پرايمەريز – بىلىكتى دەپۋتات تاڭداۋدىڭ تاپتىرماس ءتاسىلى!

«Nur Otan» پارتياسىنىڭ پرايمەريزىن وتكىزۋ ەرەجەسى جاريالانعان ساتتە، ءبىرىنشى بولىپ، وسىنداي تاقىرىپپەن ماقالا جازدىم. ونى «Abai.kz» سايتىنا شىعارىپ، ءوزىمنىڭ وسى پرايمەريزگە قاتىساتىنىمدى اشىق ايتتىم.

ىلە-شالا امەريكانىڭ بەلدى باسىلىمى The Washington Times-تا ماقالا جازىپ، «Nur Otan» پارتياسى وتكىزگەلى وتىرعان تۇڭعىش  پرايمەريزگە «دەموكراتيالىق مادەنيەتتىڭ بۇلاي دامۋى بالاما كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ ايتىلۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەدى» باسا نازار اۋدارعانى بەلگىلى بولدى.

جاسىراتىنى جوق، جەمە-جەمگە كەلىپ، دوداعا كانديداتتاردى ۇسىنۋ جانە تىركەۋ باسقىشى تاياعاندا كادىمگىدەي ابدىراپ قالدىم. سەبەبى، مەنىڭ شاۋىپ بارىپ، تىركەلە قوياتىن تۋعان اۋىلىم جوق ەكەن عوي!

ارينە، «مەن وسى اۋدانعا تىركەلىپ، پرايمەريزگە قاتىسپاقشى ەدىم...»-دەسەم، قازاقستاننىڭ قاي  اۋدانى بولسا دا مەنى شەتكە قاقپاسى انىق. بىراق،  قۇرىپ قالعىر، وسىنداي ءبىر قۇلازىعان ويدىڭ ساپ ەتە تۇسەنى راس...

قۇدايعا تاۋبە، جاقسى تۇسىنىسەتىن، سىر بولىسەتىن، ارىستان جالدى، تاۋ ءمۇسىندى ازاماتتار كوپ. قينالسام، اقىل سۇرايتىن اعا-باۋىر جەتەرلىك. سول جىگىتتىڭ بىرەۋى الماتى وبلىسىن نۇسقادى. ەكىنشىسى ونى قۇپتاي كەتتى. جاركەن بودەشۇلى اعام ايتپاقشى، ەندى ارى قاراي ميداي جازىق...

ءسويتىپ، مەن «Nur Otan» پارتياسىنىڭ الماتى وبلىستىق فيليالىنا دا بايىرقالاماستان، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ قازاتكوم اۋىلىنان بىراق شىقتىم. ءوتىنىشىمدى سوندا وتكىزىپ، سوندا تىركەلدىم. اللا قالاسا، مەن پرايمەريزگە سول ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان قاتىسام.

ىشتەرىڭىز سەزىپ تە وتىرعان بولۋ كەرەك، ەڭبەكشىقازاق – قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى تۇمانباي مولداعاليەۆ تۋعان اۋدان. تۇماعا 1935 جىلى 20 مارتا اتالعان اۋداننىڭ قازاتكوم اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

جۇرت جاقسى بىلەدى، مەن قازاقستانعا تۇماعانى ىزدەپ كەلگەم.

ءيا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، الەمنىڭ ءار شالعايىندا تارىداي شاشىرىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا اعىلعان كوشىنىڭ العاشقى لەگىندە مەن دە بولدىم. مەنىڭ تۇمانباي مولداعاليەۆتى پانا تۇتىپ كەلۋىم – ءبىر جاس جىگىتتىڭ قازاقتىڭ ماڭدايعا باسقان تارلان اقىنىن جاي ىزدەپ كەلە سالۋى ەمەس ەدى. بۇل كەلۋدىڭ اتادان بالاعا جالعاسقان وزگەشە سالت نەمەسە عاجايىپ ءداستۇر ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. ءتىپتى، باعا جەتپەس قۇندىلىق دەپ تە ايتۋعا بولادى.

قاراڭىز، كەڭەس وداعى دەيتىن وكتەم يمپەريانىڭ تەكپىسىمەن قازاقستانداعى ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنىندە وتىرعان قازاقتار 1916 -, 1928 -, 1932- جىلدارى ارت-ارتىنان ءۇش رەت شەتەلگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىڭ كوبى قىتاي جاققا اۋدى.

