاي اقىنى شىن ۋيدىڭ العاشقى جىر جيناعى «ءبىر ءسات كىدىرۋدى» قولىما العانىمدا، كىتاپتىڭ تاقىرىبىن بىردەن ءتۇسىنىپ كەتكەنىم جوق. وسى زامان اقىندارىنىڭ دەنى ۋاقىتقا بارىنشا نازار اۋدارعانىن بىلەمىز. ونىڭ سەبەبى تانىم اياسى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ىزدەنىستىڭ، وزىڭە ءۇڭىلۋدىڭ ءورىسى سىرتقى الەمنەن ىشكى الەمگە قاراي ويىسقان تۇستا، بولمىستىڭ سىرى وسى ۋاقىت ۇعىمىنا بارىپ تىرەلدى. اسىرەسە، بۇنى ادامزاتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن وزىنە دەيىنگى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ نەگىزىنەن ىزدەگەن اقىندار ەرەكشە سەزىندى. ايتالىق، ت.س.ەليوت* پەن ل.بورحوس* باستان-اقىر بولمىستىڭ مانىنە ۋاقىتتىڭ جاپسارىنان ءۇڭىلۋ ارقىلى جەتۋگە بولادى دەگەنگە سەندى. بايىرعى گرەكيا، ءۇندى، پارسى، ورتا شىعىس، ەگيپەت، قىتاي، مايالار مەن استاكتار مادەنيەتى ۋاقىت اعىسىندا ءبىر كەزدە ءومىر ءسۇرىپ قالماي، بەلگىلى ماعىنادان ايتقاندا قازىر دە وزگەشە بولمىسپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وركەنيەتتىڭ سالتاناتتى شاعىنىڭ ەسكەرتكىشىندەي بولعان قالالار، سارايلار مەن مۋناستىرلەر، پراميدالار مەن بۋتحانالار، شىركەۋلەر مەن مەشىتتەر قيراپ ۇيمە توپىراققا اينالسا دا، امان قالعاندارى جالعىزدىقتان تۇنجىراپ تۇرسا دا، ءبارىبىر ول قازىر دە قاسىمىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تەك ونى سەزىنۋىڭ قاجەت. سەزىنىپ جەتۋدىڭ كىلتى ۋاقىتتىڭ جاپسارىنان ۇڭىلە الۋدا.  ۋاقىت دەگەن نە ءوزى؟

جىرلارىنا گرەكيادان ۇندىگە دەيىنگى وركەنيەتتىڭ وزەگىنەن جەلى تارتقان ت.س.ەليوت بىلاي دەپ جازادى:

قازىرگى ۋاقىت پەن كەشەگى ۋاقىت

مۇمكىن، ەكەۋى كەلە جاتقان ۋاقىتتا،

ال بولاشاق ۋاقىت وتكەنىڭ وزەگىندە جاتىر...

"ءتورت قايتالانبالى سيمفونيا"

ءوزى ءومىر سۇرگەن تۇستان گورى ءبىر كەزدە قيراپ قالعان قالالار مەن سارايلاردىڭ كوشەلەرى مەن دالىزدەرىندە كوبىرەك جۇرەتىن ل.بورحوس بىلاي دەيدى:

مىناۋ بۇعاۋدان،

ءبىزدى ءتىپتى زەۆستىڭ ءوزى دە بوساتا الماس،

گرانيت تاستاردان تۇرعان قورشاۋ جولدار

تورداي تۇتاسقان.

بەيمەزگىل شاقتا تاس قابىرعالاردى قۋالاپ

ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىن ساپارعا شىعاسىڭ،

تاعدىر دەگەن شۇبالعان جول.

 

وقتاي ءتۇزۋ سارايلار ءيىلىپ،

ءپىشىنىن وزگەرتسە،

تۇبىندە اياڭداعان كۇندەردىڭ اناۋ باسى

سىرلى شەڭبەرگە اينالىپ تىنادى...

