ۇستاز جۇمىس ۇستەلىندە جاتقان كىتاپتارعا كوز تاستاپ، اراسىنان كىشكەنە عانا سارى قاعازدى قولىنا الىپ قارادى. بۇگىن ءۇش ساباق وتكىزۋى كەرەك ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى – «قۇس جولى» ۆيرتۋالدى ۋنيۆەرسيتەتىندەگى عالامشارارالىق قوعامتانۋ. بۇل – «عالامشارارالىق قوعامتانۋ جانە ترانسعالامشارلىق پوليتسيا كۇشتەرى» ماماندىعىندا وقىپ جاتقان دوكتورانتتار ءۇشىن مىندەتتى ءپان. اتالعان ساباق بارىسىندا كەيدە ءتۇرلى وركەنيەت وكىلدەرى اراسىندا ماڭىزدى ءارى تارتىستى ديالوگتار ءوربيدى. ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبىرشاماسى ۇستازدىڭ جاڭا زەرتتەۋ ەڭبەگىنە قۇندى ماتەريال رەتىندە قولدانىلاتىندىقتان، ول بۇل پانگە اسقان قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى. 

ۇستاز جۇمىس ۇستەلى الدىنداعى ورىندىعىنا ىڭعايلانىپ وتىردى دا، ۆيرتۋالدى ەكرانداعى باتىرمالاردى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن باسىپ شىقتى. ناتيجەسىندە، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ءۇش ولشەمدى ۆيرتۋالدى اۋديتورياداعى ستۋدەنتتەردىڭ الدىنان شىعا كەلدى. 

شاكىرتتەر دە بىرتىندەپ ورىندىقتارىنا جايعاستى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەرەجەسى بويىنشا، ناسىلشىلدىكتىڭ الدىن-الۋ ماقساتىندا دارىستە دوكتورانتتاردىڭ اتى-ءجونى جانە ءوز كەلبەتى اشىق كورسەتىلمەيدى. ولار ساباققا بىردەي كەيىپتە، بىراق ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن ءتۇرلى-ءتۇستى رەڭككە ەنىپ، قاتىسادى. تەك ۇستاز عانا شاكىرتتەردىڭ شىنايى بەينەسىن كورىپ، ەسىمدەرىن بىلەدى. 10 ستۋدەنت جينالعان سوڭ، وقىتۋشى ساباعىن باستادى. 

ول ورنىنان تۇرىپ، ستۋدەنتتەرگە تالقىلاناتىن تاقىرىپتى تانىستىردى: «بۇگىن گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىق جونىندە ءسوز قوزعايمىز. اڭگىمە جەر عالامشارىنداعى ايەلدەر كورەتىن قاتىگەزدىك تۋرالى بولماق».

اۋديتورياداعىلار ءوزارا كەلىسپەي، كۇڭكىلدەسە باستادى. ۇستاز ءسال كىدىرىستەن سوڭ، ءسوزىن جالعاستىردى: "قۇس جولىنداعى وزگە عالامشارلاردا ەرلەرگە، بەيتاراپ جىنىستىلارعا، قوس جىنىستى نەمەسە كوپ جىنىستىلارعا قارسى قاتىگەزدىك بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. سوندىقتان نەگە ءدال جەردەگى ايەلدەر جايىندا تالقىلايمىز دەپ ويلاۋلارىڭ ورىندى. بۇل ءجايتتاردىڭ بارىنە دە ساباق بارىسىندا توقتالاتىنىمىزدى بىردەن ەسكەرتىپ ايتايىن. الايدا گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىق جەردە وزگە عالامشارلارعا قاراعاندا اناعۇرلىم كەڭ ەتەك جايعان. مۇنىڭ تامىرى تىم ارىدە جاتقان سىڭايلى».

وسىلاي دەگەننەن كەيىن وقىتۋشى ۇستەلىنە جاقىنداپ، ورىندىعىنا وتىردى. ەكرانداعى بىرنەشە باتىرمانى باستى دا، «مىنا سۋرەتتەرگە نازار اۋدارىڭىزدار»، – دەدى. ەكراندا افريكا بازارلارىندا كۇڭدىككە ساتىلىپ جاتقان ايەلدەر مەن بويجەتكەندەردىڭ; بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، قالىڭدىق كيىمىن كيگەن نەمەسە بالا كوتەرگەن كىشكەنتاي قىزداردىڭ; سوققىعا جىعىلىپ، ءۇستى-باسى كوكالا قويداي بولعان كەلىنشەكتەردىڭ; وزىنە قول سالعان جانە تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعىنان تىم ەرتە قارتايىپ كەتكەن ايەلدەردىڭ سۋرەتتەرى كەزەك-كەزەك كورسەتىلىپ جاتتى. 

