سەنىمدى سەرىكتەستىك — بەيبىتشىلىك باستاۋى
بۇل فورۋمدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتكىزۋ تۋرالى باستامانى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ كوتەرگەن ەدى. ونى سولتۇستىك اتلانتيكالىق اليانس (ناتو) قولداعان بولاتىن. ايتا كەتەتىن ءجايت، ەااك-ءتىڭ قاۋىپسىزدىك فورۋمى العاش رەت ەۋروپا اۋقىمىنان شىعىپ، پوستكەڭەستىك كەڭىستىك ەلىندە، سونىڭ ءىشىندە ازيا قۇرلىعىندا تۇڭعىش رەت وتكىزىلدى جانە بۇل قازاقستان اۋماعىندا 2009 جىلى ۇيىمداستىرىلعان ەڭ اۋقىمدى شارانىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. فورۋمنىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، ول ءوزىنىڭ مارتەبەسى جاعىنان ناتو-عا مۇشە مەملەكەتتەر مەن ۇكىمەتتەر باسشىلارىنىڭ سامميتىنەن كەيىنگى ورىندا تۇر جانە دە ايماقتىق، سونداي-اق جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن اشىق تا ەركىن تالقىلايتىن بەيرەسمي الاڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. وسىعان دەيىنگى ەكى فورۋم 2005 جىلى شۆەتسيانىڭ ورە جانە 2007 جىلى ماكەدونيانىڭ وحريد قالاسىندا وتكىزىلگەن ەدى.
فورۋمنىڭ تاقىرىبى "قاۋىپسىزدىك جولىنداعى ارىپتەستىك" دەپ اتالدى. ول ءۇش نەگىزگى تاقىرىپتىق بلوكتارعا ءبولىنىپ، سەكتسيالاردا تالقىلاندى. ال فورۋم جۇمىسىنا 50 شاقتى ەلدىڭ دەلەگاتسيالارى قاتىستى.
بۇل فورۋمدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتكىزۋ تۋرالى باستامانى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ كوتەرگەن ەدى. ونى سولتۇستىك اتلانتيكالىق اليانس (ناتو) قولداعان بولاتىن. ايتا كەتەتىن ءجايت، ەااك-ءتىڭ قاۋىپسىزدىك فورۋمى العاش رەت ەۋروپا اۋقىمىنان شىعىپ، پوستكەڭەستىك كەڭىستىك ەلىندە، سونىڭ ءىشىندە ازيا قۇرلىعىندا تۇڭعىش رەت وتكىزىلدى جانە بۇل قازاقستان اۋماعىندا 2009 جىلى ۇيىمداستىرىلعان ەڭ اۋقىمدى شارانىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. فورۋمنىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، ول ءوزىنىڭ مارتەبەسى جاعىنان ناتو-عا مۇشە مەملەكەتتەر مەن ۇكىمەتتەر باسشىلارىنىڭ سامميتىنەن كەيىنگى ورىندا تۇر جانە دە ايماقتىق، سونداي-اق جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن اشىق تا ەركىن تالقىلايتىن بەيرەسمي الاڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. وسىعان دەيىنگى ەكى فورۋم 2005 جىلى شۆەتسيانىڭ ورە جانە 2007 جىلى ماكەدونيانىڭ وحريد قالاسىندا وتكىزىلگەن ەدى.
فورۋمنىڭ تاقىرىبى "قاۋىپسىزدىك جولىنداعى ارىپتەستىك" دەپ اتالدى. ول ءۇش نەگىزگى تاقىرىپتىق بلوكتارعا ءبولىنىپ، سەكتسيالاردا تالقىلاندى. ال فورۋم جۇمىسىنا 50 شاقتى ەلدىڭ دەلەگاتسيالارى قاتىستى.