- «جۇمباق ساراي»،

 

ەكى اقىن دا ۋاقىتتىڭ ءتۇزۋ سىزىق بويىندا عانا قوزعالاتىنىن تەرىستەي وتىرىپ، قايتا ورالۋ سىندى ويدى ساباقتايدى. بۇل كوزقاراستىڭ تاساسىندا بايىرعى گرەك فيلوسوفى اناعارىستىڭ  ۋاقىت تۋرالى تۇجىرىمى تۇر. گرەك فيولسوفىنىڭ ۋاقىت قايتالانىپ تۇرادى دەپ قاراعانى بەلگىلى. ۋاقىتتىڭ بۇنداي قايتا ورالىپ وتىراتىن قاسيەتىن سەزىنە الماۋىمىزدىڭ سىرى ۋاقىت اعىسىندا ءومىر سۇرەتىن بىزدەر جايشىلىقتا ءوز ايامىزدى عانا ولشەم  ەتەتىندىگىمىزدەن، ۋاقىتتىڭ وزگە قىرىن سەزىنىپ، وعان ۇڭىلە بەرمەيمىز. ۋاقىتتىڭ جاپسارىنان ءۇڭىلۋ ەرەكشە رۋحاني بولمىستى سەزىنگەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اسپاق. ايتالىق، وتكەننىڭ ءوتىپ كەتپەگەنىن، ونىڭ ءدال قازىر دە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن شىنايى سەزىنگەن ساتتە ۋاقىتتىڭ فورماسى وزگەرەدى.

«ورتالىق ازيادا كۇن. قاۋاشاعىن جارعان روزا. لاۋلاعان وت... تۇسىڭدە كەرۋەنگە ەرىپ ساپارعا شىقتىڭ: بۇل جۇمباعىن ىشىنە بۇككەن عاجايىپ ولكە»  دەپ جازدى شىن ۋي بىردە. ورتالىق ازيا ەجەلدەن شىعىس پەن باتىستىڭ تۇيىسكەن تۇسى بولىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە ساق، عۇن، تۇركىلەر ولكەسى دەپ اتالعان دالا ۋاقىت اعىسىندا سان تاسىپ، سان سولسا دا، ءبىر ەرەكشەلىگىن جوعالىتقان جوق. ول شىعىسقا دا، باتىسقا دا تەڭ ەسىك اشىپ، ءوزىنىڭ بولمىسى مەن تاعدىرىن وسى ەرەكشەلىگىمەن ايگىلەدى دەۋگە بولادى. بۇنى ءتىپتى ۇلى جاۋلاۋشىلاردىڭ قىلىشى دا، سان عاسىرلىق يمپەريالاردىڭ مەملەكەت شەكاراسى دا توقتاتا العان جوق. وسى ولكەدە ادامزاتتىڭ بايىرعى ءتورت ءدىنى ءتۇيىستى، ءبىر كەزدە مۇحيتتاعى ارالداي بولىپ ءوز الدارىنا ءومىر سۇرگەن وركەنيەتتەر تابىستى، مادەنيەتتەر ارالاستى. ورتالىق ازيا بىرنەشە وركەنيەت قاتار ءومىر سۇرگەن بىردەن-ءبىر مەكەنگە اينالدى. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ توپىراعىنىڭ بەدەرى مەن ءدامى وزگەردى. ونىڭ قۇرامى «بىزدەر... ۋاقىت جۇلمالاعان مۇسىندەرگە قاراپ تۇرىپ ءوزىمىزدى ۇمىتتىق» دەگەن گ.سەفەريستىڭ* گرەكياسىنان دا، «توپىراعىن ۇستاسام، ولىمگە ساۋساعىم تيگەندەي سەزىنەم» دەگەن قىتاي اقىنى ياڭ ءلياننىڭ* سارى ءۇستىرتىنىڭ توپىراعىنان دا كۇردەلى دەۋگە بولادى. بۇل كۇردەلىلىك شىعىس پەن باتىستىڭ ءدىن، فيلوسوفيا، ءتۇرلى يزمدەرى مەن جاتتاندى تۇسىنىكتەرىنە، قالا بەردى اقىنداردىڭ قالىپتاسقان جازۋ شەبەرلىگىنە دە سيا بەرمەسى انىق.

