1969 جىلدىڭ سوڭىندا، پاۆلودار قالاسىنداعى №3 وبلىستىق قازاق مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ (قازىر №3 وبلىستىق گيمنازيا-ينتەرناتى) ۇلتتىق مۇرات-مۇددەنى كوكسەگەن ءبىر توپ وقۋشىسى «جاس ۇلان» ۇيىمىن قۇردى.  ۇيىم مۇشەلەرى وزدەرىمەن شامالاس جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزە وتىرىپ، سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا، وبلىس ورتالىعىنداعى جانە كەيبىر اۋىلدىق ەلدىمەكەندەگى كورنەكتى ورىندارعا جۇرتشىلىقتى وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرۋگە شاقىرعان ۇنپاراقتار جاپسىرىپ كەتتى. ولار پاۆلودار قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا وتەتىن ءى مامىر مەرەكەسى شەرۋىنە «قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارى اشىلسىن!» دەگەن جازۋلار كوتەرىپ شىعۋدى دا جوسپارلاعان ەدى. بىراق ۇيىمدى 1970 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (كگب) وبلىستىق باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى اشكەرەلەدى.
سول «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ءوزىم  وتە جاقسى بىلەتىن  كەيبىر جايلاردى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. 

كوممۋنيستىك جۇيە جانە ۇلتشىل جاسوسپىرىمدەر

مقك وبلىستىق باسقارماسىنداعى تەرگەۋ بارىسىندا الماتى مەن ماسكەۋدەن رەسپۋبليكالىق، وداقتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىزمەتىنىڭ جوعارى شەندى وكىلدەرى كەلدى. تەرگەۋدى نەگىزىنەن ۇلتى قازاق وفيتسەرلەر جۇرگىزىپ، تۇسىنىكتەمەنى قازاق تىلىندە جازعىزدى. ولار  كامەلەت جاسىنا تولماعان جاسوسپىرىمدەرگە كۇش قولداندى دەپ ايتپايمىن، ارا-تۇرا ءزىلدى داۋىسپەن سەس كورسەتۋ اۋانىن بايقاتقانىمەن، نەگىزىنەن الداپ-سۋلاۋ ءتارىزدى تاسىلدەرمەن جاۋاپ الدى.
مقك قىزمەتكەرلەرى №3 مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ مۇعالىمدەرى مەن جاس ۇلانداردىڭ جوعارى ءبىلىمدى اعايىن-تۋىستارى اراسىنداعى بىرەۋ ۇيىمدى قۇرۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىكپەن ولاردىڭ ومىرباياندىق، قىزمەتتىك مالىمەتتەرىن استىرتىن تەكسەردى، وزدەرىن سىرتتاي باقىلاۋدا ۇستادى. بۇرىنعى «جاس تۇلپار» ۇيىمى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى پاۆلودار قالاسىنا ارنايى كەلىپ «جاس ۇلان» ۇيىمىن قۇرىپ كەتكەن دەگەن بولجام دا جاساپ، ۇيىم جەتەكشىسى ماعان: «الماتىدان كەلگەن كىسى كىم، ءبىز ونى سەنسىز دە بىلەمىز. بىراق ول جونىندە ءوزىڭ ايتساڭ، قىلمىسىڭ جەڭىلدەيدى» دەگەن قۇيتىرقى سوزدەر ايتىپ، تامىرىمدى باسىپ كوردى. مەن: «مۇرات اۋەزوۆتىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرعانى جونىندە ەستىدىم جانە سول ۇيىمدى ۇلگى تۇتىپ «جاس ۇلاندى» قۇردىم، دەگەنمەن ول كىسىنى دە، ونىڭ جولداستارىن دا كورگەن ەمەسپىن. ۇنپاراقتى جازعان مەنمىن» دەگەن سىڭايدا جاۋاپ بەرىپ، شىندىعىن ايتتىم.
ولار  جاۋابىمنىڭ شىنايىلىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن ۇنپاراق ءماتىنىن ماعان جاتقا وقىتتى.  سونىڭ وزىندە دە سەنبەي: «مىنا ءسوز سەنىڭ ءسوزىڭ ەمەس، ۇلكەن ادامداردىكى، ساعان وسىلاي جاز دەگەن كىم؟» – دەپ، ءاربىر ءسوزدى ساۋساقپەن ءتۇرتىپ كورسەتىپ، توپەلەتە  سۇراقتار قويدى.
ۇنپاراقتاعى «سەندەر قازاق دەگەن ۇلى حالىقسىڭدار...» دەگەن  ەڭ العاشقى جولدى جازۋشى جايساڭبەك مولداعاليەۆتىڭ («تورعاي تولعاۋى» بولسا كەرەك), ءبىر كىتابىنان العانمىن، «ساياسي ەكونوميادان» «وتار ەلدەردە اۋرۋحانالار مەن ۇلتتىق مەكتەپتەر از بولادى» دەگەن انىقتامانى وقىعان سوڭ، «قازاقستان – رەسەيدىڭ وتارى» دەگەن قورىتىندى جاساپ، وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرىڭدەر دەگەن  سيپاتتاعى سوزدەردى جازعانمىن، وسى جايتتاردى ايتتىم.