نەگە؟!

وندا قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ ءبىر قۇت قونعان قۇيقالى ءوڭىرى جاتىر. وندا مەكەندەپ وتىرعان بايىرعى ەل، بەرەكەسى كەتپەگەن قازاقتار بار.

ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە بارىپ ىرگە تەبۋ، ءسىڭىسىپ كەتۋ وڭاي شارۋا بولماسا كەرەك! بىراق، شەگارا بۇزىپ وتكەن قارعا تامىرلى قازاققا ونشا قيىن دا  ەمەس. ءار ەلدىڭ ءجون بىلەتىن، حالقىنا ءسوزى وتەتىن تۇلعالارى بولادى. ەلدىڭ نامىسى مەن ارى سول بي-بولىستاردىڭ ارەكەتىنە قاراي ولشەنەدى. قازاق «جنىم – ارىمنىڭ ساداعاسى!» - دەگەن ۇستانىمداعى حالىق. سول ەل اعالارى باس بولىپ، الىستان پانا تۇتىپ كەلگەن قانداسىن قاندالاعا تالاتپي، ايدالاعا قاراتپاي، باۋىرىنا باسا بىلەدى. ءسويتىپ، بەرگى بەتتەن اۋىپ بارعان ەلدىڭ جەتىسۋ مەن بارقىتبەلدىڭ ارعى بەتىنە كوپ قينالماي، ءسىڭىپ كەتۋىنىڭ سىرى – وسى.

مىنە، سول ەلدىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارداعى كوشتەن قالعان جارتىسىنا جۋىعى سۇيرەتىلىپ ءالى سول ءۇش ايماقتا (التاي، ىلە، تارباعاتايدا) جاتىر. بەرگى بەتكە ورالعان ءبىر قوماقتى بولىگى وسى جەتىسۋ وڭىرىندە. ەكىنشى بولىگى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا.

قىسقاسى، مەن كەشەگى ءۇش ايماقتىڭ ات تىزگىنىن ۇستاعان شونجارلارىن پانا تۇتىپ ارعى بەت اسقان قازاقتىڭ جولىمەن بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستانعا ورالعاندا، التى الاشتىڭ تۇماعاسىن ىزدەپ كەلگەن جىگىتپىن.

مىنە، بۇل – قايتالانىپ وتىراتىن ءومىردىڭ فيلوسوفياسى.

تۇمانباي اقىن مەنى بەتىمنەن قاققان جوق. قايتا، ءوز بالالارىن كەم كورمەي، اكە-شەشەم ورىنداپ ۇلگىرمەي كەتكەن پارىزدى كۇلتاي تاتەم ەكەۋى اتقاردى. قاسىنان ءبىر ءسات تاستاماي ەرتىپ ءجۇردى. ءوزى بارعان جەردىڭ بارىنە ەرتىپ باردى. جاقسى مەن جايساڭنىڭ ءبىرازىنا تانىستىردى. گۇلبايان اتتى سۇلۋ قىزعا قۇدا ءتۇسىپ، ءبىر جىلقىسىن سويىپ، ۇيلەندىردى. قاشان ومىردەن وزعانشا، «اۋىتىمنىڭ جۇرگەن جەرى – بەرەكە!»-دەپ، ماڭدايىنان سىيپاپ ءوتتى جارىقتىق... تۇماعا ەكەۋىمىزدىڭ ەكى ەلدە تۋىپ، ەكى ەلدە تاربيەلەنسەك تە بىرگە تۋعانداي، اڭىزعا اينالعان اعا-باۋىرلىق قاتىناسىمىزدى ەستىگەن، ءوز كوزىمەن كورگەن شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا، ونداعى حالىققا دەگەن ريزاشىلىعى مەن سەنىمىندە زور سىلكىنىس بولعانىن مەن ماقتانىشپەن ايتقىم كەلەدى.

