قازاق مادەنيەتىن «ورىس تىلدىلەرگە» قالاي تانىتامىز؟
قازاق ءتىلدى قاۋىمدى تولعاندىرىپ وتىرعان ءبىر دۇنيە «ورىس ءتىلى» ارقىلى قازاقتى تانىتۋدىڭ جالپىۇلتتىق كونتسەپتسياسى ومىرگە كەلە مە؟! ەگەر ول ومىرگە كەلە قالسا، ۇتامىز با، الدە ۇتىلامىز با دەگەن ساۋال.
پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە شەشىمىن تاپپايتىن دۇنيە جوق. ءبارىن قيىنداتىپ وتىرعان ورىس ۇلىقاعاناتتىق كەۋدەمسوقتىعى. ءدال قازىر كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان ورىس يمپەريالىق امبيتسياسىنىڭ كەسىرىنەن تمد-دا ءوز شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن باستى ماسەلە – «ورىس مادەنيەتى» جانە «ورىس تىلدىلەر مادەنيەتى» دەلەمماسى. رەسەي جاعى وسى ەكەۋىن بىرلىكتە السا، وزگە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بۇلاردىڭ ارقايىسى ءوز الدىنا دەربەس مادەنيەت بولىپ تابىلادى دەگەن ۇستانىمدا. ونىڭ ۇستىنە وزگە ۇلت وكىلدەرى بولىپ سانالاتىن «ورىس تىلدىلەر» قاۋىمى وسى ساياسي-مادەني تەكەتىرەستە قاي جاققا شىعارىن بىلمەي دال بولۋدا. بۇل قىسىلتاياڭنان شىعۋدىڭ جولى بار ما؟! بولسا ول نە!؟
قىستالاڭنان شىعۋدىڭ جالعىز جولى – ءوز ۇلتىن وزگەگە «ورىس ءتىلى» ارقىلى تانىتۋدىڭ جالپىۇلتتىق كونتسەپتسياسى. بۇل ءۇشىن ەلىمىزدە قازاق ءتىلدى بارشا باق ماتەريالدارىن ورىس تىلىندە اۋدارىپ جاريالايتىن دەربەس اۋدارماشىلار مەكتەبى اشىلىپ، ونىڭ بيۋروسى بىردەن قىزۋ جۇمىسقا كىرىسۋى كەرەك. بۇعان «التىن وردا» سايتىن اشقان تانىمال جورنالشى سەرىك مالەەۆ: «ۆ سوۆرەمەننوي روسسي ەست وپرەدەلەننىە سيلى، كوتورىم ۆىگودنو لەپيت وبراز ۆراگا يز تەح جە: امەريكانتسەۆ، ۋكراينتسەۆ، گرۋزين، پولياكوۆ، پريبالتوۆ. كوگو تام ەششە؟
ي كازاحي ۆ ەتوم پلانە نە يسكليۋچەنيە. منوگيە روسسيسكيە پوليتيكي ي جۋرناليستى سەگودنيا پۋگايۋت سۆويح سووتەچەستۆەننيكوۆ جۋپەلوم كازاحسكوگو ناتسيوناليزما ي ۆوزروجدايۋششەگوسيا پانتيۋركيزما، تاك ي نە ناحوديا وبياسنەنيا وبەكتيۆنىم پروتسەسسام، پرويسحودياششيم ۆ كازاحستانسكوم سوتسيۋمە.
وني ۆسە ەششە راسسماتريۆايۋت مير س پوزيتسي روسسيسكوگو ۆەليكودەرجاۆنوگو شوۆينيزما، نە ۆ سيلاح وبياسنيت، بەز ناۆيازىۆانيا ۋستارەۆشيح سوۆەتسكيح يارلىكوۆ ي شتامپوۆ، ۆسيۋ ۆاجنوست يزمەنەني، پرويسحودياششيح ۆ بىۆشيح پوستسوۆەتسكيح رەسپۋبليكاح. گدە، پو سۋتي، يدۋت پروتسەسسى ناتسيونالنوي سامويدەنتيفيكاتسي تيتۋلنىح ناتسي، نە تولكو نە نەسۋششيە ۋگروزى ناتسيونالنىم مەنشينستۆام، نو ي ناپروتيۆ، ۆسترايۆايۋششيە يح ۆ سەتكۋ ەدينوي گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششەي ناتسي»،- دەپ، قازاقي تانىم-تۇسىنىك اياسىندا ءوز پىكىرىن بىلدىرەدى.