ولار اتالعان كىتاپتاردى، سونداي-اق كەيبىر مالىمەتى ۇيىمنىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا پايدالانىلعان وزگە ادەبيەتتەردى دە الدىرىپ، انىق-قانىعىن تەكسەردى، سونسىن ماعان مۇقابانىڭ ىشكى بەتىنە «مەن وسى كىتاپتىڭ وسىنداي بەتىندەگى مىناداي سوزدەردى ۇنپاراققا پايدالاندىم» دەگەن سىڭايداعى  سوزدەردى جازعىزىپ، قول قويدىردى.
تۇسىنىكتەمەدە ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ ءتارىزدى الاش قايراتكەرلەرىن بىلەتىنىمدى، ولار جايىندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءوسۋ جولدارىمىز»، «ەسەيۋ جىلدارى» كىتاپتارىنان، مۇستافا شوقاي تۋرالى س. شاكىباەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» رومانىنان وقىعانىمدى جازىپ بەردىم، سونداي-اق ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىنداعى كەنەسارى حان مەن باتىرلاردىڭ، جىراۋلاردىڭ بەينەلەرى جاس ۇلانداردى رۋحتاندىرعانىن ايتتىم. وعان قوسا جۇرتشىلىقتى وتارشىلىققا قارسى باس كوتەرۋگە شاقىرعان ولەڭدەرىمدى دە جازىپ بەردىم. تەك سودان كەيىن بارىپ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى «ۇيىمنىڭ باسىندا تۇرعان وزگە بىرەۋ ەمەس، وسىنىڭ ءوزى بولۋى ابدەن مۇمكىن» –  دەگەن  بايلامعا كەلە باستاعان سياقتى.
الايدا، اۋىلدىق ەلدىمەكەندەردەگى قازاق ورتا مەكتەپتەرىنىڭ ورتالاۋ مەكتەپتەرگە اينالدىرىلۋى نەمەسە جابىلۋى، وبلىس ورتالىعىنداعى 40 شاقتى مەكتەپتىڭ تەك ەكەۋى: ى. التىنسارين اتىنداعى №3 مەكتەپ-ينتەرنات پەن اباي اتىنداعى №10 ورتا مەكتەپ قانا قازاق مەكتەپتەرى ەكەنى، قازاق بالاباقشاسىنىڭ جوقتىعى، كوشە، دۇكەن، ت.ب. اتاۋلارى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە بولۋى، انا تىلىندە سويلەگەن قازاقتاردىڭ كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراتىلۋى ءتارىزدى جاعدايلار ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا باستى سەبەپتەر ەكەنىن وزگە جاس ۇلاندار دا اتاپ كورسەتتى.
كومپارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتى ايتقاندا كادىمگىدەي قىزا سويلەپ، «ۇندەمەستەردىڭ» وزىنە: «وسى ماسەلەنى سىزدەر نەگە قوزعامايسىزدار، قازاق ەمەسسىزدەر مە؟!» دەگەن ماعىناداعى سوزدەرمەن نامىسىنا ءتيىسىپ، دۇرسە قويا بەرگەندەي كەزدەرىمىز دە بولدى. الدىندا ءبىزدى باسىن يزەپ ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ولار سول ساتتە: «ەندى سەندەر وزگەنى قويىپ، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ۇلتشىلدىققا ۇگىتتەي باستادىڭدار ما، ءاي؟!» – دەپ، قولما-قول ءتۇسىن سۋىتىپ، ىزعارلى ۇنمەن ءسوز ساپتاۋعا كوشەتىن.
ادىلدىك ءۇشىن ايتايىن، كوممۋنيستىك رەجيمگە قارسى شىققان ەركىن ويلى دەموكراتتاردى، ۇلتشىل پاتريوتتاردى ىقتيارلى–ىقتيارسىز تۇردە جازالاۋشى تەتىكتەرگە اينالعان سول «بايعۇستاردىڭ» اراسىندا بىزگە سىرتتاي سۇس كورسەتكەنىمەن، ىشتەي رازى بولعاندار دا بار، بۇل – شىندىق. 
مقك وبلىستىق باسقارماسىنداعى تەرگەۋ اياقتالعان سوڭ، مەكتەپ-ينتەرنات اكىمشىلىگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ۇسىنعان ستسەناري بويىنشا جالپى مەكتەپ جينالىسىن، مەكتەپتىڭ كومسومول ۇيىمى جينالىسىن، اتا-انالار جينالىسىن، پەداگوگيكالىق كەڭەس وتكىزىپ، جاس ۇلاندارعا ءۇستى-ۇستىنە مورولدىق-پسيحولوگيالىق سوققى بەرۋدى ۇيىمداستىردى. جينالىستاردا سويلەگەن مۇعالىمدەر جانە ولار دايىنداعان بەلسەندى كومسومولدار جاس ۇلانداردىڭ ساياسي ءىس-ارەكەتتەرىن عانا ەمەس، جەكە باستارىن داتتاپ، اتا-انالارىنىڭ دا ار-وجدانىن قورلايتىن سوزدەر ايتۋعا دەيىن باردى. ىلە مەكتەپ-ينتەرنات اكىمشىلىگى مەن كومومول ۇيىمى جانە پاۆلودار قالالىق كومسومول كوميتەتى «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنە ءتۇرلى جازالاۋ شارالارىن قولداندى.