اسىلىندە، جوعارىداعى ەكى اقىن دا وزدەرى باسىپ تۇرعان توپىراقتاعى ەجەلگى وركەنيەتىنىڭ سالماعىن سەزىندى. ولار دا ۋاقىتپەن ۇندەسۋگە تىرىستى. الايدا، ولار وركەنيەتتىڭ وزەگىندە تۇردى. ءبىر كەزدەگى سالتانات كەلمەسكە كەتكەن. ۋاقىت اكەلگەن وسى وزگەرىس ولار ءۇشىن وتە انىق ەدى. سوندىقتان دا جوعارىداعى اقىنداردىڭ جىرىندا «قازىر» ەرەكشە كوزگە ۇرادى. گ.سەفەريستىڭ: «بىزدەر جالعىزدىقتان جالىققان تاستاردى باسىپ تۇرىپ، ءبىر كەرەمەتتىڭ بولۋىن كۇتۋدەمىز...»  دەپ جازسا، ياڭ ليان: «پوەزيادا ۋاقىت جوعالۋعا ءتيىس» دەپ جازدى. ولاردىڭ جىرىنان قاشاندا جوعالىتقان دۇنيەنى اڭساعان سارىن مەن يمپەريانىڭ كەشەگى اسقاقتىعى مەنمۇندالاپ تۇرادى. بۇعان سالىستىرعاندا وركەنيەتتىڭ وزەگىنەن كورى، وركەنيەتتەردىڭ توعىسقان ەرەكشەلىگى باسىمدىق العان، يپپەريالىق بيلىكتىڭ ىقپالىنان كورى مادەنيەتتىڭ ءسىڭىسۋى كوبىرەك ءرول وينايتىن الىس ولكە -  ورتالىق ازيا دا پوەزيا باسقاشا سيپاتتا ءومىر ۇرەدى. دىبىس تولقىندارى قاباتتاسقان جاعدايدا، ولاردىڭ بۇرىنعىسىنان كۇشەيەتىن نەمەسە السىرەيتىن قاسيەتى بار. بۇل ەرەكشەلىك وركەنيەتتەر ارا بايلانىسقا دا جات ەمەس. ۇلكەن وزگەرىستەردى باستان كەشپەي تۇرمايتىن بۇنداي جاعداي پوەزيادا اقىننىڭ وزىنە عانا ءتان دارالىعى مەن تەرەڭدىككە ۇمتىلعان تالعامى بولىپ كورىنىس بەرەتىنى بار. بۇندايدا سەن باسقالار سياقتى جوعارىدان تومەنگە قارامايسىڭ، قايتا، شىققان كۇن مەن باتقان كۇننىڭ ارايىنا شومىلىپ، دالانىڭ ءار باعىتتان سوققان سامالى مەن اڭىزعاعىنا كەۋدەڭدى توسىپ، كەشەدەن بۇگىنگە جالعاسقان تارام-تارام جولداردى بويلاپ، قيال تەڭىزىنە سۇڭگىپ، ۋاقىت يىرىمىنە بەتتەيسىڭ. اسىلىندە پوەزيا دەگەن بويىڭداعى مادەنيەت تاڭعان جاتتاندى دۇنيەلەردەن ارىلا وتىرىپ ءوز بولمىسىڭنىڭ تۇبىنە شوگۋ. تاريحتىڭ سان قۇبىلعان بەت-جۇزىنە ءبىرسات تىكە قاراي الۋ. سوناۋ تىنىح مۇحيتتىڭ جاعاسىندا تۋسا دا، جاس شاعىندا ورتالىق ازياعا كەلىپ، جارتى ءومىرىن تاكلاماكان مەن جۇڭعار قۇمىنىڭ جاعاسىندا وتكىزگەن شىن ۋي بۇل ءتۇيىندى جاقسى تۇسىنگەن سياقتى. سوندىقتان  دا ول پوەزيادا الەمگە كەڭ قۇشاق اشادى، اينالاسىنا سەرگەك قارايدى، ءبارىن ءتۇبى ءبىر وزگەرتىپ تىناتىن ۋاقىت ۇعىمىنا جاڭاشا ءمان بەرۋگە قۇلشىنادى. تولقىندار قاباتتاسقان مۇنداي ولكەدە تەرەڭگە تارتقان ءسوز اقىندى جارىقتىڭ ەڭ ءالسىز تۇسكەن جەرىنە قاراي باستايدى. بۇل دا باسا كوكتەگەن قاراڭعىلىقتى ارى ىعىستىرۋ! بىرتەكتى وركەنيەتتىڭ اياسىندا عانا ءومىر سۇرگەن اقىن ءوزىن ۇستاعان قاپاستان وسىلاي اتتاپ شىققان.  سىرتقا شىقتى دا ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى كەلبەتىنەن الدە قايدا اۋقىمدى جاڭا رۋحاني الەم تۇلعالادى. بۇل ارادا دا بايقاعان جانعا «ولەڭىڭ وزگەرۋى ءۇشىن، ءومىرىڭ وزگەرۋى ءتيىس» (د.ۋلاكود*) قاعيداسى ءرول اتقارىپ تۇر.