تاپ وسىنداي اۋاندا ءدال قازىر رەسەي جۇرگىزىپ وتىرعان اقپاراتتىق سوعىسقا تويتارىس بەرە الامىز. قازاق مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرى بولىپ سانالاتىن «ورىس تىلدىلەرگە» تانىلۋىنا قول جەتكىزەمىز. وسى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ جان-دۇنيەسىن تۇسىنۋگە كەدەرگى بولىپ كەلگەن «اقپاراتتىق ۆاككۋمنان» ارىلامىز. سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە كەلگەن ۇلتتى قازاق «ورىس تىلدىلەر» اراسىنان قوس ءتىلدى قازاق دۇنيەتانىمى مەن مادەنيتەتىن، تاريحىن ت.ب. تاقىرىپتاردى «ورىس الەمىنە» تانىتاتىن وتاندىق سايتتاردى ومىرگە اكەلۋگە كىم كەدەرگى!؟ ۇلتسىزدانعان ونىڭ ۇستىنە قازاقي ماتەريالدارعا ورىن بەرمەيتىن رەسەيشىل ۇستانىمداعى ورىس ءتىلدى باسىلىمداردى جابۋ ناۋقانى دا بيلىك تاراپىنان جۋىق ارادا قولعا الىنۋعا ءتيىس.
ءبىزدى بۇل قادامعا بارۋعا كۇننەن-كۇنگە بەل الا باستاعان رەسەيلىك «قاڭباق كۇش» (soft power) ساياساتى امالسىزدان ءماجبۇر ەتۋدە.
ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرى ءام ۋكرايناعا، ءام بەلارۋسقا قاتىستى ورىس وتارلاۋشىلىعىن اقتايتىن پىكىر مەن ويدى قالىپتاستىرۋ پۋتين بيلىگىنىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالدى. رەسەيشىل باسىلىمدارعا وسى تاقىرىپتا جازۋعا ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرى ءام ۋكراينا، ءام بەلارۋستاعى «soft power» مول قاراجات پەن گرانت ءبولىنىپ جاتىر. وسى قاراجات پەن گرانتتى يەلەنۋ ءۇشىن كسرو شەكپەنىنەن شىققان بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتى ورىس ەمەس زيالىلارى ورتالىق ازيانىڭ «اتىن قاقپاسى» قازاقستانعا قارسى جالاعا تولى پىكىرلەردى كويىتە باستادى.
تەگى ەتنيكالىق ورىس ەمەس اۆتورلاردىڭ قازاقتىڭ وتكەنى جانە بۇگىنىنە قاتىستى ساراپتامالىق ماقالالارىن رەسەيلىك باق تۇراقتى جاريالانىپ كەلەدى. وسى ارقىلى قازاقتىڭ ەشقاشان مەملەكەتى بولماعان دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرۋعا تىرىسقانىمەن كەيدە جۇرىستەرىنەن جاڭىلىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولعاندىعىن جالعان ءام بۇرمالانعان تاريحتان تۇرسا دا زۋنگار يرۆەس دەگەننىڭ «جوڭعار تايشىلارى قازاق حانىن قالاي الماستىردى //كاك زۋنگارسكيە تايدجي پودمەنيلي كازاحسكوگو حانا» اتتى جالاعا تولى ماقالاسى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق.
قازاق دەسە قانى قاس رەسەيلىك باسىلىمداردىڭ ءبىرى UKRAINA.RU ەكەنىن كوزى قاراقتى الاش بالاسى جاقسى بىلەدى. اپتاسىنا ءۇش-ءتورت رەت قازاققا قارسى تاس اتپاسا تۇرا المايدى.
رەسەي پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتارالىق قاتىناستار بويىنشا كەڭەستىڭ مۇشەسى بوگدان بەزپالكو «رەسەي اقش-تان ۇلگى الىپ، ءوزىنىڭ «soft power» لويالدىلىق ءپرينتسيپى بويىنشا قايتا قۇرىپ، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى وراسان زور تاريحي ءام مادەني كاپيتالىن ورىستەتە تۇسۋگە ءتيىس... رەسەيلىك پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى «soft power» قولدانۋ تاجىريبەسى ءبىزدىڭ بۇل كەڭەستىكتەگى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىنىپ قالعان وراسان زور مۇمكىندىگىمىزدى ءوز كادەمىزگە جاراتا الماي وتىرعانىمىزدى كورسەتىپ بەردى. وعان مىسال، ورىس ءتىلى، كيريلل گرافيكاسى، ورتاق مادەنيەت نەمەسە الەمدىك بولىپ تابىلاتىن جالپاق جۇرت تانىعان ءام ءالى كۇنگە بۇل وڭىرلەردە داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان ورىس مادەنيەتى. وكىنىشتىسى سول ءبىز وسى الەۋەتىمىزدى جۇزەگە اسىرىپ، رەسەيگە بۇيرەك بۇرعىزاتىن باعىتتا تۇك تىندىرا المادىق. ءارى وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىراتىن قوعامدىق ۇيىمداردى، جالپىبۇقارالىق قوزعالىستاردى، مادەني پارتيالاردى ومىرگە اكەلە دە المادىق» دەپ مالىمدەپ، قازاقستانعا قاتىستى «ەڭ ءبىرىنشى بىزگە كەرەگى. بۇل – «soft power» كونتسەپتسياسىن قايتا قاراۋ. ول ءۇشىن ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماي، ورىس مادەنيەتى مەن ورىس تىلىنە ارقا سۇيەۋگە ءتيىسپىز. ءوزىمىزدىڭ كەلەڭسىز قارىم-قاتىناستارعا قاتىستى جاراتپاۋشىلىعىمىزدى اشىق ءبىلدىرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ لاتىنعا كوشۋى. ءوز باسىم بۇنى وتە-موتە كەسىرلى قۇبىلىس دەپ سانايمىن»،- دەپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋى ءبىزدىڭ بيلىككە وي سالۋى كەرەك-اق! .