اتاپ ايتقاندا، 1970 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتكەن قالالىق كومسومول كوميتەتى بيۋروسىندا وسى جولداردىڭ اۆتورى، ۇيىم جەتەكشىسى قانيەۆ ارمان باقتانۇلى، سونداي-اق  ۇيىمنىڭ «كوميتەت» دەپ اتالعان جەتەكشى قۇرامىنىڭ مۇشەلەرى بەيسەكەەۆ راشيت ارايۇلى، ءجۇنىسوۆا ايگۇل اشىمقىزى، اليەۆا گۇلبارشىن قابدىكارىمقىزىنا «ۇلتتىق ساياسات ماسەلەسىندەگى ساياسي-يدەيالىق قاتەلىكتەرى» ءۇشىن دەگەن ايىپ تاعىلىپ، بلكجو قاتارىنان شىعارىلدى. بولات كاكەجانوۆ، سەمباي قۇسايىنوۆ، قايرات قابىلبەكوۆ، التىن ماحمەتوۆاعا «مەكتەپ ءتارتىبى مەن ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزدى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، قاتاڭ سوگىس بەرىلدى، جانە بۇل سوگىس كومسومولدىق ەسەپ كارتوچكاسىنا جازىلدى.  قالعان جاس ۇلاندارعا ەسكەرتۋ جاسالدى. سونىمەن قاتار، كومسومول مۇشەلىگىنەن شىعارىلعان ارمان قانيەۆ، قاتاڭ سوگىس بەرىلگەن سەمباي قۇسايىنوۆ جانە كومسومول قاتارىندا جوق  جاس ۇلاندار قايروللا كاجەنوۆ پەن سانيال مۋسين 9-سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ «ءوز ەركىمەن» وقۋدان شىعارىلىپ،   وقۋ-ۇلگەرىم تابەلىنە ءتارتىبى «3» دەگەن باعا قويىلدى.
ولار كامەلەت جاسىنا تولماۋى سەبەپتى كەڭەستىك قىلمىستىق  كودەكس بويىنشا جازالانۋ قاتەرىنەن امان قالدى. ال «جاس ۇلان» ۇيىمىنا جاناما قاتىسى بار جالعىز ەرەسەك ادام، سول كەزدە پاۆلودار قالاسىنداعى چايكوۆسكي اتىنداعى مۋزىكا ۋچيليششەسىندە وقىعان جانە اباي اتىنداعى №10 قازاق ورتا مەكتەبىندە ءان-كۇي پانىنەن ساباق بەرگەن راحمەتحان نۇرباساروۆ (1945–2006 ج.ج.) بولسا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىنا ءوزى بارىپ، اتالعان ۇيىمنىڭ ساياسي ءىس-ارەكەتتەرىنە ەش قاتىسى جوقتىعىن، تەك ءوزى جاقسى بىلەتىن ارمان قانيەۆ ارقىلى ونىمەن ءبىر سىنىپتا وقيتىن راشيت بەيسەكەەۆ، قايروللا كاجەنوۆ ءتارىزدى دومبىراشى ءارى ءانشى بالالاردى جانىنا تارتىپ،  كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن قۇرۋدى ويلاعانى جونىندە تۇسىنىكتەمە بەردى. 
مقك قىزمەتكەرلەرى راحمەتحان نۇرباساروۆ ساباق بەرەتىن  №10 قازاق ورتا مەكتەبىندە ونىڭ قانداي دا ءبىر استىرتىن ساياسي ۇيىم قۇرماعانىن جانە وقۋشىلار اراسىندا ۇلتشىلدىققا شاقىرعان ۇگىت-ناسيحات تۇرىندەگى سوزدەر ايتپاعانىن انىقتاعان سوڭ، سونداي-اق ونىڭ تۇسىنىكتەمەسىندەگى دايەكتەر جاس ۇلانداردىڭ جازعاندارىمەن سايكەس كەلىپ نەگىزدەلگەن سوڭ، ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا زاڭدىق نەگىز تاپپادى. سوندا دا ر. نۇرباساروۆقا  №10 مەكتەپ پەدۇجىمىنىڭ جينالىسىندا مورالدىق-پسيحولوگيالىق سوققى بەرىلدى جانە ول 1970 جىلدىڭ مامىر ايىندا وتكەن پاۆلودار قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا  «لەنين كومسومولىنىڭ مۇشەسى دەگەن جوعارى اتاقپەن ساي كەلمەيتىن ارەكەتى ءۇشىن» دەگەن ايىپتاۋمەن بلكجو قاتارىنان شىعارىلدى، ىلە مەكتەپتەگى مۇعالىمدىك قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 
جاس ۇلانداردى رەسمي جازالاۋ اياقتالعان سوڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتى وبلىستىق باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى:  «وسىمەن ىستەرىڭ جابىلدى، ەندى تىنىش جۇرىڭدەر، ايتپەسە سوتتالاسىڭدار! ۇيىم جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارماڭدار، بىرەۋلەرگە ايتقاندارىڭدى ءبىلىپ قالساق، وڭدىرمايمىز!» دەگەندەي ەسكەرتۋ جاسادى. بىراق «ۇندەمەستەر» ءوز سوزدەرىندە وزدەرى تۇرمادى، بۇل قۇپيا قىزمەت سالاسىنا 1980 جىلداردىڭ باسىندا ءسال عانا جاريالىق ساۋلەسى تۇسە باستاعاندا، ەسكى «تانىستاردىڭ» ءبىرى   كوپشىلىككە: «ءبىز ۇلتشىل جاسوسپىرىمدەردىڭ «جاس ۇلان» اتتى جاسىرىن ساياسي ۇيىمىن اشكەرەلەدىك!» دەگەن سوزدەردى ماقتانىش سەزىمىمەن ايتتى.  رەسمي جازالاۋدىڭ سوڭى  استىرتىن ساياسي قىسىمشىلىق جاساۋعا ۇلاسقانىن ءبىز  كەيىن سەزىندىك.
بولات كاكەجانوۆ، التىن ماحمەتوۆا، ايگۇل ءجۇنىسوۆا، قايروللا كاجەنوۆ ساباقتى جاقسى وقىعانىمەن، جوعارى ءبىلىم الا المادى. قايرات قابىلبەكوۆ جوعارى ءبىلىم العانىمەن، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت ىستەۋگە ومىرباياندىق دەرەگى سايكەس كەلمەدى. ال گۇلبارشىن اليەۆا، ءراشيت بەيسەكەەۆ، ايگۇل ءجۇنىسوۆا، سەمباي قۇسايىنوۆ  ءتۇرلى جاعدايدا دۇنيەدەن مەزگىلسىز ءوتتى.
گۇلبارشىن اليەۆا (1955–1975 ج.ج.) الماتىداعى شەت تىلدەر ينستيتۋتىن بىتىرەتىن كەزىندە التى بىردەي زورلىقشى، قاندىقول قاراقشىنىڭ قولىنان قازا تاپتى.
ءراشيت بەيسەكەەۆ (1954–1990 ج.ج.) قاراعاندى كووپەراتيۆ ينستيتۋتىن اياقتاپ، ماي اۋدانىنداعى ماي كەڭشارى جۇمىسشىلار كووپەراتيۆىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە جوعارى قان قىسىمى دەرتىنەن سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ ورتالىعى كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى اۋرۋحانادا كوز جۇمدى.
ايگۇل ءجۇنىسوۆا (1954–1991 ج.ج.) تۇرمىسقا شىعىپ، بىرنەشە پەرزەنت كورگەن شاعىندا جازىلماس دەرتكە شالدىقتى.
سەمباي قۇسايىنوۆ (1954–2005 ج.ج.) اقسۋ (ەرماك) فەرروقورىتپا زاۋىتىندا بىرنەشە جىلدار بويى جۇمىسشى بولىپ ىستەدى، ءارى سىرتتاي وقىپ جوعارى بىلىمگە، سوسىن  لاۋازىمدى قىزمەتكە دە قول جەتكىزدى، ءسويتىپ ابىرويلى ازامات، بىلىكتى كادر ساناتىنا قوسىلا باستاعان شاعىندا جول اپاتىنا ۇشىرادى. سەمبايمەن  ءبىر كولىكتە وتىرعان، ينتەرناتتا بىزدەن ءبىر سىنىپ جوعارى وقىعان، ءبىزدى كومسومول جينالىسىنا سالعاندا، ۇيىمنىڭ ءىس-ارەكەتىن جاقتايتىنىن تايسالماي اشىق ءبىلدىرىپ، قول كوتەرگەن جۇمكەن قۇداباەۆ تا وپات بولدى.
ال مەنىڭ  ءبىلىم الۋ قۇقىما جانە ءباسپاسوز بوستاندىعىما شەكتەۋ قويىلدى، جاريا ەمەس جازالاۋ مەن قۋدالاۋدىڭ وزگە دە تۇرلەرىن باستان وتكەردىم. كامەلەتكە تولماي قارا جۇمىستار ىستەپ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك قازانىندا قاينادىم، سولاردىڭ ءومىر سالتىمەن عۇمىر سۇرۋگە داعدىلاندىم، ورتا مەكتەپتى اسكەر قاتارىنان ورالعان سوڭ سىرتتاي وقىپ ءبىتىردىم.
كوممۋنيستىك جۇيە ەڭسەمدى قانشالىق جانىشتاعانىمەن، 1986 جىلى الماتىداعى جەلتوقسانشىلاردىڭ ۇرانىنا پاۆلوداردا ءبىر توپ سەرىگىمەن ءۇن قوسۋعا ارەكەتتەندىم،   “نەۆادا-سەمەي”، “ازات” قوزعالىستارى، “قازاق ءتىلى” قوعامى وبلىستىق ۇيىمدارىنىڭ  نەگىزىن قۇراۋشى قوعامدىق كۇشتەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندەگى ۇلتتىق، جالپىحالىقتىق مۇددەدەن تۋىنداعان ساياسي-قوعامدىق وقيعالاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك بەلسەنە قاتىستىم.

ماقالانىڭ سوڭى

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلى جوعارى وقۋ ورنىنا سىرتتاي وقۋعا ءتۇسىپ، س. تورايعىروۆ اتىنداعى پمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن 40 جاستان اسقاندا ءتامامدادىم.
الايدا،   وسىدان 40 جىل بۇرىن ءوزىمىز كوتەرگەن ۇلتتىق ماسەلەلەر تۇبەگەيلى تولىق شەشىمىن تاپپاعانىن دا ايقىن بايقايمىن. دەمەك، ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ ساياسي، قوعامدىق، مادەني، ادەبي ومىرىندەگى  ەگەمەندى ەلدىڭ شىعارماشىل ازاماتى ءھام ۇلتشىل پاتريوتى رەتىندە اتقاراتىن  مىندەتىم،  بورىشىم، پارىزىم  ءالى دە از ەمەس.
...سىن ساعاتتاردا جاس ۇلاندار وزدەرىن ەر ازاماتتارشا ۇستادى، تەك كەيبىرى عانا ادالدىق انتىندا تۇرا الماي قالدى. سوڭعىلاردى سولقىلداق مىنەزى ءۇشىن كىنالاۋ ءتىپتى دۇرىس ەمەس.  ءبىر مىسال: مقك-دەگى تەرگەۋ كەزىندە جاس ۇلانداردان ات-تونىن الا قاشقان، بەرتىن كەلە بىلايعى جۇرتقا «جاس ۇلان» ۇيىمىن قۇرعان ادامداردىڭ ءبىرى رەتىندە كورىنگىسى كەلگەن بىرەۋ اقىرىندا اعىنان جارىلىپ: «كگب ماعان قاتتى قىسىم كورسەتتى، شىداي المادىم، سوسىن ەرىكسىز «سەرىك» دەگەن لاقاپ اتپەن سولارعا تىڭشىلىق قىزمەت اتقاردىم» – دەگەندە، ونى ايىپتاۋعا ءداتىم جەتپەدى، كەرىسىنشە وعان  تۇسىنىستىكپەن جانە كەشىرىممەن قارادىم.
دەگەنمەن،  كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قىسىمى 15–16  جاسار جاسوسپىرىمدەردىڭ قايسىنا وڭاي سوقتى دەيسىز؟..
جاريالىق ساۋلەسى
ەندى، مىنە، ەگەمەندىك كەزەڭىندە، 17 جىلدان بەرى «جاس ۇلان» ۇيىمىنا مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان رەسمي ساياسي باعا بەرىلەتىن شىعار دەگەن ءۇمىت جەتەگىندە  كەلەمىن. وسى ورايدا جازعان «تۇتانباي جاتىپ سونگەن ەدى «جاس ۇلان» اتتى شاعىن ماقالام پاۆلودار وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىندە ( 15 ماۋسىم، 1992 جىل) جاريالاندى.  ايتسەدە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىنە ءبىر جىل تولا قويماعان كەزدە ءبىرشاما جايتتى اشىق ايتپاي، جالپىلاما سيپاتتاۋعا تۋرا كەلدى. بۇدان سوڭ كەرەكۋلىك جۋرناليست، «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ وبلىستاعى ءتىلشىسى عالىمبەك جۇماتوۆ «1969 جىل. سول جەلتوقسان دا ىزعارلى ەدى» اتتى ماقالاسىندا («حالىق كەڭەسى»، 18 قىركۇيەك، 1992 جىل) جانە كورنەكتى جۋرناليست جانبولات ءاليحانۇلى اۋپباەۆ «SOS» بەلگىسى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا  («ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 30 قازان، 2002 جىل) «جاس ۇلان» ۇيىمى تۋرالى وبلىستىق مۇراعاتتار قورىندا ساقتالعان وبلىستىق پارتيا جانە كومسومول ۇيىمدارىنىڭ قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى جازدى. تەك، عالىمبەك جۇماتوۆ ەكى-ءۇش تۇستا ءمۇلت كەتتى. مىسالى، جاريالانىمدا № 3 مەكتەپ-ينتەرناتقا قاراما-قارسى ورىس مەكتەبى سالىنعان، مۇنداعى ورىس وقۋشىلارى ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن اۋىل بالالارىن ۇرىپ-سوعاتىن، «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسى ەدى; جاس ۇلاندار «جاس تۇلپار» ۇيىمى جونىندە تەك 1969 جىلى ەستىدى; ولار وتارشىلدىققا قارسى شىعۋمەن قاتار مۇسىلماندىقتى تانۋعا شاقىردى دەگەن ويعا جەتەلەيتىن پايىمداۋلار ورىن العان.
جەرلەس ءجۋرناليستىڭ جازعانىنداي قازاق پەن ورىس وقۋشىلارىنىڭ جۇدىرىقتاسىپ قالعانى راس، بىراق ءبىز وقىعان كەزدە ەمەس، ودان بەرىرەكتە، ويتكەنى № 3 مەكتەپ-ينتەرناتقا قاراما-قارسى №35  ورىس ورتا مەكتەبى «جاس ۇلان» وقيعاسىنان كەيىن سالىندى جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە الدىمەن ارالاس مەكتەپكە، سونسىن تازا قازاق مەكتەبىنە اينالدى. سونداي-اق «جاس تۇلپار» ۇيىمى جونىندە ءبىز 1969 جىلى ەمەس، ودان بۇرىنىراق ەستىگەنبىز جانە اتالعان پاراقشالار ماتىنىندە مۇسىلمانشىلىق تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق ەدى.  
كەيىن وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ گازەتى «ەرتىس ديدارى» مەن رەسپۋبليكالىق ۇلت گازەتى «انا تىلىنە» جاريالانعان ماقالالارىمدا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (24 اقپان، 2006 جىل) بەلگىلى اقىن عالىم جايلىبايعا بەرگەن سۇحباتىمدا «جاس ۇلان ۇيىمىنا  قر پارلامەنتى دەپۋتاتتارى تاراپىنان ساياسي باعا بەرىلسە ەكەن دەگەن ءوتىنىش بىلدىرگەنمىن،  بۇنىڭ الدىندا، 1998 جىلدىڭ 26 مامىرىندا ساياسي جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى س.ا. قاسىموۆقا دا وسى ورايدا ءوتىنىش جازعان ەدىم. بىراق  بۇل ءىس-ارەكەتتەرىمنىڭ ەشقايسى ناتيجە بەرگەن جوق.
سولاي دەسەم دە، كورنەكتى جۋرناليست جانبولات اۋپباەۆتىڭ «اشىلماعان ارالدار» اتتى تاڭدامالى جاريالانىمدار جيناعى كىتابىنا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قر پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى الدان سمايىلوۆ جازعان «تاسادا قالعان تاعدىرلار» اتتى ماقالاسىندا («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 12-18 ماۋسىم، 2009 جىل; «ەرتىس ديدارى» گازەتىنىڭ http://ertisdidary.ucoz.kz/ سايتى ) جاس ۇلاندارعا دا نازار اۋدارىلۋى ءبىزدىڭ سونە باستاعان ۇمىتىمىزگە تامىزىلعان ماي تارىزدەندى. ونىڭ ۇستىنە تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت جاننا قىدىرالينانىڭ «كگب جاستار رۋحىن سىندىرا العان جوق» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە («نۇر استانا» گازەتى، 4 ماۋسىم، 2009 جىل; «Abai.kz» پورتالى) «جاس ۇلان» ۇيىمى تۋرالى جازىلعان ەكى ابزاتستىڭ ءوزى بىزگە ۇلكەن جاڭالىقتىڭ باسى سياقتى اسەر ەتتى. ويتكەنى، ونداعى دەرەكتەر باستاپقىدا مقك (كگب), كەيىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى 40 جىلعا تاياۋ ۋاقىت بويى «جەتى قۇلىپتىڭ ار جاعىندا» قۇپيا ۇستاعان «جاس ۇلان» ۇيىمى ىسىندەگى دەرەكتەر ەكەنىن بىردەن بايقادىم.
سول ىسكە قول جەتكىزگەن تاريحشى عالىم جاننا قىدىراليناعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە وتىرىپ، زەرتتەۋدەگى كەيبىر مالىمەتكە بايلانىستى ءوز ويىمدى بىلدىرە كەتۋدى دۇرىس سانايمىن.
زەرتتەۋ جۇمىسىندا «...قانيەۆ (وسى جولداردىڭ اۆتورى. ا.ق.) ۇيىمعا  پاۆلودار جانە ەرماك قالالارىنان 29 وقۋشىنى تارتقان» دەگەن سويلەم بار ەكەن. مەنىڭشە، بۇل تۇستا №3 مەكتەپ-ينتەرناتتا   ارمان قانيەۆ ياعني مەن قۇرعان ۇيىمنىڭ نەگىزگى بولىگى جانە سەمباي قۇسايىنوۆ  قۇرعان ەرماك (قازىرگى اقسۋ) قالاسىنداعى ۇيىم بولىمشەسى تۋرالى ايتىلعان سەكىلدى. وسى ەكى قۇرىلىمداعى جاس ۇلاندار قارقىندى ءىس-ارەكەتتەرىمەن تانىلعان ەڭ بەلسەندى توپتار بولىپ سانالدى. سونىمەن قاتار «جاس ۇلاننىڭ» اۋىلدىق ەلدىمەكەندەردەگى وقۋ ورىندارىندا دا 4–5 جاسوسپىرىمنەن تۇراتىن شاعىن توپتارى قۇرىلعان ەدى، ولار نەگىزىنەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن عانا  اينالىستى. مىسالى، ماي اۋدانىنىڭ اقشيمان ورتالاۋ مەكتەبىندە مەنىمەن ءبىر سىنىپتا وقىعان باقىت بەكتۇرعانوۆ كراسنوارمەيكا اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا جانە سول مەكتەپتە بىزدەن ءبىر سىنىپ جوعارى وقىعان اسقار سارسەنباەۆ بەلوگورە (قازىرگى كوكتوبە) ورتا مەكتەبىندە سونداي توپتاردى قۇرعان بولاتىن. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى ولارعا دا بارىپ، جاۋاپ العانى انىق،  ەكەۋىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ىسىندە ساقتالسا كەرەك. 
ۇيىمنىڭ ءاربىر بەدەلدى مۇشەسى ءوزى تۇراتىن ەلدىمەكەندە شاعىن توپ قۇرۋعا ءتيىستى ەدى. ونداعى مۇشەلەردىڭ سانى، اتى-ءجونى تۋرالى مالىمەتتەردى سول توپتى قۇرعان جاس ۇلان جانە ۇيىم جەتەكشىسى مەن عانا ءبىلدىم. الدىن الا ساقتىق شارالارىن ويلاستىرعاندىقتان، وسىلاي ىستەۋگە تۋرا كەلدى. مقك باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى  ۇزەنگىلەس سەرىكتەرىمنىڭ العاشقىلارىن قولعا تۇسىرگەنى جونىندە حاباردى ەستىگەن ساعاتتا-اق  ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ تولىق ءتىزىمى جازىلعان قۇجاتتى ورتەۋ ارقىلى جويىپ جىبەردىم جانە  ۇيىمعا قاتەر تونگەنى جونىندە جان-جاققا اقپارات جىبەرىپ ۇلگەردىم. بۇل جونىندە شىنىمدى ايتۋعا تۋرا كەلدى، ولار ءتىزىمدى قاي كەزدە، قاي جەردە ورتەگەنىمدى ناقتىلاپ سۇراعان سوڭ، اسا قۇندى قۇجاتتان ايرىلعانىن ءبىلىپ، سان سوعىپ قالدى.    
وسىنداي الدىن الا جاسالعان قاۋىپسىزدىك شارالارى جانە دەر كەزىندەگى جەدەل ءىس-ارەكەتتەر ۇيىمنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرى مەن  كەيبىر توپتارىن جاسىرىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، ەرماك (اقسۋ) اۋدانىنىڭ لەنين جولى كەڭشارىنداعى  شاعىن توپ ونى  قۇرعان راشيت بەيسەكەەۆ ەكەۋمىزدىڭ ءوزارا كەلىسۋىمىزدىڭ ناتيجەسىندە مقك-ءنىڭ «قارا تىزىمىنە» ىلىنگەن جوق.
مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، وبلىستاعى جاس ۇلانداردىڭ جالپى سانى جۇزگە جۋىقتاپ قالعان ەدى، الايدا ۇيىمنىڭ قاتارداعى مۇشەلەرى جانە اۋىلدارداعى توپتارى وزدەرىن جاس ۇلاندار ساناعانىمەن، بەلسەندى ءىس-ارەكەت جاساۋعا كىرىسپەگەن بولاتىن. ونداي وقۋشىلاردى مقك قىزمەتكەرلەرى باسقارماعا  شاقىرتپاي-اق، ولارعا وزدەرى بارىپ، 1 بەت كولەمىندە عانا تۇسىندىرمە جازدىرىپ الۋمەن شەكتەلدى. بۇل قۇجاتتار دا  ارحيۆتە ساقتالسا كەرەك.
جانە ءبىر ايتاتىن جايت: جاس ۇلاندار تاراتقان ۇندەۋحاتتاردىڭ سانى زەرتتەۋدە كورسەتىلگەندەي ۇشەۋ ەمەس، ودان كوبىرەك بولاتىن، مەنىڭ ءوزىم سونداي ۇنپاراقتاردىڭ ءۇش-تورتەۋىن پاۆلودار قالاسىنداعى قوعامدىق ورىندارعا ءىلىپ كەتكەنمىن.  بۇل تۇستا مقك قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن ۇنپاراقتار سانى عانا كورسەتىلسە كەرەك.
ەندى  ۇقك ورتالىق  ارحيۆىندەگى «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىسى تەرەڭىرەك زەرتتەلە تۇسسە، ءبىرتالاي قۇپيا اشىلار ەدى دەگەن ويدامىن.

ەل ازاماتتارىنا ءوتىنىش
قازاقستاندا قاندى جەلتوقسانعا دەيىن دە كوممۋنيستىك رەجيم قۇرساۋىنان ەگەمەندىككە ۇمتىلىپ، ماڭدايىنا قارا تاڭبا باسىلعان، سوندا دا  ۇلتتىق مۇرات-مۇددە باعىتىنان اۋىتقىماعان رۋحى كۇشتى الدىڭعى بۋىن اعالاردا دا، سولاردى ۇلگى تۇتقان كەيىنگى تولقىن كۇرەسكەرلەر دە مەنىڭ جان دۇنيەمە جاقىن ادامدار.  «ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەر!» دەپ ايتۋعا ابدەن لايىقتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ قاھارماندارىنىڭ  بىرشاماسىمەن تانىسىپ، ءبىلىستىم، كەيبىرىمەن جۇزدەسىپ، تىلدەستىم. ولار: ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، سابەتقازى اقاتاەۆ، ماقاش ءتاتىموۆ، امانگەلدى ايتالى، بەكبولات تىلەۋحان ءتارىزدى قوعام قايراتكەرلەرى; قازاق ديسسيدەنتى: كامەل جۇنىستەگى;  جەلتوقسان قاھارماندارى: قاسەن قوجا-احمەت، نۇرتاي سابيليانوۆ، ت.ب.;  قازىرگى ۇلتشىل پاتريوتتار: دوس كوشىم، ايدوس سارىم، ت.ب. سولارمەن قاتار عىلىم، مادەنيەت، ونەر، ادەبيەت، ءتىل، جۋرناليستيكا سالالارىندا، قوعامدىق ۇيىمدار مەن جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ەگەمەن ەلدىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قايراتكەرلىكپەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ۇلت پەرزەنتتەرىن رۋحاني دوس تۇتتىم.
قازاق پوەزياسىنىڭ اسا ءىرى تۇلعالارى: «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانۇرانىنىڭ اۆتورى جۇمەكەن ناجىميدەنوۆتىڭ جانە قۋاندىق شاڭعىتباەۆ پەن مۇزافار ءالىمبايدىڭ اق باتاسىن الدىم; سونداي-اق «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن!» دەپ ەگىلە، توگىلە جىرلاعان جۇبان مولداعاليەۆتىڭ  قولىنان قازاقستان شىعارماشىل جاستارى «جىگەر» فەستيۆالىنىڭ ديپلومىن الدىم;  وزگە دە ۇلىلى-كىشىلى اقىنداردىڭ شاراپاتىنا بولەندىم، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق ءمۇشايرالاردىڭ جەڭىمپازى، جۇلدەگەرى اتاندىم.
ەڭ باستىسى، ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ،  وركەندەگەن ەلۋ ەلدىڭ ساپىنا قوسىلۋعا بەت تۇزەگەنىن كوردىم، سول كوش جولىنىڭ ۇلتتىڭ وركەنيەتتى ۇلى جولىنا اينالۋىنا قاداري-حالىمشە ۇلەس قوسۋدى كوزدەدىم.
وسىلايشا، گۇلبارشىن اليەۆا، ءراشيت بەيسەكەەۆ، ايگۇل ءجۇنىسوۆا، سەمباي قۇسايىنوۆ مارقۇمداردىڭ كورە الماي كەتكەن، قازىرگى كوزى ءتىرى جاس ۇلاندار دا كورمەگەن جاقسىلىقتاردى مەن كوردىم. بىراق، قىزىل يمپەريا ساياساتىنىڭ قانى سورعىماعان كەزەڭدە مەنىڭ جەتەكشىلىگىممەن قاتەرلى جولعا تۇسكەن  ۇزەنگىلەس سەرىكتەرىمنىڭ  الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى جان-تانىممەن سەزىنەمىن. جانە مەن جۇزەگە اسىرا المايتىن ءىس:  «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي باعا بەرۋ ماسەلەسىن حالىق قالاۋلىلارى شەشەدى، ولارعا جاننا قىدىرالينا ءتارىزدى تاريحشى عالىمدار، ۇلت زيالىلارى قولداۋ كورسەتەدى  دەگەن ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. 
كەڭەستىك كەزەڭدە ەكى جاستىڭ بىرىنە جەتپەي تاعدىر-تالايى سەرگەلدەڭگە ۇشىراعان جاس ۇلانداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە ەگەمەن ەلدىك ۇلىقتالعان كەزەڭدە، ادامگەرشىلىك پەن ءدىني سەنىم قۇرمەتتەلگەن قوعامدا  ساياسي باعا بەرۋ ولاردىڭ و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەندەرىنىڭ جاندارى جانناتتا جايلانۋى ءۇشىن، جەر باسىپ جۇرگەندەرىنىڭ كوڭىلدەرى ورنىعۋى ءۇشىن كەرەك، سونىمەن بىرگە جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردى قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ىرگەتاسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن دە قاجەت.

ۇستىندەگى سۋرەتتە: سولدان وڭعا قاراي: راشيت بەيسەكەەۆ ، ارمان قانيەۆ، بولات كاكەجانوۆ.
1969 جىل، پاۆلودار.
استىنداعى سۋرەتتە: گۇلبارشىن اليەۆا

ارمان قاني، «قازاق ءتىلى» قوعامى پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمىنىڭ «ەرتىس ديدارى» گازەتى رەداكتورى، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
«ەرتىس ديدارى» گازەتى