كوپ جىلدان بەرى ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىمەن اينالىسامىن. تيىسىنشە، ماسكەۋ، ساكت-پەتەربۋرگ، ومبى، ورىنبور، تاشكەنت، باسقا دا ارحيۆتەردە جۇمىس ىستەپ، كونە ورىس ءالىپبيىن تانىپ، ورىس ءتىلىنىڭ بايىرعى ورامدارى مەن يىرىمدەرىن يگەرىپ، ءبىراز تاجىريبە جيناقتاعان جايىمىز بار. مەن ول قۇجاتتاردى قازاقشاعا اۋدارىپ، جاريالايمىن. ۇزىندىلەردى دە قازاقشا بەرەمىن. ال، ءبىزدىڭ كوپتەگەن اۆتورلار ورىس تىلىندەگى دەرەك كوزدەرىن پايدالانعاندا، سول ورىس تىلىندەگى كۇيىندە ءۇزىندى رەتىندە بەرەدى. نەگە؟

ونىڭ ءمانىسى اۋەلدەن ورىستىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقانىمىزدا. ورىس زەرتتەۋشىلەرى ەجەلدەن لاتىن، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن تىلىندە، ءتىپتى قىتاي تىلىندەگى نەگىزگى دەرەكتەردى دۇرىس اۋدارۋعا شاماسى جەتپەگەندىكتەن، تۇپنۇسقادان اۋىتقىپ كەتۋدەن ساقتانىپ، سول كۇيىندە بەرەتىن بولعان. بۇل  كوبىنەسە، تاريحي تاقىرىپتا جازعان ورىس اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، نەمەسە شەت ەلدىك تاريحشىلاردىڭ ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ورىسشاعا اۋدارىلعان ەڭبەكتەردە ءجيى بايقالادى. بىراق، كەلە-كەلە، 1860-70 جىلداردان باستاپ، بۇل ءۇردىس قىسقارىپ، سول شەت تىلىندەگى ماتىندەردەن الىناتىن ۇزىندىلەر ورىسشاعا اۋدارىپ بەرىلە باستادى. تەك، ادەبيەتتەردىڭ اتاۋىن عانا سول تۇپنۇسقا تىلىندە بەرەدى. بۇل – كادىمگى، ىلگەرى باسۋشىلىق، پروگرەسس ەدى.

ال، حح عاسىردىڭ وتىزىنشى-قىرقىنشى جىلدارىنداعى قازاق اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىندا باستاپقى كەزدە ءدال سونداي ۇدەرىس بايقالدى. قازاق اۋدارماسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى، سول سياقتى عىلىم ءتىلى قازاقشا  قالىپتاسىپ بولماعان كەزدەگى جاعداي رەتىندە بۇعان كەشىرىممەن قاراۋعا بولار. وكىنىشكە قاراي، ءححى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا دا، ياعني وسى كۇنگە دەيىن عىلىمي جازبالاردا سول ءبىر كورىكسىز، ءونىمسىز ادەت جويىلعان جوق. ءتىپتى، زاڭدى سيپات الىپ، سانگە اينالىپ كەتكەندەي. ەڭبەكتەردىڭ ءماتىنى قازاقشا (نەمەسە، قازاقشا سياقتى), بىراق ىشىندە دەرەك كوزدەرىنەن دايەكسوز رەتىندە الىنعان ۇزىندىلەر قۇلاش-قۇلاش ورىس تىلىندە ءورىپ جۇرەدى. جاستار عانا ەمەس، ءتىس قاققان وقىمىستىلاردىڭ دا جاسايتىنى وسى.

بۇل – ۇلكەن كەمشىلىك ەكەنىن مويىندايتىن ۋاقىت كەلدى. مىسال كەلتىرمەي-اق قويايىن، وسى سوزدەردى وقىپ وتىرعانداردىڭ ىشتەرى سەزەدى. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، توگىلىپ تۇرعان باي ءتىلىمىزدىڭ نامىسى ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوز قولىمنان كەلگەندىكتەن، ءوزىم ەڭبەكتەرىمدە وندايعا جول بەرمەگەندىكتەن كوتەرىپ وتىرمىن.

ۇسىنىس قانداي؟ جۇمىستى قازاقشا جازا الماساڭىز، ورىسشا جازىڭىز. تسيتاتا، ۇزىندىلەردى ورىسشا بەرسەڭىز، سىزگە ەشكىم ۇرىسپايدى. ال، جۇمىستىڭ ءماتىنى قازاقشا بولىپ، ورىسشا تۇپنۇسقادان الماق بولعان دايەكسوزدى  قازاقشاعا اۋدارا الماساڭىز، (ونداي دا قيىندىق كەزدەسەدى) ۇيالماڭىز،  قازاقشاعا جەتىك، سىزدەن گورى اۋدارماعا شەبەر ماماننىڭ كومەگىن الىڭىز. ءتىپتى، مەن سىزدەرگە ايتايىن، قازاقشاسى بار دەرەككوزدەرىن پايدالانباي،  ءۇزىندى الماي، ورىسشاسىن سول كۇيىندە كوشىرىپ الاتىن ارىپتەستەرىمە سىن ايتاتىن كەز كەلدى. مۇندايدى، اۆتوردىڭ تەك قانا ءبىلىمنىڭ تايازدىعى، تىلگە شورقاقتىعى عانا ەمەس، عىلىمي ادەپسىزدىك دەر ەدىم. 

وسى ماسەلە جونىندە، رەتى كەلگەندە، گرۋزين جانە لاتىش عالىمدارىمەن تىلدەسىپ، پىكىر جارىستىرعانىم بار. سوندا ولاردىڭ ايتقانى: «مۇمكىن، ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىڭىزدىڭ قاۋقارى كەم، ورىسشا ايتىلعان ويدى تولىق ماعناسىندا، بەينەلى، كاسىبي تۇردە بەرە المايتىن، دامىماعان ءتىل شىعار»، دەدى. مەنىڭ وسى سوزدەرىمدى تىڭداپ وتىرعان كەيبىر وتانداستارىم دا سولاي دەۋى مۇمكىن. جوق! ولاي ەمەس. قازاق ءتىلى كەمەلىنە كەلىپ، عىلىم تىلىنە اينالىپ بولعان.  قازاقشاعا اۋدارىلمايتىن ورىس ءسوزى، ءسوز تىركەسى، سويلەمى جوق. يديوما تۇرىندەگى فرازەولوگيانىڭ ءجونى باسقا. ولاردى اۋدارۋدىڭ دا ءادىس-امالدارى بار.

سوندىقتان، قازاقشا جازىپ وتىرىپ، ورىسشا ارالاستىرماي-اق قويايىق. ول ءبىزدىڭ بىلگىشتىگىمىزدى كورسەتپەيدى. اۆتوردىڭ ويلاۋ، تانۋ، ءسوز قۇراۋ، وي جەتكىزۋ تۇرعىسىندا الجۋازدىعىن، بەرى قويعاندا ەرىنشەكتىگىن كورسەتەدى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى «قازاقتىڭ تىلىنە جانىمىز اشيدى» دەگەندە قامشى سالدىرماي، جارىسا جونەلەمىز. سول جاناشىرلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى وسى مەن ايتقان ماسەلەدەن كورىنسە كەرەك. جارايدى، اۋدارۋ قيىن شىعار، قينالىڭىز، ىزدەنىڭىز، سۇراڭىز... سوندا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى قانداي ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

ەندى، جالپى العاندا، ەلىمىز بويىنشا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن بىرنەشە جىلدان بەرى جينالعان ماتەريالدار، دەرەك كوزدەرى  سول كۇيى ورىس تىلىندە، اعىلشىن، پارسى، قىتاي تىلىندە جاتقانىن دا ايتايىن. جيناق بولىپ باسىلىپ، حالىق يگىلىگىنە ورىس تىلىندە عانا ۇسىنىلعانىن بايقايمىز. وزگەنى بىلاي قويعاندا «ءحۇى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق-ورىس قاتىناستارى» دەگەن اتپەن الپىس جىل بۇرىن شىققان جيناقتار ءالى تولىق قازاقشالانعان جوق.  «قازاق تاريحى ورىس دەرەككوزدەرىندە»، «قازاق تاريحى اراب-پارسى دەرەككوزدەرىندە»، «قازاقستان تاريحىنا ماتەريالدار» دەگەن سياقتى جيناقتار قازاقشاعا اۋدارىلماعان. ال ەندى سول ەڭبەكتىڭ ورىسشا ءماتىنىنىڭ ءوزىن كىم، قالاي پايدالانىپ ءجۇر، دەپ ويلانىپ كوردىك پە؟ ءتىلشى عالىمدار ءتيىپ-قاشىپ، كونە ورىس ءتىلىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن بايقاۋ ءۇشىن عانا زەرتتەيدى.  قالعان قۇلاش-قۇلاش، تۇتاس ءبىر بەتكە سيمايتىن، ورىسشا وراشولاق قۇرىلعان سويلەمدەردى ورىس لەكسيكاسىنا ارنايى جاتتىققان ادام بولماسا، تولىق تۇسىنبەيدى دە. سەبەبى ولاردى جازعان حاتشىلاردىڭ دا ءبىلىمى اسىپ-توگىلىپ جاتپاعان. قازىرگىلەر بۇل سويلەمدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن دولبارلاپ، جوبالاپ قانا تۇسىنەدى. سونىڭ سالدارىنان، ورىسشا تۇپنۇسقاسىنان اۋدارىلىپ، پايدالانىلعان سىلتەمەلەردىڭ شيكىلىگى بايقالادى. مۇنداي مىسالدار، اسىرەسە جاس اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءجيى ۇشىرىسادى.

وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ۇسىنىس ايتىپ وتىرعان ءوزىمىز، كونە ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىپ ماشىقتانعان، ءبىراز تاجىريبەمىز بار مامانبىز دەسەم، ماقتانعاندى دەمەڭىزدەر. مىسال كەرەك بولسا، ءبىزدىڭ «ابىلاي حان. ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار. 2005» دەگەن 500 بەتتىك جيناقتى، «قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» دەگەن اتپەن 2011 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان شىققان 1300 بەت ەكى تومدىق عىلىمي باسىلىمداردى بايقاپ كورىڭىزدەر. بۇل ەڭبەكتەر ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق تاريحىنا، ونىڭ ىشىندە ابىلاي حان تاقىرىبىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەر ءۇشىن دەرەك كوزدەرى رەتىندە بىرقاتار اۆتورلارعا كومەك بولعانىن كورىپ وتىرمىز.

قورىتا كەلگەندە، تاريحشى اۆتورلاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، (ارينە ول دا كەرەك) تۇپنۇسقاسى ورىسشا دەرەك كوزدەرىن عىلىمي جيناق تۇرىندە كاسىبي دەڭگەيدە اۋدارىپ، باسۋعا مەملەكەتتىك دارەجەدە كوڭىل بولەيىك. قازاقشا جازىپ وتىرىپ، ورىسشا ۇزىندىگە جۇگىنۋدى توقتاتۋعا باستايتىن ءبىر امال وسى. ال، ورىس تىلىندەگى تۇپنۇسقا ءماتىندى ءوزى يگەرە الماي، ونىسىن جاسىرۋ ءۇشىن سول كۇيىندە ءۇزىندى ەتىپ كوشىرىپ سىلتەمە جاساۋ - قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتى مەن قۇدىرەتىن سىيلاماۋ بولادى.  

زارقىن تايشىباي,

م. قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى،
فيلولوگيا عىل. كانديداتى، PhD

Abai.kz