اۋقىمدى باسقوسۋدى اشىپ، العاش ءسوز العان قازاقستان سىرتقى ءىستەر ءمينيسترى مارات ءتاجين الدىمەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ فورۋمعا قاتىسۋشىلارعا ارناعان قۇتتىقتاۋ ءسوزىن وقىپ بەردى. وندا ەل پرەزيدەنتى فورۋمعا قاتىسۋشىلار مەن قوناقتاردى قۇتتىقتاي وتىرىپ، بۇل كەزدەسۋدىڭ ناتو-نىڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولۋى قارساڭىندا وتكىزىلىپ وتىرعاندىعىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى بار ەكەنىن ايتىپتى. تاۋەكەلدەردىڭ جاھاندىق سيپاتى مەن ءححى عاسىردىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرى الەمدىك قاۋىمداستىقتى ۇنقاتىسۋ ارقىلى ولارعا قارسى تۇراتىن جاۋاپ ىزدەۋگە ماجبۇرلەيدى. ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان قازاقستان مۇنداي ۇنقاتىسۋلاردىڭ وزەكتىلىگىنە بارىنشا مۇقتاج. ءبىز ناعىز قاۋىپسىزدىك تەك بارىنشا كەڭەيتىلگەن بىرلەسكەن ءىس-قيمىل ارقىلى عانا تابىلاتىنىنا سەنىمدىمىز. وسى باعىتتى بەرىك ۇستانعان قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ايماقتاعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا جۇيەلى تۇردە كۇش-جىگەر جۇمساپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەل يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، ورتالىق ازيانى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدان ازات ايماق دەپ جاريالاۋ باستاماسىن كوتەردى. قازاقستاننىڭ وسى ۇلگىسى بۇگىنگى كۇنى جويقىن قارۋدىڭ تارالۋ اۋقىمى كەڭەيىپ، ونىڭ حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قولىنا ءتۇسۋ قاۋپى تۋىپ تۇرعان شاقتا اسا وزەكتى بولىپ تابىلادى. جۋىردا مەن سەمەي قالاسىندا يادرولىق پوليگوننىڭ مەنىڭ جارلىعىممەن جابىلۋىنا 18 جىل تولاتىن 29 تامىزدى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنان بۇكىلالەمدىك باس تارتۋ كۇنى بولسىن دەگەن باستاما كوتەردىم. ونى ءبىز بۇۇ-نىڭ قاراۋىنا ۇسىنامىز. ودان ءارى ن.نازارباەۆ قازاقستاننىڭ "ناتو-ورتالىق ازيا-اۋعانستان" فورماتىنداعى ديالوگقا وڭ قارايتىنىن جەتكىزىپ، اۋعانستاندا تۇراقتىلىق ورناتۋعا حالىقارالىق كۇشتەردىڭ ارالاسۋىن قولدايتىنىن ايتىپتى. سونىمەن ءبىرگە، ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋگە سايلانعان 2010 جىلى قازاقستان ۇيىمنىڭ بارلىق كەڭىستىگىندە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوساتىنىن جانە شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ديالوگتى ورناتۋدى قولدايتىنىن جەتكىزىپتى.
پرەزيدەنتتىڭ قۇتتىقتاۋىن وقىپ بولعان سوڭ مارات ءتاجين قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇنىنەن جان-جاقتى جانە ەشقانداي قۇرلىققا، ەلگە نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمعا ارتىقشىلىق بەرمەيتىن تەڭگەرىمدى ساياسات ۇستانىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. الەمدەگى اسا ءىرى پروبلەمالار تەك قانا ديالوگ ارقىلى شەشىلۋى كەرەك. قازاقستان الەمدىك ۇيىمداردىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرعانىن جانە ءوزارا باسەكەگە ءتۇسكەنىن قالامايدى. ءبىزدىڭ ەل ۇقشۇ، شىۇ قاتارىنا ەنە وتىرىپ، ناتو-مەن دە "بەيبىتشىلىك جولىنداعى ارىپتەستىك" باعدارلاماسى اياسىندا بىرلەسكەن ءىس-قيمىلدى دامىتۋ ۇستىندە. مۇنىڭ ەشقانداي قايشىلىعى جوق. ودان ءارى مينيستر بۇگىنگى كۇنى ەقىۇ، شىۇ، ۇقشۇ جانە اوسشك ۇيىمدارىنىڭ ارقاسىندا ورتالىق ازيادا قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسى ورناپ كەلە جاتقانىن ايتتى. ال قازاقستان وسى ۇيىمداردىڭ ناتو-مەن بايلانىسىن ۇزاق جىلداردان بەرى قولداپ كەلەدى.
قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترىنىڭ سوزىنەن كەيىن ناتو باس حاتشىسى يااپ دە حووپ سحەففەر بايانداما جاسادى. ول ءوزىنىڭ سوزىندە ۇيىمنىڭ بۇگىنگى احۋالى مەن بۇگىنگى فورۋمنىڭ ماقساتىنا توقتالدى. جانە قازاقستاننىڭ الەمدەگى بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالۋى جولىندا جۇمساپ كەلە جاتقان كۇش-جىگەرىنە وڭ باعا بەرىپ ءوتتى. فورۋمنىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلعانىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرە كەلىپ، ورتالىق ازياداعى تۇراقتى دامۋ جولىنا ءتۇسكەن بەيبىت ەلمەن ىنتىماقتاستىق جاساۋعا ىقىلاستىمىز، دەدى ول ءوزىنىڭ سوزىندە. كەلەسى ءسوز دانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پەر ستيگ مەللەرگە بەرىلدى. ول ايماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ءماسەلەلەرى تۋرالى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىردى. سونىڭ ىشىندە اۋعانستانداعى تۇراقتىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىنە جان-جاقتى باعا بەردى.
وسىدان كەيىن اشىلۋ سالتاناتى اياقتالىپ، فورۋمعا قاتىسۋشىلار سەكتسيالاردا جۇمىس ىستەۋگە ءبولىندى.
ءبىرىنشى سەسسيانىڭ كۇن ءتارتىبى بويىنشا "اۋعانستان: حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ جاۋابى", "ايماقتىق مۇمكىندىكتەر: ورتالىق ازياداعى ورتاق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى" جانە "ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك: كاسپي جانە قارا تەڭىز ايماقتارىنداعى ارىپتەستىك" تاقىرىپتارىنداعى ماسەلەلەر تالقىلاندى.
"اۋعانستان: حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ جاۋابى" تاقىرىبىنداعى سەسسيا وتىرىسىنا ناتو باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، ەلشى كلاۋديو بيسونەرو توراعالىق ەتتى. باس حاتشى ورىنباسارىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، ناتو اۋعانستانداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە وزىندىك ءىس-قيمىل جاساپ كەلەدى. بۇل جونىندە ستراتەگيالىق باعدارلاما جاسالعان. اۋعانستاندى تۇراقتاندىرۋعا اۋعانستان باسشىلىعىمەن قاتار، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدار دا اتسالىسىپ ءجۇر.
وتىرىسقا توراعالىق ەتۋشى بۇدان كەيىن ساراپشىلار توبىمەن تانىستىرىپ ءوتىپ، العاشقى ءسوزدى اقش-تىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ىستەرى جونىندەگى قورعانىس حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى الەكساندر ۆەرشبوۋعا بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، اۋعانستاندا تاليباندار بيلىكتەن الاستاتىلعانىنا جەتى جىلدان استى. بۇل ەلدىڭ قازىرگى باسشىلىعى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە كۇش-جىگەر جۇمساپ كەلەدى. ال اۋعانستان جونىندەگى ستراتەگيالىق شارالار ءتيىمدى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل ەل اۋماعىنان ىعىستىرىلعان تاليبان اسكەرلەرى پاكستانمەن شەكارالاس نۇكتەلەردە قايتا باس كوتەرىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەرىن جالعاستىرۋ ۇستىندە.
ءسوز اراسىندا، سونداي-اق ول اۋعانستاندا اقش-تىڭ قانشا اسكەرى قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىنەن دە حاباردار ەتىپ ءوتتى. ونىڭ كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، وندا امەريكالىقتاردىڭ 38 مىڭداي جاۋىنگەرى جانە جۇزدەگەن ساراپشى ازاماتتارى بار. اۋعانستانداعى جاعداي تۇراقتانعان سوڭ، اقش اسكەريلەرى مەن وندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ساراپشىلار ءوز وتانىنا ورالادى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ول اۋعانستانعا بەيبىت ماقساتتاعى ءترانزيتتى جۇكتەردى جەتكىزۋگە دالىزدەر بەرۋگە نيەتتەنىپ وتىرعان رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان ەلدەرىنە العىس ءبىلدىردى. سونىمەن قاتار، ول اۋعانستاندا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تاعى قوسىمشا اسكەري كۇش قاجەت ەكەنىن ايتىپ ءوتتى.
ال اۋعانستان سىرتقى ىستەر مينيسترىنىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى اعا كەڭەسشىسى - اقپاراتتىق ورتالىقتىڭ باس ديرەكتورى داۆۋد موراديان ءوز ەلدەرىندەگى جاعدايعا باسقاشا پىكىر ءبىلدىردى. د.مورادياننىڭ اتاپ وتكەنىندەي، تەلەارنالار اۋعانستانداعى ورىن العان لاڭكەستىك ارەكەتتەردى كوبىرەك ناسيحاتتايدى. ونداعى وڭ ناتيجەلەردى باق-تار كورسەتە بەرمەيدى. وسىعان بايلانىستى شەشەن مىناداي دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتتى: تاليبان رەجىمى قۇلاعان 2001 جىلدان باستاپ كەزىندە وزگە ەلدەرگە كەتكەن 5 ميلليوننان استام بوسقىن اۋعانستانعا قايتا ورالدى. حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ ارالاسىپ، قولداۋ-كومەك كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا بالالار ءولىمى ەداۋىر ازايدى. مەكتەپتەر اشىلىپ، پارتاعا وتىرعان وقۋشىلار قاتارى كوبەيە ءتۇستى.
سونىمەن قاتار، ول بيىلعى جىلى اۋعانستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى قالاي بولاتىنى جايلى بولجامىن العا تارتتى. اۋعانستانداعى جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانا تۇسەدى. وعان حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ كومەگى ءالى دە قاجەت. ويتكەنى، ەسىرتكى ءوندىرىسى ازايماي وتىر. سونداي-اق، ەسىرتكى ءوندىرىسى وسى وڭىرمەن قاتار، الەم جۇرتشىلىعىن دا الاڭداتۋدا. جاھاندىق وسى پروبلەمانى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ ىقپالىنسىز شەشۋ مۇمكىن ەمەس.
فينليانديا ميسسياسىنىڭ ناتو-داعى وكىلدىگىنىڭ باسشىسى ااپو پولونىڭ سوزىنە قاراعاندا، فينليانديا - اۋعانستاننان شالعايدا ورنالاسقان شاعىن عانا ەل. بۇل مەملەكەت ءۇش جىلدان بەرى اۋعانستاندى تۇراقتاندىرۋ شارالارىنا قاتىسىپ كەلەدى. فينليانديا پارلامەنتى مەن حالقى ەلدىڭ اۋعانستانعا قاتىسۋ ماسەلەلەرى تۋرالى پىكىرلەر بىلدىرۋدە. وسى ماسەلە ءجونىندە ەل پارلامەنتى مەن ۇكىمەتىندە باياندامالار تىڭدالعان. ال اۋعانستاندا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتىپ، ەل ەكونوميكاسىن تۇراقتاندىرۋ بۇگىندە وتكىر تاقىرىپتىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. بۇل پروبلەمالار ۇزاققا سوزىلاتىن بولسا، ول كوپتەگەن ايماقتارعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى انىق. سوندىقتان ونداعى ەسىرتكى ءوندىرىسى مەن ەسىرتكى تاسىمالىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك. بۇل ءماسەلەدە فينليانديا قولداۋ كورسەتۋگە دايىن.
سەسسيا وتىرىسىندا وعان قاتىسۋشىلار ءسوز العان شەشەندەرگە تاقىرىپقا قاتىستى سۇراقتار قويىپ، وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارى مەن پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. نەگىزىنەن ولار اۋعانستاندى تۇراقتاندىرۋ، بولىنگەن قارجىنىڭ قانداي جوبالاردى ءجۇزەگە اسىرۋعا جۇمسالىپ جاتقاندىعىنا بايلانىستى ايتىلدى. اقش وكىلى الەكساندر ۆەرشبوۋدىڭ قايتارعان جاۋابىنا قاراعاندا، اۋعانستاندا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ شارالارىنا جىلىنا 5 ميلليارد دوللارداي قارجى بولىنەدى ەكەن.
