ەربول الشىنباي. ...ەرىن سىيلار ەل قايدا؟
جەلتوقساننىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعىنا وراي استانادا حالىقارالىق اقىندار ايتىسى وتەتىنىن ەستىپ، ەلەڭدەپ قالعانىمىز بار. سەبەبى، بۇل ايتىسقا الاشتىڭ اياۋلى اقىنى رينات زايىتوۆ عالامتوردا قازاقتى قارالاپ ولەڭ شىعارعان قىرعىز اقىنى االىنى جەكپە - جەككە شاقىرعانىن ەستىگەنبىز. «ايتىسقا بيلەتتى دە سول ءۇشىن الدىق» دەيدى ءسوز دوداسىنىڭ جانكۇيەرلەرى. ايتپەسە، ايتىستاعى كەلەڭسىز جاعدايلاردان، ەل مۇڭىن ايتاتىن اقىنداردىڭ قاقپاي كورەتىنىنەن، قازىلار مەن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ كوڭىلىن تاپقان جاعىمپاز وردا اقىندارىنىڭ جۇلدەلى بولاتىنىنان جانە اقىنداردىڭ ءبىر-بىرىمەن كەلىسىپ الىپ، جاتتاپ كەلگەن داستانىن ايتىپ، ساحانادا فونوگرامماعا ىلەسىپ اۋزىن جىبىرلاتقان دارىنسىز انشىگە ۇقساپ، جۇرتتى الداپ وتىراتىنىنان بۇگىنگى جۇرت زەرىگىپ بولعان. قازاق ايتىسىنىڭ جاس ءبورىسى جانداربەك بۇلعاقوۆ تا الگىندەي جالعاندىقتاردان، ارسىزدىقتاردان جانى كۇيگەندىكتەن وسى جولعى ايتىسقا قاتىسۋدان باس تارتقان-دى.
حوش، ايتىس باستالدى. ءبىز كۇتكەن جۇپ تا كورىندى ساحنادان. ا دەگەننەن ارقىراپ شىققان رينات اشۋلى كوكجالداي االىنىڭ القىمىنان الدى. ءتىپتى، كوڭىلشەك قازاقتىڭ شاراسىز قويداي بولعان قىرعىز اقىنىنا جانى اشىپ تا قالعان. شاپقان سايىن ورلەگەن تۇلپارىمىزدى تورەشىلەر تىزگىنىنە جارماسىپ ارەڭ توقتاتتى. ەلىن سۇيەتىن ەسى دۇرىس قازاقتىڭ ءبارى ءبىر مارقايىپ قالدى.
جەلتوقساننىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعىنا وراي استانادا حالىقارالىق اقىندار ايتىسى وتەتىنىن ەستىپ، ەلەڭدەپ قالعانىمىز بار. سەبەبى، بۇل ايتىسقا الاشتىڭ اياۋلى اقىنى رينات زايىتوۆ عالامتوردا قازاقتى قارالاپ ولەڭ شىعارعان قىرعىز اقىنى االىنى جەكپە - جەككە شاقىرعانىن ەستىگەنبىز. «ايتىسقا بيلەتتى دە سول ءۇشىن الدىق» دەيدى ءسوز دوداسىنىڭ جانكۇيەرلەرى. ايتپەسە، ايتىستاعى كەلەڭسىز جاعدايلاردان، ەل مۇڭىن ايتاتىن اقىنداردىڭ قاقپاي كورەتىنىنەن، قازىلار مەن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ كوڭىلىن تاپقان جاعىمپاز وردا اقىندارىنىڭ جۇلدەلى بولاتىنىنان جانە اقىنداردىڭ ءبىر-بىرىمەن كەلىسىپ الىپ، جاتتاپ كەلگەن داستانىن ايتىپ، ساحانادا فونوگرامماعا ىلەسىپ اۋزىن جىبىرلاتقان دارىنسىز انشىگە ۇقساپ، جۇرتتى الداپ وتىراتىنىنان بۇگىنگى جۇرت زەرىگىپ بولعان. قازاق ايتىسىنىڭ جاس ءبورىسى جانداربەك بۇلعاقوۆ تا الگىندەي جالعاندىقتاردان، ارسىزدىقتاردان جانى كۇيگەندىكتەن وسى جولعى ايتىسقا قاتىسۋدان باس تارتقان-دى.
حوش، ايتىس باستالدى. ءبىز كۇتكەن جۇپ تا كورىندى ساحنادان. ا دەگەننەن ارقىراپ شىققان رينات اشۋلى كوكجالداي االىنىڭ القىمىنان الدى. ءتىپتى، كوڭىلشەك قازاقتىڭ شاراسىز قويداي بولعان قىرعىز اقىنىنا جانى اشىپ تا قالعان. شاپقان سايىن ورلەگەن تۇلپارىمىزدى تورەشىلەر تىزگىنىنە جارماسىپ ارەڭ توقتاتتى. ەلىن سۇيەتىن ەسى دۇرىس قازاقتىڭ ءبارى ءبىر مارقايىپ قالدى.