وسىدان سوڭ اقىننىڭ «ءبىر ءسات كىدىرۋ» كىتابىنىڭ تاقىرىبىن «ۋاقىتتىڭ جاپسارىنان ءۇڭىلۋ» دەپ تۇزەتىپ وقۋمىزعا بولادى. بۇل ارادا اقىن وركەنيەتتىڭ شوگىپ كەتپەگەنىن، قايتا،  ۋاقىت ۋىسىندا وزگەشە بولمىسپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن سەزەتىنىن اڭعارتادى. پوەزيا قايتارىمسىز ماحابباتقا جاقىن كۇي. رۋحاني ۇندەستىكتەن بۇرق ەتىپ كوتەرىلگەن بۇل سەزىم تاسقىنى قايتا اينالىپ كەلىپ اقىننىڭ وزىنە عانا ءتان ۋاقىت تالعامىمەن پوەزياعا اينالعان.

باتىسقا بەتالساڭ! ءوڭ مەن ءتۇسىڭ الماسادى،

ءبىر جاعىڭ مۇز، ءبىر جاعىڭ ءورت، ورتاسىندا ءتىسىن تىسىنە باسقان - سەن...

باتىسقا بەتالساڭ! ەرەنتاۋعا دەيىن تەلەگەي تەڭىز قۇم،

اشىق قالعان ەسكى كيگىز كىتاپتىڭ ەكى بەتى سيقتى،

ءورت شالعان...

 

باتىسقا بەتالساڭ! جال-قۇيرىعىن تاستاعان ارعىماقتان سايراعان ءىز جاتادى،

توسكە ورلەگەن قان، اعارعان سۇيەك، نايزاعايداي بۇلقىنعان جۇرەك،

جول قۇيىندايدى...

-   «باتىسقا بەتالساڭ!»

........

ساپاردا الدىمنان قۋراعان اعاش، ەكى-ءۇش ايەل زاتى

جانە جالعىز جورتقان كوكبورى شىقتى.

قۋراعان اعاش ءتىل قاتسا، مۇمكىن

دالانىڭ وتكەنى مەن كەشەگىسى تۋرالى سىر اشار ما ەدى.

ايەلدەر مەن مىنگەن كەرۋەنگە قاراتىپ قۇشاقتارىنداعى

گۇلدەن شاشۋ شاشسا،

كوك نۇردان جارالعان كوكبورى جالت ەتىپ

مەنى الىسقا جەتەلەر.