"اۋماقتىق مۇمكىندىكتەر: ورتالىق ازياداعى ورتاق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى" اتتى ەكىنشى سەكتسيانىڭ مودەراتورى ناتو باس حاتشىسىنىڭ كاۆكاز جانە ورتالىق ازيا بويىنشا ارنايى وكىلى، ەلشى روبەرت ف. سيممونە العاشقى ءسوزدى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى بولات نۇرعاليەۆقا بەردى. شەشەن الەمدىك تۇرعىدا ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ الاتىن ورنىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا ءمان بەرە كەلە، بۇگىنگىدەي وزگەرىستەرگە تولى ۋاقىتتا بارلىق ەكىۇداي پىكىرلەر تۋدىراتىن ماسەلەلەردىڭ تەك سىندارلى ديالوگ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەكتىگىن ايتتى. شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر تەڭ قۇقىلى، ولار ءىجو-ءسىنىڭ كوپتىگى مەن ازدىعىنا، كومىرسۋتەگى، يا بولماسا باسقا رەسۋرستارىنىڭ، قورلارىنىڭ كوپتىگىنە تاۋەلدى ەمەس. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا موينىنا العان ءمىندەتتەرى دە ءبىر تەكتى. العا قويىلعان باستى ماقساتتىڭ ءبىرى-ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ۇيىم قۇرىلعاننان بەرى ءبىر دە ءبىر مۇشە مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءسوز بولعاندا ول ەلەنبەي قالعان ەمەس. ارقاشان بەتكە ۇستايتىن كوپۆەكتورلى ساياسات ءوز جەمىسىن بەرۋدە دە ايتۋعا ابدەن نەگىز بار. شىۇ ارقاشان تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە، ەسىرتكى ساۋداسى مەن تاسىمالىنا توسقاۋىل قويۋدى نازارىنان تىس قالدىرىپ كورگەن ەمەس. ءبىز ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە ءبىر دە ءبىر ءدىن ايىپتى دەپ ايتا المايمىز جانە يسلام اتى اتالعاندا قورقىنىش تۋاتىن فوبيانىڭ دۇرىس ەمەستىگىن بىلەمىز.
شىۇ اياسىندا ەكونوميكالىق بايلانىستار دا جاندانا تۇسۋدە. ەنەرگيا تاسىمالى، كولىك، اقپاراتتاندىرۋ، بايلانىس سالالارى سىندى ءتۇرلى باعىتتارداعى ارىپتەستىككە كوپ كوڭىل بولىنەدى. مۇنىڭ ىشىندە الدىڭعى ەكەۋىنىڭ اۋماقتىق ينتەگراتسيادا ماڭىزدى رولگە يە ەكەندىگى دە تۇسىنىكتى، دەپ بولات نۇرعاليەۆ جينالعانداردىڭ نازارىنا شىۇ بويىنشا ماڭىزدى ماسەلەلەردى ۇسىندى.
ەۋرووداقتىڭ ورتالىق ازيا جانە گرۋزياداعى داعدارىس ىستەرى ءجونىندەگى ارنايى وكىلى پەر موررەلدىڭ ورتاعا سالعان نەگىزگى ويى زاڭ ۇستەمدىگى جايىندا بولدى. زاڭ ۇستەمدىگى ەۋرووداقتىڭ قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلەسىنىڭ ءبىرى. ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىككە كەلگەندە جاڭا ءبىر ءادىس-تاسىلدەر قاجەت دەگەن ۇيعارىمداعى - ەۋرووداق باستاماسىمەن پاريجدە وسى ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى دە ءوتتى. جالپى، بۇگىنگى كۇنگى وزبەكستانداعى، اۋعانستان مەن پاكستانداعى ورىن العان تەرروريستىك وقيعالاردىڭ ايماقتاعى تىنىشتىقتىڭ شىرقىن بۇزاتىندىعى ەستەن شىقپاۋى ءتيىس. اسىرەسە، پاكستاننىڭ باتىسىندا تەرروريستىك كۇشتەر بەلسەندىلىك تانىتا باستاعانى شىندىق. ال قازاقستانمەن جاپسارلاس جاتقان ەلدەردە يسلام ءدىنى اسىرە ەمەس. اسىرە كوزقاراستاعى وزگەشە ىقپال سىرتتان تاڭىلىپ جاتىر. بىزگە وسى كەرى ىقپالدىڭ اسەرىن ءسوز ەتۋ قاجەت. اسىرەسە، كەدەيشىلىك ەتەكتەن تارتقان جەرلەردە حالىقتىڭ ءتۇرلى كەرى ىقپالدارعا ەرىپ كەتۋى، ونى تەرىس پيعىلدىلاردىڭ پايدالانۋى وپ-وڭاي. سول سەبەپتەن تەرروريزم جانە ەكسترەميزممەن كۇرەستە وسى ماسەلە دە قاپەردە بولۋى كەرەك، دەدى پەر موررەل.
قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سىرتقى ساياساتتى جوسپارلاۋ جانە ساراپتاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى مارات شايحۋددينوۆ بۇگىنگى كۇنى ەڭ ءبىر قاتتى دامىدى دەگەن ايماقتىڭ ءوزى وتە "تىنىش ايلاق" دەگەن اتتى الا المايتىنىن اتاپ كورسەتتى. ويتكەنى، دەدى ول، الەمنەن تىسقارى، بولىپ جاتقان جاھاندىق داۋىلدار مەن كۇيزەلىستەردەن جەكە قالىپ ءوزى عانا امان وتەتىن ءبىر دە ءبىر ەل جوق. ول مۇمكىن دە ەمەس. بۇل جاعداي ءبىزدىڭ ايماققا دا قاتىستى. اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ايماقتان ورىن تەپكەن، باي مينەرالدى قورلارىمەن الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارعان ءوڭىردىڭ بولىپ جاتقان جايلاردان تىسقارى قالاتىن ءجونى جوق. ايماق ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەنىڭ قاتارىندا قاۋىپسىزدىك تۇر. ال ول بولماعان جەردە وزگە قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىنا دا قاۋىپ تۋادى. بۇل تۇرعىدا قازاقستان باستاماشىلىعىمەن قۇرىلعان اوسشك ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا ءوز ىقپالىن تيگىزۋدە. بولاشاقتا وسى ۇيىمدى ەقىۇ ءتارىزدى ازياداعى ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىم دارەجەسىنە كوتەرۋ قاۋىپسىزدىكتى بەكەمدەۋدەگى ءۇلكەن ۇلەس بولار ەدى.
تۇستەن كەيىن بولعان "ايماقتىق مۇمكىندىكتەر: كاۆكازداعى شەشىلمەگەن ارازدىقتى تۇراقتاندىرۋ ءمۇمكىندىكتەرى" سەسسياسىندا العاشقى بولىپ تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ۋنال سەۆيكوز ءسوز الدى. ءبىز ءۇشىن كاۆكاز ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. سەبەبى، ءبىز جاقىن كورشىلەرمىز. ال كورشىدەگى تىنىشتىقتىڭ ساعان دا قاتىسى بار. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ مەملەكەت اركەز وسى كاپ تاۋى بويىنداعى مەملەكەتتەرمەن كورشىلىك قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا پەيىلدى. گاز، مۇناي سالالارى بويىنشا ارىپتەستىكتەرىمىز اۋىز تولتىرارلىقتاي. الايدا، بارلىق مەملەكەتتەرمەن بىردەي دارەجەدە بايلانىستارىمىز بار دەپ ايتا المايمىز. ابحازيا، تاۋلى كاراباح، وسەتيا تىنشىر ەمەس. ال تىنىشتىقتىڭ تۇراقتاماۋىنا ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمنىڭ ازدىعى كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. سول سەبەپتى سەنىمدى كۇشەيتەتىن شارالارعا ءمان بەرگەن ءجون. فورۋمدار، ديالوگتار ديپلوماتيالىق قىزمەتىن اتقارىپ، ءبىر بىرىمەن ۇعىنىسۋعا تىرىسۋ ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرۋى ءتيىس، دەدى شەشەن.
ەو-نىڭ كاۆكاز بويىنشا ارنايى وكىلى پەتەر سەمنەبي قانداي ءبىر قاقتىعىس ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەيدى، رەفورمالاردى جىلجىتپايدى، ەتەكتەن تارتىپ، ۇنجىرعانى تۇسىرەدى. ەۋروپا تۇركيا سياقتى ەمەسپىز، كاپ تاۋى بىزدەن الىس جاتىر دەسە قاتەلەسەدى، ىرگەمىزدە ەمەس دەپ ءبىز ونداعى جاعدايلاردان تىس قالۋعا ءتيىستى ەمەسپىز، دەگەن ويىن جەتكىزدى.