بىراق، ءبىزدىڭ ايتارىمىز بۇل ەمەس. ءبىزدى اشىندىرعانى -- الاشتىڭ ارىن قورعاعان ادال ۇلدىڭ ايتىس سوڭىندا ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ دالادا قالعانداي، قازاقتىڭ نامىسىن قورعاعانى ءۇشىن كىنالى بولعانداي اتاۋسىز قالۋى. ول از دەسەڭىز، اقىن قىزىمىز اينۇر تۇرسىنباەۆانىڭ كەشىرىم سۇراعانداي بولىپ، تاۋى شاعىلىپ قىرعىز اقىنىنا شاپان جاۋىپ، دومبىرا سىيلاعانى. بۇل - نامىسسىزدىق. «الاشتىڭ» اينۇرى ونىمەن قويماي، قىتايداعى قانداستارىمىزدى باستاپ كەلگەن قىتاي بيلىگىنىڭ وكىلدەرىنە، قانداستارىمىزدىڭ اۋىزىن اڭدىۋعا كەلگەن تىڭشىلارعا شاعىنىپ، ەلىنىڭ وسالدىعىن ايتىپ، «ەلشىلىك» قىلدى.
قازاق پەن قىرعىزدىڭ تاريح كوشىندە ەگىز قوزىداي قاتار جۇرگەن كەزى دە، جاۋلاسىپ جانداسقان كەزى دە بار. ونى تاريح ۇمىتقان جوق. حايدۋ حاننان قورلىق كورىپ قاشىپ كەلگەن قىرعىزعا الاتاۋدان قونىس كەسىپ بەرگەن دە قازاقتىڭ حاندارى بولاتىن. ال، ارەكەنى ەشقاشان الدىمەن قازاق باستاماعان. بۇنىڭ ءبارى جەكە ماقالاعا جۇك بولار ءسوز. بۇل شاعىن ماقالانىڭ مىندەتى -- قىرعىز قازاق اراسىنداعى تاريحتى تەرمەلەۋ ەمەس. سوندىقتان ءوز ەنشىمىزدەگى سوزگە ورالايىق.
«...قازاقتىڭ اتى ورىستىڭ اتىنان وزسا، بالۋانى ورىستىڭ بالۋانىن جىقسا، قازاق مارقايىپ قالادى. ورىستىڭ بالۋانى جىقسا ولار دا سۇيتەدى. بۇل حايۋاندا دا بار سەزىم...» دەيدى الاشتىڭ ارداگەرى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. دەمەك، قازاق پەن قىرعىز باسەكەگە تۇسسە، كورىپ وتىرعان قازاقتىڭ قانى قىزارى ءسوزسىز. قىل اياعى سيىر ەكەش سيىر دا، سيىردىڭ قانى توگىلگەن جەردى كورسە وكىرمەيتىن بە ەدى!؟
بىزدە بۇل دا جوق ەكەن. قۇلدىقتان، سورلىلىقتان وسى حالگە دە جەتىپپىز. سۋىرىپ سالما ايتىستىڭ الامانىندا ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعاعان قازاقتىڭ اقىنىن جۇرت الدىنا شاقىرىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، العىس ايتاتىن الاشتىڭ ءبىر كوشەلى قارتى، ءبىر نامىستى ۇلى بولعان جوق. «اينالايىن بالام»، دەپ شاپان جاباتىن بىر جان جانە شىقپادى. تاس اتقانعا، اس اتتىق دەرسىز، بىراق الگىندەي جاراسماقتىقتى كورگەن، وتىرعان اباي اتامشا ايىتقاندا «اقىلى جوق كوپ» نە ويلايدى؟! قازاق نامىسىن قورعاعان ۇلىن دالادا قالدىراتىن تاسباۋىر جۇرت دەمەي مە؟
كوك تۇركىنىڭ بالاسى!
ەردىڭ ۇرپاعى وسىنشا ۇساقتالار ما؟! مۇنى كىشكەنتاي ءىس دەمەڭىز، تىق ەتكەن جوتەلدەن الماي تىنباس وكپە قۇرت شىعارىن ەسكەرۋ كەرەك. كەنەسارى ءباھادۇر حاننىڭ: «كەزەنگەن جاۋمەن كەسكىلەسىپ تۇرىپ ولۋگە شىدايتىن ۇلى بولماسا، سونداي ۇلدى وسىرەتىن ەلى بولماسا، قازاقتىڭ قاي ءىسى ورگە باسار دەيسىڭ» - دەگەن وسيەتىن ۇمىتساق، ەسەمىزدىڭ جاتقا كەتكەنى كەتكەن. نامىستى ۇلدارىنا ماحابباتى جوق ەل - سورلى ەل. قورتىپ ايىتقاندا:
ەسپەمبەتتەي ەر قايدا؟!
ەرىن سىيلار ەل قايدا؟!
«اباي-اقپارات»