سۋرەتتەر بىتكەندە، كابينەتتى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق باستى. 

ۇستاز وزگە عالامشارلىق ستۋدەنتتەردىڭ تاڭدانىپ، ءتىپتى، شوشىنىپ وتىرعانىن كوردى. ال جەر تۇرعىندارىنا بۇل وقيعالار تاڭسىق بولماعاندىقتان، جۇزدەرىندە ەشقانداي وزگەرىس بايقالماي، سالقىن عانا قابىلدادى.

وقىتۋشى ءسوز تىزگىنىن الدىمەن جەر ستۋدەنتتەرىنە بەرگىسى كەلگەن جوق. ويتكەنى، باسقا عالامشارلاردىڭ شاكىرتتەرى ولاردى تانىپ قويىپ، ءدارىس ەكى ادامنىڭ داۋىنا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان: «پىكىرتالاستى مىناداي سۇراقتارمەن باستايىق: گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىق دەگەن نە جانە و باستا قايدان شىقتى؟» –دەدى.

ءبارى دە ءبىر ساتكە ويلانىپ قالدى. 

ۇستاز ستۋدەنتتەردى جانارىمەن شولىپ شىعىپ، «بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرە الاتىندارىڭ بار ما؟» –دەپ سۇرادى. 

شاكىرتتەردىڭ كوبى كوزقاراسىن ايتۋ ءۇشىن قولىن كوتەردى. ءسىرا، بۇل ماسەلەنى تىم قاراپايىم ءارى ۇعىنىقتى دەپ قابىلداسا كەرەك. 

وقىتۋشى الفا عالامشارىنىڭ سارى ءتۇستى ستۋدەنتىن نۇسقاپ، پىكىر بىلدىرۋگە شاقىردى. ول ورنىنان تۇرىپ: «قاتىگەزدىك دەگەنىمىز – دورەكى ادامنىڭ فيزيكالىق نەمەسە ودان تىس كۇشتى پايدالانۋ ارقىلى جىنىسى باسقا جاندى ءوز تالاپ-تىلەگىن ورىنداۋعا ماجبۇرلەۋى» – دەدى. 

ۇستاز كەلىسەتىنىن مەڭزەپ، باسىن يزەدى دە: «ءيا، بۇل – قاتىگەزدىكتىڭ كلاسسيكالىق سيپاتتاماسى. وتە جاقسى» – دەدى. ويلانعان كەيىپتە ءتورت-بەس قادام جۇرگەن سوڭ، ەكىنشى سۇراعىن قويدى: «كەلەسى ساۋال – قاتىگەزدىكتىڭ نەشە ءتۇرى بار؟».  

بۇل جولى ەكى-ءۇش ستۋدەنت قانا قول كوتەرىپ، جاۋاپ بەرۋگە نيەت ءبىلدىردى.  وقىتۋشى سولاردىڭ بىرىنە رۇقسات بەردى. كوك ءتۇستى ستۋدەنت ورنىنان تۇرىپ، بىلاي دەدى: «رەاكتسيا تۇرعىسىنان قاتىگەز ارەكەت پەن وعان قاتىناستى جەتىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:

1, بىرەۋ قاتىگەزدىك جاسايدى، بىراق ول جاپا شەككەن ادام تاراپىنان قاتىگەزدىك سانالمايدى. الايدا ودان ادام زارداپ شەگەدى; 

2, بىرەۋ قاتىگەزدىك جاسايدى، بىراق ول جاپا شەككەن ادام تاراپىنان قاتىگەزدىك سانالمايدى. ودان ەشكىم زارداپ شەكپەيدى; 

3, بىرەۋ قاتىگەزدىك جاسايدى. جاپا شەككەن ادام ونى قاتىگەزدىك دەپ سانايدى. بىراق زارداپ شەكپەيدى; 