ارينە، بايتاق قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرى، قاي ءوڭىرى بولسا دا، ول – مەنىڭ اۋىلىم. سونىڭ ىشىندە تۇماعامنىڭ كىندىك قانى تامعان  ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، ونىڭ قازاتكوم اۋىلىنىڭ مەن ءۇشىن ورىنى وتە بولەك! سوندىقتان، مەنىڭ تۇماعامنىڭ اۋىلىن تاڭداۋىم – تەگىننەن-تەگى ەمەس!

بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، مەن شەتتەگى بەس-التى ميلليون قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن جانمىن. كەشەگى بايدىبەك پەن دومالاق انامنىڭ، اباق پەن مۇرىن اجەلەرىمنىڭ ۇرپاعى قىتايدىڭ قاندى شەڭگەلىندە قالماسا ەكەن، جۇيەدەن شەتتەگى بەس ميلليون قازاق قارا شاڭىراققا ورالسا ەكەن دەپ، اتا-بابا اماناتىن ارقالاپ جۇرگەن جىگىتپىن. سوعان ساي، ەلگە كەلگەلى ءۇش جۇزگە جۋىق ماقالا جازىپپىن. سونىڭ دەنى كوشى-قون تاقىرىبىندا. ءاربىر ماقالادا شەتتەگى تارىداي شاشىرىپ جۇرگەن سول الاش بالاسىنىڭ تىكەلەي تاعدىرىنا قاتىستى ءسوز ايتىلدى. سول ماقالالاردىڭ باسىن قوسىپ، «كوش، كوشكە كىم ءوش؟!»، «زاڭ تۇزەلدى، قانداسىم، سەن دە تۇزەل!» جانە «ورالمان ەمەس، قانداسپىز!» اتتى كولەمدى ءۇش كىتاپ شىعاردىم. سونىڭ ارقاسىندا، قازاق كوشىنىڭ ماسەلەسى ءبىر كۇن دە كۇنتارتىپتەن تۇسكەن ەمەس. قاتىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتارداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر پارلامەنت، ۇكىمەت، ءتىپتى پرەزيدەنت دەڭگەيدە شەشىمىن تاۋىپ وتىردى. كوشى-قونعا قاتىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتارعا ساپالى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى جانە تاريحي شەشىمدەر جاسالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ زاڭ شىعارۋ بيلىگىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتتىم. ءسويتىپ، اتاجۇرتقا كوشىپ كەلىپ، قونىستانعىسى كەلەتىنىن قانداستارىمىزدىڭ تەز، كەدەرگىسىز قۇجاتتانۋىنا داڭعىل جول اشىلدى.

مەن جاقسى بىلەم، جەتىسۋدىڭ حالقى جانە بۇل ءوڭىردىڭ اتقا ۇستىندەگى ازاماتتارى شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ جانايقايىن، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاپ، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جالعاستىرعان كوشى-قون  ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق جانە تاريحي ماڭىزىن جەتە تۇسىنەدى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىلدى، جەتىسۋ حالقى ارعى بەت پەن بەرگى بەتكە اۋدىڭ، ءبولىنىپ-جارىلۋدىڭ اششى ازابىن ابدەن تارتقان. كەشەگى ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان تۋمالارىن جوقتاپ، اھ ۇرعان اتالار مەن اڭىراعان اجەلەردىڭ ايانىشتى بەينەسى بۇگىنگى بۋىننىڭ ەسىنەن شىعا قويعان جوق. شىعۋ بىلاي تۇرسىن، كوكىرەكتەرىنە شەمەن بولىپ قاتىپ قالعانى انىق...

قۇدايعا تاۋبە، وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنان باستاپ ەكى ەلدە ءبولىنىپ قالعان قازاقتار ازاتتىق تاڭى اتقالى بەرى ءۇيىرىن قايتا تاۋىپ، قۇلىنداي شۇرقىراپ ءبىر-بىرىنە قوسىلىپ جاتىر. ولاردىڭ وسى جەتىسۋ مەن شىعىس قازاقستاندى كوبىرەك ساعالاپ، ىڭ-جىڭسىز ورنالاسىپ جاتاتىنى دا سول ۇزىلمەگەن تۋىستىق پەن باۋىرمالدىقتىڭ ارقاسى دەپ بىلەم مەن.

جاتسام-تۇرسام جانىما باتاتىنى، ەلىمىز جەر كولەمى جاعىنان العاشقى وندىققا كىرگەنىمەن، جان سانى جاعىنان وزىمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ ارتىندا شاڭ قاۋىپ قالىپ وتىر.

رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 1991 جىلدان باستاپ 2018 جىلعا دەيىن قازاقستاندا حالىق سانى 11% قانا وسكەن.

ال، وسى مەزگىلدەگى حالىقتىڭ ءوسۋ كورسەتكىشى كورشى قىرعىستاندا 43%-ءتى، وزبەكستاندا 60%-ءتى،  تاجىكستاندا 68% -ءتى كورسەتىپ تۇر.

اتالعان مەزگىل ارالىعىندا قازاقستاننان باسقا ەلدەرگە كوشىپ كەتكەن ادامدار سانى 3,7 ملن. ادامعا جەتكەن. تەك سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە (2009-2019ج.) ىشىندە قازاقستاننان رەسەيگە 300 مىڭ ادام قونىس اۋدارىپتى. ولاردىڭ كوبى شەكارا ايماقتىڭ تۇرعىندارى ەكەن. اۋىلدار بوس قالۋدا...

ەلىمىز دەموگرافياسىنىڭ ءبىر ۇلكەن دونورى – الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كوشىپ كەلەتىن وسى قانداستارىمىز.

وكىنىشكە وراي، پاندەميانىڭ كەسىرىنەن قازىر كوش توقتاپ تۇر. ونىڭ ارعى جاعىندا، قىتايدا جۇرگىزىلگەن فاشيستىك قىسىم دا قازانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا وراسان زور كەسىرىن تيگىزدى.

مەنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ماجىلىسىنە دەپۋتات بولسام دەۋدەگى باستى ماقساتىم – تاجىريبەلى مامان رەتىندە وسى ماسەلەنى بيىگىرەك مىنبەدەن كوتەرىپ، كوشى-قونعا قاتىستى زاڭدار مەن باعدارمالاردى ءتىپتى دە كەمەلدەندىرە تۇسۋگە كۇش سالۋ. كوشى-قوندى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋعا ىقپال ەتۋ.

وسى جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءتۇيىن بار.

پارتيا ىشىندەگى ىرىكتەۋگە ءتۇسىپ، باعىن سىناعىسى كەلەتىندەردىڭ سانى قازىر سەگىز مىڭنان اسىپتى. ولاردىڭ ىشىندە الماتى وبلىسىنىڭ جانە وسى مەن تىركەلگەن ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ ازاماتتارى از بولماسا كەرەك. سونداي-اق، بۇل تىزىمدە تاۋەلسىدىك جىلدارى كوشىپ كەلىپ، قازاقستان ازاماتى اتانعان اعايىنداردىڭ دا بار ەكەنى انىق.

ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن جىلى 25 قاراشادا ەلباسى «Nur Otan» پارتياسىنىڭ وڭىرلىك فيليالدارىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە «ءاربىر ءماسليحاتتىڭ سايلاۋالدى پارتيالىق تىزىمىنە حالىقتىڭ ءتۇرلى ساناتىنىڭ وكىلدەرى، وتانىنا ورالعان قانداستارىمىز، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار، كاسىپكەرلەر مەن باق وكىلدەرى ەنگەنى ءجون»-دەگەن بولاتىن.

ەلباسىمىزدىڭ سول تاپسىرماسى بۇگىن «Nur Otan» پارتياسىنىڭ پرايمەريزىن وتكىزۋ ەرەجەسىندە كورىنىس تاۋىپ وتىر.

اتالعان ەرەجەدە « -  الەۋمەتتىك توپتار بويىنشا كۆوتا – پارتيالىق تىزىمدەردىڭ ساپالى قۇرامىنا قويىلاتىن تالاپتار: پارتيالىق تىزىمدەردە كەم دەگەندە 30% ايەلدەردىڭ جانە 20% 35 جاسقا دەيىنگى جاستاردىڭ بولۋى. كوپبالالى انالاردىڭ، قانداستاردىڭ, ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردىڭ جانە باسقا دا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وكىلدەرى سايلاۋشىلاردىڭ وڭىرلىك قۇرىلىمىنا سايكەس ەنگىزىلۋى مۇمكىن;»-دەلىنگەن.

