قازىر الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتاتىن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ شارالارىن ساۋاتتى مەڭگەرۋ بولۋى كەرەك. بۇل جايىندا وسى اپتانىڭ باسىندا حالىقارالىق ساراپشى، لوندونداعى كورولدىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى رەين ميۋللەرسون: «بۇگىندە الەم اشقۇرساق بولۋدان ساقتانۋى كەرەك. وسىنى ويلاعان ءاربىر مەملەكەت ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ، تاعامعا قاتىستى تەگەۋرىنى مىقتى ارنايى باعدارلامالار ارقىلى جۇمىس ىستەۋى ءتيىس» دەگەن-ءدى.

سول-اق ەكەن، ءبىرشاما ەلدەر ازىق-تۇلىككە قاتىستى قاتاڭ تالاپ قوياتىن شەشىمدەر لەگىن شىعارىپ تا ۇلگەردى. مۇنى ءبىزدىڭ تومەنگى تىزبەمىز ايقىنداي تۇسەتىندەي... مىسالى، ءبىر عانا ماۋسىم ايىندا كورشىلەس تمد ەلدەرى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى مىناداي شارالاردى قاراستىرىپتى:

قازىر الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتاتىن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ شارالارىن ساۋاتتى مەڭگەرۋ بولۋى كەرەك. بۇل جايىندا وسى اپتانىڭ باسىندا حالىقارالىق ساراپشى، لوندونداعى كورولدىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى رەين ميۋللەرسون: «بۇگىندە الەم اشقۇرساق بولۋدان ساقتانۋى كەرەك. وسىنى ويلاعان ءاربىر مەملەكەت ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ، تاعامعا قاتىستى تەگەۋرىنى مىقتى ارنايى باعدارلامالار ارقىلى جۇمىس ىستەۋى ءتيىس» دەگەن-ءدى.

سول-اق ەكەن، ءبىرشاما ەلدەر ازىق-تۇلىككە قاتىستى قاتاڭ تالاپ قوياتىن شەشىمدەر لەگىن شىعارىپ تا ۇلگەردى. مۇنى ءبىزدىڭ تومەنگى تىزبەمىز ايقىنداي تۇسەتىندەي... مىسالى، ءبىر عانا ماۋسىم ايىندا كورشىلەس تمد ەلدەرى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى مىناداي شارالاردى قاراستىرىپتى:

• ماۋسىمنىڭ 9-12 ارالىعىندا تالاپقا ساي ەمەستىگىنە بايلانىستى رەسەي ۇكىمەتى قازاقستان مەن بەلورۋسسيادان ەت-ءسۇت ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالدى.
• ال قىرعىز ەلى ازىق-تۇلىكتەن تارىقپاۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيا ەلدەرى بىرىگىپ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قورىن قۇرۋدى ۇسىندى.
• وسى تۇستا رەسەي ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن شەشۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە استىق ءسامميتىن ۇيىمداستىرۋ كەرەكتىگىن كولدەنەڭ تارتىپ وتىر.
• ال وزبەكستان مەن تاجىكستان بولسا، كوكونىس القاپتارىن كەڭەيتىپ، سىرتقا كوكونىس ەكسپورتتاۋدىڭ جاڭاشا تەتىكتەرىن قاراستىپ جاتىر.

مىنە، كورشىلەرىمىز وسىلاي قام جاساپ جاتقاندا ءبىز نە تىندىردىق؟ قازاقستاندا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قالاي قورعالعان؟ ەندى وسى جايتقا از-كەم شولۋ جاساساق.

اۋەلى زاڭنان باستايمىز...

ەگەر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءبىز قانداي شارا جاساساق تا، الدىمەن زاڭعا وزگەرتۋ ەنگىزۋدى ءجون كورەدى ەكەنبىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ەلدەگى «ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جانە ماسەلەلەرى تۋرالى» زاڭ تەك 2007 جىلدان بەرى عانا بەس مارتە تۇزەتۋگە ءتۇسىپتى. بۇل ءۇردىس كۇنى كەشە عانا تاعى ءبىر مارتە قايتالانىپ، سارسەنبىنىڭ ساتىندە سەناتتىڭ اگرارلىق ماسەلەلەر جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ كوميتەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرگە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جانە ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. اتالمىش زاڭ جوباسىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى»، «استىق تۋرالى»، «تۇقىم شارۋاشىلىعى تۋرالى»، «اگروونەركاسىپ كەشەنى جانە اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋدى مەملەكەتتىك رەتتەۋ تۋرالى» جانە «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» تارماقتار ەنگىزىلىپ، تالاپتار ايتىلعان. سونداي-اق زاڭ جوباسىنا «ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن» قوسىمشا تاراۋ دا ەنگىزىلگەن.

زاڭ جوباسىن ازىرلەگەندەردىڭ پايىمداۋىنشا، بولاشاقتا بۇل زاڭ قازاقستانعا ساپاسىز ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ ەنىپ كەتۋىنە تىيىم سالىپ، وتاندىق تاۋاردىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا، سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ەركىن اينالىمعا ەنۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزباق. الايدا قايسىبىر زاڭگەرلەرىمىز تەك زاڭعا وزگەرتۋ ەنگىزۋ پروبلەمانى شەشپەيتىنىن العا تارتادى. بۇل رەتتە زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى عابيدەن جايلين بىلاي دەيدى:

- تەك قانا زاڭعا وزگەرتۋ ەنگىزۋمەن ماسەلە شەشىمىن تاپپايدى. ارينە، زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ - ۋاقىت تالابى. ايتسە دە بۇل جەردە ءبىز ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك ءونىمىن وندىرەتىن وندىرىسشىلەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ءوزى ىشكى رىنوكتى قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. وعان دۇكەن سورەلەرىنىڭ شەتەلدىك دايىن ونىمدەرگە تولىپ تۇرعانى دالەل. ءبىز شۇجىق، ءسۇت-ايران، سۇزبە، سارى مايدى شەتەلدەن اكەلەمىز. بىزدە جەتىسپەيتىن ءونىم تۇرلەرىن شەتەلدىك تاۋارلار تولتىرادى. اينالىپ كەلگەندە، ازىق-تۇلىكتىڭ 40 پايىزى عانا وزىمىزدە دايىندالادى. الەمدىك ستاندارت بويىنشا ءار ەل ازىق-تۇلىكتىڭ 84 پايىزىن وزىندە شىعارۋى ءتيىس. ويتپەگەن كۇندە ۇلتتىق ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءالسىز بولادى دا، ونداي ەل ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا ءجيى ۇشىرايدى. سوندىقتان زاڭدى ءجيى وزگەرىسكە تۇسىرگەننەن گورى، وتاندىق ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەرگە جاعداي جاساعان ءتيىمدى.

80 پايىزدى قالاي باعىندىرامىز؟

ال ەندى ازىق-تۇلىك ءونىمىن وندىرۋدە 80 پايىزدىق مەجەگە قالاي قول جەتكىزەمىز؟ بۇل قازاق ءۇشىن قيال ما، الدە قارىم-قابىلەتىمىز جەتكىلىكتى مە؟

بايىپتاعانعا قازىرگى داعدارىس اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شىنداپ اينالىساتىن ەلدەر ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەردى اشقالى تۇر. نەگىزىنەن، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وسىرەتىن كەڭ بايتاق جەرلەرى بار ەلدەر الەمدە كوپ ەمەس. ال قازاقستان ءتارىزدى نەگىزگى فۋندامەنتى اگرارلىق ەل بولىپ قالىپتاسقان مەملەكەتكە تەك مۇناي-گاز سالاسىنا عانا يەك ارتىپ وتىرۋ - قولدا بار مۇمكىندىكتى بوس جىبەرۋ دەگەن ءسوز. قازىر ءبىزدىڭ كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ بار ەكەندىگى كوڭىلگە نەبىر ۇمىتتەردى ۇيالاتادى-اق. «بىراق سونى دۇرىس پايدالانىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن وڭدى جولعا قويماي جاتىپ كەۋدە كەرۋگە تىم ەرتەرەك» دەيدى ماماندار.

بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاليجان ماديەۆ:

- ازىق-تۇلىك نارىعىنداعى بەدەلىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن الدىمەن ماتەريالدىق بازامىزدى نىعايتۋىمىز كەرەك. ءبىز ەكسپورتقا استىق شىعارۋدان وزىقپىز. بىراق باسقا سالادان قۇرالاقانبىز. بىزدە وسىمدىك ءوسىرۋ سالاسى مەن مال شارۋاشىلىعى دا تۇرالاعان. جەمىس-جيدەكتەردى وزبەك پەن قىتايلاردان تاسىپ، ينفلياتسيانىڭ ەسەلەنۋىنە ءوزىمىز جاعداي تۋعىزىپ وتىرمىز. اسىل تۇقىمدى مال الۋدى تىپتەن ءسوز ەتە المايمىز. اۋىلداعى اعايىن وندىرگەن ءسۇت-ايرانىن، ەتىن ساتۋعا شىعارا الماي الەك. وسى كۇنگە دەيىن ءونىمدى شارۋانىڭ قولىنان تىكەلەي بازارعا شىعاراتىن ساتۋ جۇيەسى ورناعان جوق. اراداعى دەلدالدار باعانى ءوسىرىپ، تابىسقا بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇر. اۋىلعا قارجى بولۋدە دە دەلدالدىقتان ارىلا الماي وتىرمىز. مىنە، وسى كەمشىلىكتەردى جويىپ الماي، ءبىز ازىق-تۇلىك وندىرۋدە باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايمىز. سوندىقتان الدىمەن وسى جايتتارعا ءمان بەرىلۋى ءتيىس، - دەيدى.

ءويتۇيىن
جالپى، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ باسىم بولىگى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ 16 پايىزىن سىرت مەملەكەتتەردەن تاسىمالدايتىن بولسا، «ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىمىزگە نۇسقان كەلمەي مە؟» دەگەن وي توڭىرەگىندە باس قاتىراتىن كورىنەدى. ال ءبىز ءالى دە بولسا وزگەنىڭ ءونىمىن اس-اۋقات ەتۋدەمىز. ماسەلەن، 1990 جىلدارى جالپى ىشكى  ءونىمنىڭ 34 پايىزىن اۋىل شارۋاشىلىعى قۇراعان بولسا، سوڭعى جىلدارى بۇل كورسەتكىش 6-اق (!) پايىزدى قۇراپ وتىر. وتكەندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اقىلبەك كۇرىشباەۆ مىرزا «قازاقستاندا وتاندىق تاماق ءوندىرۋ كورسەتكىشى 40 پايىزدى قۇرايدى. ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ 60 پايىزىن ءبىز سىرتتان تاسىمالدايمىز» دەگەندى ءوز اۋزىمەن ايتتى. حالىقتىڭ قالاي تاماقتانىپ وتىرعانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. قالاي دەسەك تە، قازىر ازىق-تۇلىككە قاتىستى شاما-شارقىمىزدىڭ اناعۇرلىم قارقىندى ەمەس ەكەندىگى بايقالىپ تۇر. وسى تۇرعىدا ماماندار «ەندىگى ءبىزدىڭ بار ماقساتىمىز اشقۇرساق بولماۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن قاراستىرۋ بولۋى ءتيىس» دەيدى.

قارلىعاش زارىققانقىزى

«الاش ايناسى» گازەتى 26 ماۋسىم 2009 جىل