گۇرجى ساياساتتانۋشىسى، SIKHA foundation نەگىزىن سالۋشى ارچيل سيحارۋليدزە: «رەسەي soft power قاتىستى باتىسپەن اشىق كۇرەسكە شىعىپ، پوستكەڭەستىك ەلدەردە اقش-تىڭ ليبەرالدىق دەموكراتياسىنا بالاما بولا الاتىن كونسەرۆاتيۆتىك دەموكراتيانى قالىپتاستىرۋى كەرەك»،- دەپ سانايدى.
وسى باسىلىم ءتىلشىسى كسەنيا سيماكتىڭ: «ارچيل، بۇگىنگى كۇنى انتيرەسەيلىك كوڭىل-كۇي ۋكراينا مەن گۇرجىستاندا اشىق بوي كورسەتسە، وتكەن جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ بۇل دەرتكە بەلورۋس تا شالدىقتى. قازاقستان بولسا، گەورگي جولاعى مەن كيريلليتسادان باس تارتتى… ءسىز قالاي دەپ سانايسىز، بۇل وسى ەلدەردىڭ الدەبىر ىشكى ساياسي جاعدايىنىڭ ناتيجەسى مە، الدە رەسەيدىڭ تاياۋ شەتەلدەردەگى سىرتقى ساياساتىنىڭ سەبەپ-سالدارى ما؟» دەگەن ساۋالىنا تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرىلەدى:
«قويىلعان ساۋال وتە كۇردەلى بولسا دا، ناقتى جاۋاپ بەرەتىن بولسام، بۇل رەسەيدىڭ كىناسى. ءىستىڭ شىن ءمانىسى ۋكراينا مەن گۇرجىستانعا قاراعاندا قازاقستانداعى جاعداي مۇلدەم وزگەشە. قازاقستاننىڭ لاتىنعا كوشۋى رەسەيدەن باسىن الا قاشۋ ەمەس، تەك گەوساياسي ۆەكتورىن الماستىرۋ. ول جاقتا بۇنى قازاقستاننىڭ رەسەي ارقىلى باتىس الەمىمەن جاقىنداسۋ پروتسەسى دەپ قاراستىرادى. ياعني، ۆەكتوردى اۋىستىرۋدى ايقىن ۇعىنعان گۇرجىستان مەن ۋكراينادان قاراعاندا قازاقستانداعى وزگەشەلىك ەكى جاققا الاقتاعان ءارى-سارىلىك بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، شىعىس قازاقستاندى ۇنەمى ەجەلگى ورىس جەرى دەپ ءسوز قوزعاۋ البەتتە، قازاق-رەسەي قارىم-قاتىناسىنا كىرەۋكە تۇسىرەدى».
ءسوز سوڭىندا ايتپاعىمىز، رەسەيلىك soft power كۇش الدى. ەندى بۇل تولاستاماسا ەش باسەڭسىمەيدى. ورىس soft power ءدال قازىر رەسەي ازاماتتىعىن بەرۋدىڭ 5 ساناتىنان باستاۋ الىپ تۇر. وعان كۇندەلىكتى ۇدەي تۇسكەن اقپاراتتىق مىلتىقسىز مايداندى قوسىڭىز. بۇعان قازاق بيلىگى «كوپۇلتتىلىق» كونتسەپتسياسىنان باس تارتىپ، ورىس ءتىلدى باق قۇرالىن قازاق مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمى ءام الاش يدەولوگياسىن ناسيحاتتايتىن كونتەتنتكە اينالدىرىپ قانا ەس جيعىزباس سوققى بەرە الادى.
الدان ايىمبەتوۆ اعامىز 1993 جىلدىڭ قاڭتارىندا ومىرگە اكەلگەن ۇلتتىق-پاتيروتتىق «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتى باعىت-باعدار بولاتىن رەسەيگە تاۋەلسىز الاشتىق ورىس ءتىلدى باق قۇرالدارى مەن قازاق ءتىلدى باق وزەكتى ماقالالارىنان تۇراتىن اۋدارما سايتتار عانا يمپەرياشىل soft power ويعا العان ىستەرىن جۇزەگە اسىرتپايدى. قازىر قازاق ءتىلدى باسىلىمدار «قازاق بوكسى» دەپ جازسا، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا «قازاقستاندىق بوكس» دەپ جازىلادى. ءبىر ەل، ءبىر مەملەكەت بىراق – ەكى دۇنيەتانىم. سول سەبەپتى، وتاندىق باق رەسەيشىل ورىس ءتىلدى وي-پىكىرگە ەلىمىزدە تسەنزۋرا ورناتىلۋعا ءتيىس. ونىسىز بۇكىل ءىس-ارەكەت قۇر زايا كەتەدى.
ءابىل-سەرىك الياكبار
Abai.kz