ايتپاقشى، وسى الەۋمەتتىك توپتار بويىنشا كۆوتاعا بايلانىستى، اقش-تىڭ ماناعى The Washington Times باسىلىمى ەرەكشە توقتالىپ، «ارينە، مۇنداي ارنايى كۆوتا ءبولۋ تاجىريبەسى بەلگيا، فرانتسيا مەن گەرمانيا ءتارىزدى دامىعان باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە بار بولعانىمەن، مۇنداي شارا قازاقستان ءتارىزدى ورتالىق ازيانىڭ دامۋشى مەملەكەتى ءۇشىن تەڭدەسسىز فاكتور. بۇل – بارلىق دەموكراتيالىق رەفورماتورلار مەن بەلسەندىلەر ءۇشىن مونۋمەنتالدى جانە سەيسميكالىق سىلكىنىس» - دەپ، وتە جوعارى باعالاپتى.

مەنىڭ ءبىر ءۇمىتىم – وسى الەۋمەتتىك توپتار بويىنشا بەرىلەتىن كۆوتا!

وسى جەردە تاعى ءبىر شىندىقتى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىم.

مەن قازاقتى «شەتتەن كەلگەن»، «جەرگىلىكتى» دەپ بولۋدەن مۇلدە اۋلاقپىن. بىراق، ارعى بەتتەن ورالعان قانداستارىمىزدىڭ ساۋساقپەن ساناۋلى عانا ازاماتتارى بولماسا، باسىم بولىگى ساياسي ومىردەن الىستاپ قالعانى – شىندىق. كوپ ساندى قاۋىم  «WhatsApp» باستاعان الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرىپ الىپ، سالعىلاسقاننان اسا الماي كەلەدى. ودان قالا بەردى، فەيك اككاۋنتتارمەن ءبىرىن-ءبىرى قارالاۋ، بىرىنە-ءبىرى جالا جابۋ جاعىنان وق بويى وزىپ، الدىعا كەتتى. ساياساتقا ءوز بەتىمەن ارالاسقاننان گورى، كورىنگەننىڭ شىلاۋى مەن ايتاعىندا جۇرگەندەر دە جەتەرلىك...

بۇل – ءبىر جاعىنان ولاردىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ تومەندىگى بولسا، ەكىنشى جاعىنان بيلىك بۇتاقتارىندا ولاردىڭ ۇلگى رەتىندە كورەتىن تۇلعالارىنىڭ جوقتىعىنان بولسا كەرەك دەپ ويلايمىن.

كەشە «Nur Otan» پارتياسىنىڭ حاتشىسى ارمان قىرىقباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كەزىندە قىتايدان، ماڭعوليادان ورالعان اعايىندارىمىزدىڭ ىشىندەگى ءبىربولىم زيالى قاۋىم وكىلدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، ونلاين كونفەرەنتسيا وتكىزدى. زيالى قاۋىمنىڭ ءوتىنىشى مەن ويلارىن تىڭدادى.

دەمەك، ەلباسى پارتياسى وسىنداي جاعدايلاردى ەسكەرگەنى انىق،  ءبىزدىڭ پرايمەريزگە قاتىسىپ، باق سىناۋىمىزعا مول مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

ءبىز وسى ورايدى ۇتىمدى پايدالانىپ، پرايمەريز ارقىلى اۋداندىق، وبلىستىق، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالالاردىڭ ماسليحاتتىعىنا، ءماجىلىس دەپۋتتاتىعىنا ءتۇسىپ، ساياسي مادەنيەتتىلىگىمىزدى، كاسىبي ورەمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك!

ءسوز سوڭىندا، ءوتىنىشىمدى جەرگە تاستاماي، جىلى قابىلداعان «Nur Otan» پارتياسى الماتى وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جانبولات جورگەنباەۆ اعامىزعا، ەڭبەكشىقازاق اۋداندىق فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قۋات بايعوجاەۆ اعامىزعا، سونداي-اق ەڭبەكشىقازاق اۋداندىق پارتيا فيليالىنىڭ قىزمەتكەرلەرى باعدات راحيموۆ اعامىز بەن ءمولدىر ءسمادىلوۆا قارىنداسىما العىس ايتام!

اۋىت مۇقيبەك،

«ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz