الماتى. 8 جەلتوقسان. قازاقپارات /ەرلىك ەرجانۇلى/ - تاۋەلسىزدىك جىلدارى دەربەس مەملەكەت رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە ۇلكەن سىلكىنىس پايدا بولدى. جاھاندانۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان شاقتا الەمدىك ىقپالداستىقتا ونىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن قالاي ارتتىرۋعا بولادى وزەكتى ساۋالعا قازىر اركىم وزىنشە جاۋاپ ىزدەۋدە. ءبىز بۇل كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارتقاتۋ ءۇشىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،  فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى    اليا ومىربەكقىزى ومىربەكوۆانى سۇحباتقا تارتقان ەدىك.

- ءاليا ومىربەكقىزى، ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ كورىنىس تابۋى مەن ءوسۋى قانداي قۇبىلىس؟

- بۇل زاڭدى، شىنايى ءارى ۇزاق ۇدەرىس. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قوعامداعى الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى ەكشەپ، تالقىلاۋ قاجەت. تاريحي مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق وزىندىك سانا ەرەكشەلىگى، ونىڭ وزگەرۋىنىڭ شىنايى سەبەپتەرىن ءبىلۋ ارقىلى بولاشاقتى ايقىنداۋ مۇمكىندىگى تۋىندايدى. ول ءۇشىن ۇلت، ەتنوس ماسەلەلەرىنىڭ باسىن اشىپ العان دۇرىس بولار.

الماتى. 8 جەلتوقسان. قازاقپارات /ەرلىك ەرجانۇلى/ - تاۋەلسىزدىك جىلدارى دەربەس مەملەكەت رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە ۇلكەن سىلكىنىس پايدا بولدى. جاھاندانۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان شاقتا الەمدىك ىقپالداستىقتا ونىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن قالاي ارتتىرۋعا بولادى وزەكتى ساۋالعا قازىر اركىم وزىنشە جاۋاپ ىزدەۋدە. ءبىز بۇل كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارتقاتۋ ءۇشىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،  فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى    اليا ومىربەكقىزى ومىربەكوۆانى سۇحباتقا تارتقان ەدىك.

- ءاليا ومىربەكقىزى، ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ كورىنىس تابۋى مەن ءوسۋى قانداي قۇبىلىس؟

- بۇل زاڭدى، شىنايى ءارى ۇزاق ۇدەرىس. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قوعامداعى الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى ەكشەپ، تالقىلاۋ قاجەت. تاريحي مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق وزىندىك سانا ەرەكشەلىگى، ونىڭ وزگەرۋىنىڭ شىنايى سەبەپتەرىن ءبىلۋ ارقىلى بولاشاقتى ايقىنداۋ مۇمكىندىگى تۋىندايدى. ول ءۇشىن ۇلت، ەتنوس ماسەلەلەرىنىڭ باسىن اشىپ العان دۇرىس بولار.

ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلاتىن - ءوزىنىڭ تاريحى جانە ۇلتتىڭ مادەنيەتى. وسىدان از عانا ۋاقىت بۇرىن تاريح تولقىنىمەن ولشەنەتىن ونىڭ وزىندىك تۇسىنىگىنە ءمان بەرىلمەدى. قوعامدا جالپى قاسيەتتەر ابسوليۋتتەندىرىلىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر نازارعا الىنباعان. كەڭەستىك داۋىردە ۇلتتىق مادەنيەت پەن ۇلتتىق تاريحتىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق كونتسەپتسيالارىندا ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ رۋحاني تەورياسىنداعى باسىمدىقتار مەن قۇرىلىمدارى بىرىزدەندىرۋگە ۇشىرادى. كەز كەلگەن حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ وزەگى مەن ەرەكشەلىگىن ايتۋدىڭ ورنىنا ءۇستىرت ۇقساستىقتار جۇرگىزىلىپ، دوگماتتىق قۇرىلىمدار قىزمەت اتقاردى.

ءاربىر حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاريحى بار. ۇلتتىڭ تاريحى - ۇلتتىق سانا. سانا بەلگىلى ءبىر ۇلت ءونىمىنىڭ دامۋى، سول ۇلتتىڭ مادەنيەتىنىڭ ءومىرى مەن ماقساتى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قالىپتاسۋ جولدارى ءارتۇرلى، ەرەكشە ءارى قايتالانباس قۇبىلىس. بۇل ەرەكشە قۇبىلىستى تۇسىنۋدەگى باستى ماسەلە، ياعني، ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسىنىڭ باسقا حالىقتىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسىنان ەرەكشەلىك بەلگىلەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن كورىنىس بەرۋىن انىقتاۋ. مۇنى تەك ۇلتتىق وزىندىك سانانى تاريحي-مادەني جانە الەۋمەتتىك-مادەني استارلاردا تالقىلاۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

- سوڭعى جىلدارى زەرتتەۋشىلەر نازارى ۇلتتىق قۇبىلىستاردىڭ مانىنە تەرەڭ ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەتنيكالىق ماسەلەلەرگە اۋىپ وتىر. وعان تۇرتكى بولىپ وتىرعان قانداي ءجايت؟

- ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قايسىبىر حالىقتىڭ، ونىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ەۆوليۋتسياسىنىڭ ۇلتتىق الەۋمەتتىك ءرولى دۇرىس باعالانباي كەلدى. الەۋمەتتىك ەرەكشە قۇبىلىس - اعزا رەتىندە ۇلتقا بەرىلىپ كەلگەن كوپتەگەن انىقتامالاردا ايرىقشا بەلگىلەر نازاردان تىس قالىپ وتىرعان. ۇلتتىق وزىندىك سانانى قاراپايىم جۇيەدە بەلگىلى ءبىر حالىق وكىلىنە جاتاتىندىعىن سانالى تۇردە سەزىنۋ جانە وزگە حالىقتاردىڭ ىشىندە ءوز حالقىنىڭ ورنى مەن ءرولىن ايقىنداۋ - ماڭىزدى ماسەلە.

ەتنوس ماسەلەسى ەتنوستىڭ وزىندىك سانا سۇراعىن قويۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى، ول ۇلتتىق سانا-سەزىمىمەن سايكەس كەلمەيدى. ل.ن. گۋميلەۆ ەتنوستى «وزگە ۇجىمدارعا وزدەرىن قارسى قوياتىن، وزدەرىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشە ستەرەوتيپتەرى بار ادامداردىڭ قايسىبىر ۇجىمى ديناميكالىق جۇيە» دەيدى. شىن مانىندە، ول ەكەۋى دە قوزعالمالى، ياعني ەتنوگەنەزدىڭ ءبىر فازاسى بولىپ تابىلادى. تاريحي ۋاقىتتاعى ەتنيكالىق جۇيەلەردىڭ پايدا بولۋى جانە جويىلۋى پروتسەسى وسىنى كورسەتەدى. ەتنوستار ەرەكشە قۇبىلىستار بولىپ تابىلادى، ولاردا تابيعي ورتانىڭ وندىرىستىك ءىس-ارەكەتپەن، ادامداردىڭ بارشا ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋى جۇزەگە اسىرىلادى. الەۋمەتتىك قۇرىلىم، تەحنيكا دەڭگەيى جانە مادەني ءداستۇرسىز ەتنوستىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ال بۇل ءومىر ءسۇرۋدىڭ مىندەتتى شارتتارى، ءارى ەتنوستى ءبىر-بىرىنەن شەكتەپ تۇرادى. ياعني، ەتنوس تاريحي ۋاقىتتا داميتىن، باسى مەن اياعى بار جۇيە; دالىرەك ايتقاندا - ەتنوگەنەز ديسكرەتتى ۇدەرىس.

- قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىن قاراستىرعان كەزدە  قانداي ءجايتتار باستى نازاردا ۇستالىنۋ كەرەك؟

- كوشپەلى ءومىر سالتى تايپالارعا ۇساق تەكتىك، وتباسىلىق تارالىمداردى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سول سەبەپتى دە، قازاقتاردىڭ رۋلىق-تايپالىق دامۋ فورماسى ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. تەكتىك بايلانىستار ءاردايىم رۋحاني تۋىستىقپەن تولىقتىرىلىپ وتىردى.

قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن تالقىلاۋ بارىسىندا جۇيە قۇرۋشى بولشەك رەتىندە ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى مەن ديناميكاسىنىڭ ءبىر تەكتى ەمەستىگى تۋرالى تەزيس الىنۋى ءتيىس. بۇل ونىڭ تاريحي تاعدىرىنىڭ وزدىلىگىن انىقتايدى. قازاق حالقى تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭ، سوناۋ ىقىلىم زاماندارعا كەتەدى. ول تاريحي-مادەني، الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا وزىنشە قايتالانباس پروتسەستەر، قازاقتار - ەۋروازيالىق كەڭىستىكتىڭ كونە حالىقتارىنىڭ ءبىرى. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى ەجەلگى كوشپەلى وركەنيەتتىڭ بارلىق قاسيەتتەرىنە يە. وسىنىڭ اياسىندا مىڭجىلدىقتار بويى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنىڭ نەگىزى قالاندى.

دالانىڭ كوشپەلى مادەنيەتى قازاق حالقىنىڭ بويىندا ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ ءماندى بەلگىلەرى ۇستامدىلىق جانە شىدامدىلىقتى قالىپتاستىردى. ەرتەدەگى مادەني داستۇرلەر كەڭپەيىلدىلىك، شىدامدىلىق، دارا ارالاسۋ، قوناقجايلىق قازاق قوعامداستىعىنىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسى رەتىندە الدىن الا ايقىندايدى. جالعاندىق، ساتقىندىق، باعىنىشتى بولۋ سياقتى بەلگىلەر ەشقاشان قازاققا ءتان بولماعان. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسىنىڭ سيپاتتى بەلگىلەرى - اتا-بابا رۋحىن ءپىر تۇتۋ، ۇلكەنگە، بالاعا دەگەن تەكتىك قۇشتارلىق، سىيلاستىق قالىپتاسقان.

- بۇعان يسلام ءدىنىنىڭ اسەرى قانداي؟

-قازاقتار ءVIIى عاسىردان باستاپ سۇننيتتىك باعىتتاعى مۇسىلمان بولدى. بىراق ول ءوز اياسىنا ايماقتىق ادەت-عۇرىپتاردىڭ ەجەلگى كوزقاراستارىن جيناقتاعان وزگە مۇسىلماندىق اۋماقتارعا ۇقساماس، وزىنشە ءبىر دۇنيەتانىم. سول سەبەپتى ش. ءۋاليحانوۆ ونى «ەكى جاقتى سەنىم» دەپ سيپاتتاعان. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسى سىرتقى الەمگە قاتىستى ەشقانداي ناقتى ءدىني قاعيدالارسىز نەمەسە فيلوسوفيالىق-دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمدارسىز قالىپتاستى. ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ وسى اشىقتىعى ءوز بەينەسىن سالت-داستۇرلەر، ەتنيكالىق نورمالار، ازاماتتىق راسىمدەر، ەستەتيكالىق يدەيالار مەن مورالدىق ءىس-ارەكەتتەردەن تاپتى. قازىرگى زامانعى مادەني، تاريحي، الەۋمەتتىك، رۋحاني قۇرىلىمداردىڭ بارلىعى ەجەلگى بەينەلەرىنە جاقىن كورىنەدى.

- ءداستۇر ساباقتاستىعى ۇلتتىق سانانى دامىتۋدا قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقارادى؟

- اتا-بابانىڭ رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ اتادان ميراس بولىپ بەرىلۋى قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ، پسيحولوگيالىق بەلگىلەرىنىڭ جانە ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ شىنايى كورىنىسى قازاق ەتنوسىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا ايتارلىقتاي ءرول اتقارعان. قازاقستاننىڭ پوليەتنيكالىق تاريحي ورتاسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الەۋمەتتىك جاڭاشىلدىقتاردى (مادەني، ۇلتتىق) الىپ كەلۋدە. ۇلتتىلىقتىڭ ءماندى باسىمدىعى رەتىندە ەتنوس سىندى ەرەكشە قۇبىلىستى قابىلداماۋ قاتەلىكتەرگە ۇرىندىرۋى ىقتيمال.

ۇلتتىق وزىندىك سانا ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشەلىگىن باعالاۋ، بايىتۋ، بۇگىنى ءۇشىن ايقىندىق تانىتىپ، ەرتەڭىنە ناقتى باعدار بەرەتىن ۇستانىمىنا اينالۋى ءتيىس. ۇلتتىق تۇتاستىقتى سەزىنۋ عانا ۇلتتىق سانا-سەزىمدى ايعاقتاي الادى.

ۇلتتىق ءومىر - اتا-بابا جانە ولاردىڭ وسيەتتەرىنە باس ءيۋدىڭ اراسىنداعى ۇزىلمەس بايلانىس. سوندىقتان ۇلتتىلىقتا ۇنەمى داستۇرلىلىك ءۇردىسى ساباقتاسادى. داستۇرلىلىك ءۇردىسى ۇلتتىق سانادا ورنىعادى، ال ۇلتتىق سانا ءوزىنىڭ تولىق كورىنىسىن ۇلتتىق مادەنيەتتە تابادى. ناقتى ەتنوالەۋمەتتىك قوعامداستىق مادەنيەتتە ونىڭ ۇمتىلىستارى مەن ماقساتتارى جۇزەگە اسىرىلادى. مادەنيەتتىڭ دەڭگەيلەرى مەن تيپتەرىندە ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ قۇندىلىقتارى مەن قاسيەتتەرى ولشەنەدى. ۇلتتىق مادەنيەت داستۇرلەرى، ۇلتتىڭ ەڭبەككە يكەمدىلىگىنەن، قاۋىمداستىقتاردىڭ ادەپتەرى مەن ادەتتەرىنەن، بىرلەسە ءومىر سۇرۋىنەن، اتا-بابا رۋحىنا تابىنۋدان، بەيىتتەردى، ەسكەرتكىشتەردى قاستەرلەۋىنەن، اتا-انا مەن بالا قارىم-قاتىناسىنان، جاقسىعا ۇمتىلۋىنان، باقىت پەن ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسىنەن تۋىندايدى. ۇلتتىق مادەنيەت ماسەلەسى - كۇردەلى ءارى كوپاستارلى. ۇلتتىق مادەنيەت - ۇلتقا ءتان مورالدىق قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىڭ رۋحاني تاجىريبەسىن جەتكىزۋشى فاكتور. دەمەك، ۇلتتىق مادەنيەت - ۇلتتىق سانا-سەزىم وزەگى.

- عالىمداردىڭ ءبىر بولىگى ۇلتتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى: ءتىل، مادەنيەت، ءدىن، ورتاق شىعۋ تەگى مەن ايماق دەسە، ال كەيبىرەۋلەرى اتالعان قاسيەتتەر ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن نەگىز بولا المايدى دەپ سانايدى. بۇل تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟

- «ۇلت» تۇسىنىگىنىڭ بىرجاقتى بولماۋى وعان انىقتاما بەرۋدى قيىنداتادى، بىراق ساياسي تاجىريبەدە قولدانىستى جەڭىلدەتەدى. ۇلتتىق وزىندىك سانا تۇسىنىگى ونىڭ قۇرامى مەن قىزمەتتەرى كەڭ تۇردە ساراپتالىپ، ادەبيەتتە نەگىزدەلەدى. قازىرگى تاڭدا عىلىم ەتنوپسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋدە بىرنەشە ساتىلاردى ءبولىپ قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ۇلتتىق سانا ماسەلەسى مازالاعان ۇلى تۇلعا - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «بوستاندىق تۋدى. بۇل بوستاندىق كوكتەن ءتۇستى. ەندى ءوزىمىزدىڭ ۇيىمسىزدىعىمىزدان تەگىن بوستاندىق جەمىسىنەن پايدالانا الماساق، «اسپاننان شۇعا جاۋعاندا، ۇلتاراق تيمەگەن قۇل» ءبىز بولمايمىز با؟ ...مىناۋ بۇعاناسى بەكىمەگەن، بۋىنى قاتپاعان بوستاندىق...»، - دەپ 1917 جىلى جازىپ كەتكەن.  ۇلتتىق وزىندىك سانا ماسەلەسى - ءار ۋاقىتتا وزەكتى. تەك زامانا قويعان تالاپقا ساي وزىندىك كەيىپ الىپ وتىرادى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

http://www.inform.kz/kaz/article/2424739