كولدەن كوتەرىلگەن قازداي

مۇمكىن، رۋحىم سوندا كەۋدەمنەن قانات قاعىپ شىعار.

كەشەگى ءومىر تۋرالى ويلانساڭ،

ءولىم ماڭگىلىك بولماي قالادى.

 

مۇندا ءبىر تامشى جاۋىن ارتىق ەمەس،

جەتىپ ارتىلعان ءبىر ۇزىك كۇننىڭ ساۋلە سياقتى.

شاڭى بۇرقىراپ جاتقان  جول

ءبارىن دە ەسىنە قاتتاپ جاتقان ءتارىزدى.

-   «ساپار»

ەكى ولەڭنىڭ ءوز الدارىنا ەرەكشەلىگى بار. سولاي دا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتىر. الدىڭعى ولەڭ اقىننىڭ كوكىرەگىنە تۇيگەن تانىمىنان تۋعان. ودان ءبىز ورتالىق ازيانىڭ رۋحاني جول بەلگىسىن كورگەندەي بولامىز. وندا ۋاقىت قاڭتارىلعان. سوڭعى ولەڭدە اقىن جوعارىداعى جول بەلگىلەردى بويلاپ ساپارعا شىعادى. بۇل ولەڭدە اقىن ۋاقىتتى تىرىلتەدى. ولەڭدە كەشە مەن بۇگىن ايرىلعىسىزداي ارالاسىپ جاتىر. جول بويىندا كەزىككەن ايەلدەر، شولدە وسكەن اعاش، قالا بەردى بۇلكىلدەپ جەلگەن كوكبورى رەال ما، الدە قيالداعى كورىنىس پە، وعان بىردەن ءجىپ تاعۋىڭ قيىن. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ارادا اقىننىڭ رۋحاني دۇنيەسى كورىنىس بەرىپ تۇر. ولەڭدە «كوك نۇردان جارالعان كوكبورى جالت ەتىپ / مەنى الىسقا جەتەلەر» دەگەن جولدار بار. بۇل ءماتىنىڭ تاساسىنا باستايتىن ءتۇيىن ءسوز. VII عاسىردىڭ الدى-ارتىندا قاعازعا تۇسكەن «وعىزناما» جىرىندا ساپارعا شىققان وعىزحاعانعا اسپاننان تۇسكەن كوك نۇردان جارالعان كوكجال قاسقىر جول باستايدى. مۇندا كوكجال تىلسىم، ماڭگى جاسايتىن رۋحتىڭ بەلەڭ بەرۋى بولىپ سپاتتالادى. اقىن ولەڭىنە وسى ءتۇيىندى كەلتىرگەن. سودان كەيىن «مۇمكىن، رۋحىم سوندا كەۋدەمنەن قانات قاعىپ شىعار» دەيدى. ولەڭنىڭ اقىرعى جولدارىنىڭ الار ءمانى زور.

مۇندا ءبىر تامشى جاۋىن ارتىق ەمەس،

جەتىپ ارتىلعان ءبىر ۇزىك كۇننىڭ ساۋلە سياقتى.

شاڭى بۇرقىراپ جاتقان  جول

ءبارىن دە ەسىنە قاتتاپ جاتقان ءتارىزدى.