لوندونداعى كەلىسپەۋشىلىك جونىندەگى اقپاراتتىق جۇيە جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم جونىندەگى توراپتىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى دەننيس ساممۋت مەن ديپلومات ەمەسپىن. بىراق، ءبىر نارسەگە نازارلارىڭىزدى اۋدارعىم كەلەدى. كاۆكازداعى تىنىشسىزدىق باسىلار ەمەس، ماسەلە دۇرىس شەشىلمەسە، قاقتىعىس سالدارى تاعى ءبىر كەلىسپەۋشىلىككە الىپ كەلەدى. ۋشىعىپ تۇرعان وسى ءبىر ءماسەلەلەردى زەرتتەي كەلە مىنانى اڭعاردىق. كاۆكاز بەن ونىڭ ماڭايىنداعى 6 مەملەكەتتىڭ كەيبىرىندە ءالى كۇنگە دەيىن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناماعان. سول سەبەپتەن بۇعان دەيىنگى قارىم-قاتىناستاردى قايتا قاراپ، ولاردىڭ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرۋ كەرەك. بۇل اسا قاتتى ماڭىز بەرەتىن سالماقتى ماسەلە، دەدى.
فورۋمنىڭ ءۇشىنشى سەسسياسى "ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك: كاسپي جانە قارا تەڭىز ايماقتارىنداعى ارىپتەستىك" تاقىرىبىنا ارنالدى. بۇل سەكتسياعا ناتو باس حاتشىسىنىڭ ساياسات جانە قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كومەكشىسى، ەلشى مارتين ەردمان توراعالىق ەتتى.
اۋقىمدى ماسەلەنى وزەك ەتكەن جيىندا تالقى تارازىسىنا تۇسكەن ماسەلەلەرگە ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدىق رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى اسەت ماعاۋوۆ، چەحيا cىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى توماس پودجار، ەۋرازيالىق ساياسات ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى زەينو بەران ساراپشىلىق جاساپ، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك تەتىكتەرىنە قاتىستى وزدەرىنىڭ وي-پايىمدارىن ورتاعا سالدى.
ماسەلەن، اسەت ماعاۋوۆ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە ەااك جوبالارىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى ەكەندىگىن، ناتو بويىنشا عىلىمي كوميتەت مۇشەلەرىمەن ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس جاسالىپ جاتقاندىعىن اتاپ ءوتتى. بۇگىندە قازاقستان ەكونوميكالىق تيىمدىلىك نەگىزىندە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا وزگە ەلدەرمەن تۇراقتى ارىپتەستىك ورناتۋدا. قازاقستان مۇناي-گاز قۇبىرى بويىنشا جاڭا ءدالىزدەر نەگىزىنىڭ قالانۋىنا، ءارىپتەستىكتىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىنىڭ اشىلۋىنا، ياعني ءتيىمدى جوبالاردىڭ كوپتەپ بوي كوتەرۋىنە ايرىقشا ءمان بەرۋدە. قازاقستاننىڭ تارانزيتتىك الەۋەتى مەن وسى باعىتتاعى ءتاجىريبەسى باسقا ەلدەر ءۇشىن دە ماڭىزدى بولاتىنىن ايتقان ءجون. بۇل رەتتە ەلىمىز ءازىربايجان، تۇركيا، رەسەيمەن ترانزيتتىك باعىتتا جاقسى ارىپتەستىككە قول جەتكىزۋدە. سوڭعى ۋاقىتتا بىزگە قىتاي رىنوگىنىڭ قاقپاسى اشىلىپ كەلەدى. كتك جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا دا ناتيجەسىز ەمەسپىز. بولاشاقتا بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسا بەرەدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى، دەدى قازاقستاندىق ۆيتسە-مينيستر.