4, بىرەۋ قاتىگەزدىك جاسايدى. جاپا شەككەن ادام ونى قاتىگەزدىك دەپ سانايدى. جانە ودان زارداپ شەگەدى; 

5, ادام قاتىگەزدىك جاسامايدى. بىراق قارسى تاراپ ونىڭ قاتىناسىن قاتىگەزدىك دەپ سانايدى; 

6, ادام ءوزىنىڭ قاتىگەزدىك جاساعانىن بىلمەيدى. بىراق جاپا شەككەن ادام ءوزىنىڭ قاتىگەزدىككە ۇشىراعانىن بىلەدى; 

7, ادام ءوزىنىڭ قاتىگەزدىك جاساعانىن بىلمەيدى. جاپا شەككەن ادام دا ءوزىنىڭ قاتىگەزدىككە ۇشىراعانىن بىلمەيدى».

ۇستاز كۇلىمسىرەپ، ستۋدەنتتى «جارايسىڭ!» – دەپ ماقتادى دا، اۋديتورياداعى باسقا ستۋدەنتتەردەن: «وسى جەتى ءجايتتىڭ قايسىسى بارىنەن قاۋىپتى؟» – دەپ ساۋال تاستادى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەك پەيىلمەن تەك ءبىر ستۋدەنت قانا قول كوتەردى. ۇستاز جىنىستىق ءبولىنۋ تۇرعىدان كۇردەلى قۇرىلىمعا يە بەتا عالامشارىنىڭ قارا ءتۇستى ستۋدەنتىنە ءسوز بەردى. ول ورنىندا وتىرعان قالپىندا: «1 مەن 6-عا دەيىنگى جاعدايلاردى انىقتاپ، زاڭمەن قۋدالاۋعا بولادى. سوندىقتان جەتىنشىسى ەڭ قاتەرلى ءجايت. ويتكەنى ونى اشكەرەلەپ، تەكسەرۋ وڭاي ەمەس. مۇنداي جاعدايدا قاتىگەزدىك ۇدايى قوعامنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىندا ەش قارسىلىقسىز نەمەسە بوگەتسىز جۇزەگە اسا بەرەدى. ايتەۋىر ءبىر كۇنى ءزابىر كورسەتۋشى نەمەسە جابىرلەنۋشى شەكتەن تىس قاتىگەزدىك جاساعانىن، نە بولماسا، كورگەنىن تۇسىنەتىندەي دارەجەگە جەتكەندە، ادەتتە زۇلىمدىقتىڭ الدىن-الۋ تىم كەش بولادى»، – دەدى. 

وقىتۋشى ستۋدەنتتىڭ جاۋابىنا قاناعاتتانعانىن ءبىلدىرىپ، باسىن يزەدى دە: «قاتىگەزدىك نەدەن باستاۋ الادى؟» – دەپ سۇرادى. قارا ءتۇستى ستۋدەنت: «مۇنداي قاتىگەزدىك كەي قاۋىمداردىڭ مادەنيەتىندە تامىرىن تەرەڭگە جايعان قاتە سەنىمنەن باستاۋ الادى»، – دەپ جاۋاپ بەردى. قارا ءتۇستى شاكىرتتىڭ جانىندا وتىرعان جاسىل ءتۇستى ستۋدەنت قولىن كوتەردى. ۇستاز وعان دا سويلەۋگە مۇرسات بەردى. جاسىل ءتۇستى شاكىرت: «مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. تەرەڭ سەنىم دەگەن جوق. ءبارىن تالقىلاۋعا بولادى»، – دەدى.

ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى ۇستازعا ۇنادى. ەندى جەر عالامشارىنىڭ شاكىرتتەرىن پىكىرتالاسقا تارتاتىن كەز كەلدى. ول ورنىنان تۇرىپ، جەرلىك ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرىنىڭ جانىنا باردى دا: «سەندەر نەگە ۇندەمەي وتىرسىڭدار؟ كوزقاراستارىڭ قانداي؟» – دەپ سۇرادى. 

قىزىل ءتۇستى ستۋدەنت سەلقوس قانا: «بۇل تاقىرىپتا پىكىر تالاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. مەن قاتىگەزدىككە قارسىمىن. بىراق نە بولسا سونى قاتىگەزدىككە بالاۋ دۇرىس ەمەس. ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى كورسەتەتىن ادەت-عۇرپىمىز بەن سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك. كەيبىر جاعدايلاردا بۇل قاتىگەزدىك ەمەس، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز»، – دەدى. 

ستۋدەنتتىڭ بۇل ءسوزى اۋديتوريادا داۋ تۋدىردى. كۇلگىن ءتۇستى شاكىرت رۇقسات سۇراماستان، ورە تۇرەگەلىپ: «قوعامداعى ادەت-عۇرىپتى حالىق قالىپتاستىرادى. سوندىقتان ونى وزگەرتۋ دە ءوز قولىندا»، – دەپ ايقايلادى. 

جەر پلانەتاسىنىڭ سارعىلت ءتۇستى ستۋدەنتى: «سەندەر باسقا عالامشاردانسىڭدار. سول سەبەپتى، جەر پلانەتاسى مەن ادامزات قوعامى تۋرالى دۇرىس بىلمەيسىڭدەر. جەردە ەر ادامدار فيزيكالىق جانە رۋحاني جاراتىلىس تۇرعىسىنان ارتىق قابىلەتكە يە جانە قيىن جاعدايلاردا شەشىم قابىلداعاندا، ەر ادامنىڭ پىكىرى جوعارى تۇراتىنىنا تاريحي تاجىريبە جۇزىندە كوز جەتتى. بۇل ءبىر تابيعي ارتىقشىلىق»، – دەپ جاۋاپ بەردى. 

وسى ءۇش ستۋدەنت ءبىر-بىرىنە داۋىس كوتەرە سويلەپ، داۋ ءورشىپ كەتتى. ارقايسىسى ءوز كوزقاراسىن ءتۇرلى دەرەكتەرمەن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باقتى. ولاردى ءۇنسىز عانا تىڭداپ تۇرعان ۇستاز پىكىرتالاستى توقتاتۋعا الدەنەشە رەت وقتالعانمەن، باتپادى. وقىتۋشى اقىرىن عانا ۇستەلىنىڭ جانىنا بارىپ، ورىندىعىنا جايعاستى دا، بىرنەشە مينۋت ستۋدەنتتەرگە قاراپ وتىرىپ، ويعا شومدى. ءبىر مەزگىلدە بۇگىنگى ساباقتى تۇيىندەيتىن ءساتتىڭ جەتكەنىن ۇقتى. ءسال ويلانىپ، ەڭ جاقسى ءتۇيىن ساباق بەرۋ ەرەجەسىن بۇزىپ، قورىتىندى جاساۋدى ءار ستۋدەنتتىڭ ءوز ەركىنە قالدىرۋ دەپ شەشتى. 

ۇستاز ەكران بەتىندەگى بىرنەشە بەلگىنى باسىپ، داۋلاسىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ شىنايى بەت-ءجۇزىن كورسەتتى. قىزىل جانە سارعىلت ءتۇستى ستۋدەنتتەر – جەر پلانەتاسىندا تۇراتىن ەر ادامدار، ال كۇلگىن ءتۇستى شاكىرت سول عالامشاردىڭ ايەل تۇرعىنى بولىپ شىقتى. 

اۋديتورياداعى باسقا ستۋدەنتتەر جەر پلانەتاسىنان شىققان ەر جانە ايەل ستۋدەنتتەردىڭ قىزۋ تالقىسىنا تاڭدانا قاراپ قالدى. 

قارا ءتۇستى ستۋدەنت جانىنداعى جاسىل ءتۇستى شاكىرتكە اقىرىن عانا: «ەندى نە ويلايسىڭ؟» – دەپ كۇلىمسىرەدى. 

ۇستاز جىميعان كۇيى ۆيرتۋالدى اۋديتوريادان شىعىپ كەتتى. ول ورىندىقتان تۇرىپ، عارىش قالاشىعىنداعى شاعىن پاتەرىنىڭ اسپازحاناسىنا قاراي بەت الدى... وسى كەزدە قۇلاعىنا «اناشىم، جەردەن اپام تەلەفون سوعىپ جاتىر» دەگەن ءۇن جەتتى. 

ءيرادج فازەلباحشەشي، پارسى جازۋشىسى

پارسى تىلىنەن اۋدارعان: گاۋھار ومارحانوۆا 

Abai.kz