تابيعاتپەن ۇندەسىپ، تاساداعى تىلسىم رۋحپەن تىلدەسىپ، ءوزى ايتقانداي زەردەسىنە نۇر ءتۇسىپ بيىككە كوتەرىلگەن اقىن وي قورتادى. مۇندا ورتالىق ازياعا كەڭ قانات جايعان سوپىلىق تاعىلىمنىڭ سورابى جاتىر. ءسوپيزىمنىڭ تىلسىمشىلدىگى بويىنشا ۇلى قۇدىرەتكە تابيعاتتىڭ تاساسىندا تۇرعان تىلسىمدىككە بوي ۇرىپ، سونى سەزىنۋ بارىسىندا (بۇندايدا ول دا ساعان جاقىندايدى، بۇل دا رۋحاني ساپار), كوكىرەك كوزىڭ اشىلعاندا عانا جەتەسىڭ. اقىن ولەڭدەرىندە وسىنداي ەسكى يلانىم كوپ جاعدايدا وسى زاماننىڭ تۇسىنىگىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ولار ءبىرىن-ءبىرى تەرىستەيدى، ءبىرىن-ءبىرى كەمەلدەندىرەدى. ۇلى قۇدىرەتتىڭ ۋىسىنداعى بولمىستىڭ اسپانىن ءسوز ساۋلەلەرى وسادى. بۇدان ءتۇرلى قايشىلىقتارعا بەت كەلگەن وسى زامان ادامىنىڭ رۋحاني بۇلقىنىسى اڭعاراسىڭ. دارريدانىڭ*: «بايانداۋ دەگەن ويعا بۇككەن، جاندۇنيەدە ۇيىعان سەزىمنىڭ تولىق ءمان تابۋى. تاڭبانى تىرىلتەتىن سونداي ءبىر سەزىم تاسقىنى مەن رۋحاني قۇدىرەت بولماسا، بايانداۋ استە ءوز دەڭگەيىندە كورىنىس تابا المايدى»  دەگەنى بار. وركەنيەتتەر توعىسقان ولكەدە ءوزىڭدى جانە وزگەنى تاني الۋ، تانىپ قالماي وركەنيەتتەر اراسىنان يكەمدى تۇسىنىستىك پەن جاڭا رۋحتاستىققا جول تابا الۋدىڭ ماشاقاتتى قاشاندا زور بولعان. ول قالىپتان تىس رۋحاني بولمىستى قاجەتسىنسە كەرەك. شىن ۋيدىڭ پوەزياسى سول دەڭگەيگە سانالى تۇردە ۇمتىلادى.

شىن ۋي ەكىنشى ولەڭ جيناعىنىڭ اتىن «بيىكتەگى شىڭىراۋ» دەپ قويىپتى. جوعارىداعى ويدىڭ سورابىنان كەيىن، مەن بۇل تاقىرىپتى سالعان جەردەن تۇسىنگەندەي بولدىم. ۋاقىتتىڭ جاقپارىنان ۇڭىلگەن، بولمىستىڭ بەت-پەردەسى قول سوزىم جەردە تۇرعانداي ساتتەردە ءسوزدىڭ سىرىن تەرەڭنەن ىزدەمەي قالمايتىنىڭ بەلگىلى. كىتاپتا «جينالۋ» دەگەن پوەما بار. بۇل شىعارمانى قۇلاشىن كەڭ جايعان اقىننىڭ ايتا قالسىن ۇلكەن تۋىندىسى دەپ قاراۋعا بولادى. ءتۇپ ەرەكشەلىگى تۇرعىسىنان ايتقاندا ون پاراقتان تۇراتىن پوەما ىشكى تارتىسقا قۇرىلعان تولعانىسقا تولى پالساپالىق جىرعا جاتادى. بۇل جاعىنان ول كوز الدىڭا ت.س.ەليوتتىڭ ء"تورت قايتالانبالى سيمفونياسى" مەن پ.نەرۋدانىڭ* «Macchu Picchu»  پوەماسىن ەلەستەتەدى. ءتىلدى ەركىن قولدانىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي شابىتپەن جازىلعان، فورماسى مەن مازمۇنى بىتەقايناسقان شىعارما جارىق پەن قاراڭعىنى، بولمىس پەن رەالدى، جوعالۋ مەن قايتا ورالۋدى، تۇراقتىلىق پەن وزگەرىستى، ءسوز بەن ۇنسىزدىكتىڭ قاتىناسىن تەرەڭ تولعاپ، شىمىر جەتكىزگەن. شىعارما اقىننىڭ كوكىرەك كوزىنە كوتەرىلگەن ءسوزدىڭ بىردە-ءبىرىن قالدىرماي وزەككە تارتىپ، ءسىڭىرىپ اكەتەتىن مۇحيتتىڭ دۇلەي يىرىمىندەي اسەر بەرەدى. بۇل ماعىناسىز، ءمانسىز، ءتارتىپسىز سىرتقى ورتانىڭ الاسۇرعان الاساپىراندىعىن ىشكى دۇنيەدەگى رۋحاني قۇندىلىقپەن اۋىزدىقتاۋ. ومىرگە جاڭاشا ءار بەرۋ. بۇل پوەمانى سوڭعى شيرك عاسىردا قىتاي تىلىندە جارىق كورگەن پوەزيالىق شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى اينالىپ وتۋگە بولمايتىن ساناۋلى تۋىندىنىڭ ءبىرى دەۋگە ابدەن بولادى. «جينالۋ» اقىننىڭ رۋحاني تاريحى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن شىعارما. وقيىق.

...........

ساپاردا، كىشكەنتاي قۇس تا سىرلاسىڭ، جەل تۇرسا جەبەپ

قيالىڭ قيىرعا سامعايدى، ءبارى دە توزادى ءبىر كەزدە

كەشەگى تىرلىگىڭ، جالىنىڭ مەن ارمانىڭ، قالاتىنى تەك

مۇجىلعان قابىر تاستا بۇلدىراعان بىرنەشە جول ءسوز عانا.

سودان دا مەن نوقتا مەن جۇگەندى سىپىردىم،

اڭساعانىمدى اتقان تاڭنىڭ ارايىنان ىزدەدىم.

تومەنگە قۇلديلاعان جول مەن توسكە ورلەگەن جول

قاشاندا ءبىرىن-ءبىرى ىزدەيدى.....

-   «جينالۋ»

2000 جىلدان كەيىن شىن ۋيدىڭ ەكى جىر جيناعى جارىق كورگەن. الدىڭعىسى «توپىراق پەن جول». وسى جىلداردا اقىن تۇركىلەردىڭ «بالناماسىن»،  ومار ھايامنىڭ «رۋبايلارىن» جاڭارتىپ جازدى. ساقتاردىڭ جارتاس سۋرەتتەرىنە دەن قويدى. تاكلاماكان قۇمىندا مىڭ جىل بويىندا كۇن كوزىنە قاقتالىپ جاتقان مۇردەگە نازار اۋداردى. قۇم كەزىپ، دالا شارلادى. كۇن قاتاعان كۇرە جولداردان وتكەنىڭ ەلەسىن ىزدەدى. وسىلاردىڭ ءبارى اقىننىڭ جىر جيناعىنان ويىپ ورىن الدى. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا فرەداۋسي، ساعدي، رۋمي ولەڭ جازعان ولكەگە، «قوزى-كورپەش پەن بايانسۇلۋدى»،  «قوبىلاندى» مەن «قىزجىبەك» ەپوسىن تاڭنان-تاڭعا تالماي جىرلاعان جىراۋلار دالاسىنا بەت العان رۋحاني ساپار ءالى جالعاسىپ جاتىر. وركەنيەتتەردىڭ قايشىلىقتاردان بۋىرقانىپ، بۋسانىپ، بۇرشىك جارىپ، جەمىس بەرىپ، جاپىراق تاستاپ وتىراتىنىن ەسكەرەك، بۇل ساپاردا شىن ۋيدى ءالى كوپ دۇنيە كۇتىپ تۇر دەگەن ءسوز.

شىن ۋيدىڭ تۇركىلەردىڭ ەجەلگى «بالناماسىن» قايتا جاڭارتۋىن مادەنيەتتەگى جاڭالىق  دەۋگە بولادى. بۇل پوەزيا تانۋدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن قادام ەكەنى ءالى تولىق باعالانباي كەلەدى...

شىن ۋيدىڭ سوڭعى قولىمىزعا تيگەن كىتابىنىڭ اتى «شىنجاڭنىڭ جىر پاراقتارى». مەن بۇل تاقىرىپتى  دا وزىمشە ءسال وزگەرتىپ «ورتالىق ازيانىڭ جىر پاراقتارى» دەپ وقىدىم. ويتكەنى، وزگەرتىپ وقۋعا تۇراتىن جىرلارعا تولى:

قۇمدى ءشولدىڭ قايىعىنا شىقساڭ،

قۇم باسقان كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى.

 

قاراعاشتىڭ تارامىستاي تامىرى

ءشول دالانىڭ قۇمدى داۋىلىنان جاسقانعان ەمەس.

مولدىرەگەن ءبىر كەسە سۋداي،

بۇل دالا شەتسىز-شەكسىز مازارلار جاتقان مۇلگىگەن ساياباق.

 

قۇمدى ءشولدىڭ قايىعى جەلكەنىن كوتەرگەندە،

اتتاپ وتپەستى دە اتتاپ وتەسىڭ.

بۇل سەنىڭ شاڭ-توزاڭنان ايىققانان كەيىن

تابان تىرەگەن جاڭا، تىلسىم مەكەنىڭ.

 

قۇمدى ءشولدىڭ اعاشى

ءولۋ ءۇشىن دە ءومىر سۇرەدى.

ساپارعا شىققان بىزدەردى ول

دۇنيەگە باسقاشا كوزبەن قاراۋعا ۇيرەتەدى.

 

ءومىر شىنايى،

ال وعان باسقاشا قاراي الساڭ،

ول تىپتەن شىنايى.

-   «شىنجاڭنىڭ جىر پاراقتارى»，«قاراۋ»

مىنە، بۇل پوەزيا. ۇزدىك اقىنداردىڭ دەنى دۇنيەنى نازىك سەزىنەدى، ءوز الىنشە تۇسىندىرەدى. بىراق، ساناۋلى اقىندار عانا ونى از سوزگە سىيدىرا العان. شىن ۋي دا سونداي قاسيەتكە يە اقىن.

2

ۋاقىتتىڭ ءوز سىرى بار. قوعامدا ۇيتقىپ وتكەن داۋىلدان كەيىنگى تىمىرسىق ءبىر كۇندەردە شىن ۋيمەن ۇرىمشىدە كەزدەسكەنىم ءالى ەسىمدە. اقىن ماعان بۇرىنعىسىنان دا سالماقتى كورىندى. ءبىز پوەزيا تۋرالى وي بولىستىك. سوندا ونىڭ جانارىندا مۇڭ عانا تۇرعان جوق...

كەيىن اقىننىڭ 36 پاراقتان تۇراتىن  «ازا جىرىن» وقىدىق. بۇل، ەندى باسقا ءسوز.

تۇسىندىرمەلەر:

• ت.س.ەليوت (1888ج- 1965ج) اعىلشىن اقىنى، ادەبيەت سىنشىسى. 1948 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى.
• ل.بورحوس (1899ج- 1986ج) ارگەنتينا اقىنى، وسى زامانعى اڭگىمەنىڭ شەبەرى.
• گ.سەفەريس (1900ج-1971ج) گرەكيا اقىنى، 1963 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى. ونداعان جىر جيناقتىڭ اۆتورى.
• ياڭ ليان (1951ج- ) قىتاي اقىنى، «كۇڭگىر ولەڭ» اعىمىنىڭ باستى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ونعا تارتا جىر جيناقتىڭ اۆتورى.
• د.ۋلاكود (1931 - ) كاريف تەڭىزى ايماعىنىڭ اقىنى. ونعا تارتا جىر جيناقتىڭ، ءبىر نەشە ساحنالىق شىعارمانىڭ اۆتورى. 1992 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى.
• دارريدا (1930ج-2004ج) فرانتسۋز فيلوسوفى، XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ەلەۋلى اسەر ەتكەن تۇلعا.
• پ.نەرۋدا (1899ج-1972ج) چلي اقىنى، 1971 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

«اباي-اقپارات»