توماس پودجار ءوز سوزىندە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا ءوز ەلىنىڭ تاجىريبەسىمەن ءبولىستى. ءبىز 10-15 جىل ىشىندە مۇناي-گاز تاسىمالداۋ سالاسىن جاڭعىرتۋ مەن ءارتاراپتاندىرۋ باعىتىنا ايرىقشا كوڭىل بولدىك. بىزدە ءبىر ەمەس، بىرنەشە مۇناي-گاز تاسىمالداۋ قۇبىرى بار. سوڭعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ورتالىق ازيامەن اراداعى ارىپتەستىك بايلانىسىمىز ارتىپ كەلەدى، دەدى ول. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ناتو-عا مۇشە ەلدەر ءوزارا بىرلەسكەن كۇش-جىگەردىڭ نەگىزىندە مۇناي-گاز قۇبىرىن ءارتاراپتاندىرۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋلارى كەرەك. ەگەر ورتادا ورتاق ءبىر جۇيەگە نەگىزدەلگەن ۇستانىم قالىپتاسسا، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە كەزدەسەتىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، تۇراقتى جاعداي قالىپتاساتىنى كۇمانسىز.
زەينو بەران ەنەرگەتيكالىق ماسەلەنى وزەك ەتكەن مۇنداي فورۋمنىڭ ماڭىزى ايرىقشا ەكەندىگىن ايتا كەلە، ونىڭ قازاقستان جەرىندە ۇيىمداستىرىلۋىنىڭ تەرەڭىندە ءوزىندىك ءمان جاتقاندىعىنا توقتالدى. كاسپي ايماعى - ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ باستى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرىن قۇرايدى. كاسپي تەڭىزىنەن شىعىس پەن باتىسقا اۋقىمدى كولەمدە ەنەرگورەسۋرس تاسىمالدانادى. بۇل الەمدىك ەنەرگەتيكالىق جۇيەدە اتاپ وتۋگە تۇرارلىق ءجايت، دەدى بۇل جونىندە شەتەلدىك ساراپشى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇناي مەن گاز ادامزات ومىرىندە، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ايرىقشا ورىن الادى.
تۇستەن كەيىن ءۇشىنشى سەسسيانىڭ جۇمىسى "ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك: مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك سەكتورلار ىنتىماقتاستىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرى" دەگەن تاقىرىپتا ودان ءارى ءوربىدى. وسى رەتتە رۋمىنيا مەملەكەتتىك حاتشىسى بوگدان اۋرەسكۋ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە جەكەمەنشىك سەكتورعا قولداۋ كورسەتۋ كەرەكتىگىنە توقتالسا، ليتۆا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى استا سكايگسگيريت لياسكين بۇل ورايدا مەملەكەتتىك سەكتورعا ايرىقشا تالاپ قويىلىپ، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن جۇيەلەندىرۋدە ۇكىمەتتىك قۇرىلىمدار ايرىقشا ءرول اتقارادى. سول سەبەپتى، ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن مۇناي-گاز قۇبىرلارىن جانداندىرۋ جوبالارىنا اۋقىمدى قارجى ءبولىنۋى قاجەت. سونداي-اق، اۋقىمدى رەسۋرستارعا يەلىك ەتەتىن كومپانيالارمەن جوعارى دەڭگەيدە ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋعا دا ءمان بەرىلۋى ءتيىس، دەدى ءوز سوزىندە ليتۆا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى.
بۇل كۇنگى سەسسياعا قاتىسۋشىلار ءوز سوزدەرىندە "ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ەكونوميكانىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىندىقتان، بۇل باعىتتا مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن جەكەمەنشىك سەكتور قويان-قولتىق جۇمىس اتقارۋى قاجەت" دەگەن تۇرعىداعى ۇستانىمدارىن ورتاعا سالدى.
فورۋمنىڭ جالپى وتىرىسىنىڭ جابىلۋىندا سەكتسيالاردىڭ توراعالارى باسقوسۋلاردىڭ قورىتىندىسى تۋرالى بايانداپ بەردى. سودان كەيىن ناتو باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى كلاۋديو بيسونەرو مەن قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مارات ءتاجين سەكتسيالار جۇمىسىن وڭ باعالاپ، قورىتىندى سوزدەرىن ايتتى.
"ەگەمەن قازاقستاننىڭ" تىلشىلەر توبى. سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ورىنباي بالمۇرات.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 26 ماۋسىم 2009 جىل
