نەمەسە گ.گراستىڭ اڭگىمەسى مەن جاڭا رومانىنداعى ساباقتاستىق

نەمەسە گ.گراستىڭ اڭگىمەسى مەن جاڭا رومانىنداعى ساباقتاستىق

سولمان راشيد («سايتان جىرى» رومانىنىڭ اۆتورى) نەمىس جازۋشىسى گيۋنتەر گراس  تۋرالى بىلاي دەگەنى  بار ەدى:      "رەال دەگەندى قولدان جاساۋعا بولادى ەكەن. رەال جاسالۋدان بۇرىن ول ءومىر ءسۇرىپ تۇرماۋى دا مۇمكىن، ونىڭ ۇستىنە ونى قولدان جاساعان باسقا زاتتار سياقتى بۇرىنعىدان دا جاقسىراق جاساۋعا، نەمەسە جامان جاساۋعا بولادى".      بۇل سوزدەر ءبىزدىڭ «سولاقايلار» اڭگىمەسىن تەرەڭ تۇسىنۋىمىزگە تۇرتكى بولادى.    وتكەن عاسىردا، نەمىستەر ەكى رەتكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. ءبىرىنشى   دۇنيەجۇزىلىك   سوعىستاعى جەڭىلىس نەمىستەردىڭ ۇلتتىق نامىستارىن تاپتاپ، كوكىرەكتەرىنە شەر بولىپ قۇيىلدى، ولاردىڭ بويىنداعى قورلانۋ سەزىمىن وياتتى. تەگىن قۋىپ كەلگەندە ا.گيتلەر باستاعان توپ - نەمىستەردىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ورتاعا شىققان وسى ۇرپاعى سول قورلانۋ سەزىمىنىڭ تۋىندىسى (ا.گيتلەردى نەمىستەردىڭ تايلى-تاياعىنا دەيىن قولداعانىن، ءتىپتى ودان حايدەگگەر سياقتى فيلوسوفتاردا قاعىس قالماعانىن بىلەمىز). بۇل ۇرپاق جيىلىپ قالعان قورلانۋ سەزىمىن وشپەندىلىكپەن، ءوش الۋمەن تۇتاندىردى. ونىڭ اقىرى جاڭا ءبىر الاپات سوعىسقا ۇلاستى. ال بۇل سوعىس نەمىستەردى الدىڭعى سوعىستان بەتەر جەرمەن جەكسەن ەتىپ كۇيرەتتى. گەرمانيانى ءتورت اياعىنان تىك تۇرعىزامىز دەگەن - ءتاسىلى قاتە بولسا دا، ارمانى دۇرىس - بۇل ۇرپاق تۇتاس جوعالتىلدى; ولارعا ىلەسىپ ءبىرتۇتاس گەرمانيا دا كەلمەسكە كەتتى.     ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ، نەمىستەردە - ءبىر ۇلت ءبىر ادامداي ويلادى - قورلانۋ سەزىمى بولسا; ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، ولاردى: ء"بىز نەگە سۇرىنە بەردىك؟" -دەگەن سۇراق تولعاندىردى. ءدال وسى داعدارعان ۇرپاقتىڭ وكىلى رەتىندە گ.گراستىڭ باستان اقىر: "بىزگە نە بولدى؟" -دەگەن سۇراقتى اينالسوقتاي بەرەتىنى دە انە سوندىقتان. جازۋشى "سولاقايلىقتى" - جالپى ادامزاتتىڭ 15 پايىزىندا عانا بولاتىن وسى ءبىر جاي تۋما قاسيەتتى الا وتىرىپ، ونى ۇلكەن قوعامدىق ماسەلەگە ارقاۋ ەتەدى. وقىرماندى ءجاي رەالدىقتان جوعارى دەڭگەيدەگى رەالدىققا جەتەلەيدى.      ەگەر وتكەن عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىنداعى ەۋروپانى "وڭ قولدار" دەسەك، نەمىستەر بىردەن سول تۇستاعى ەۋروپانىڭ "سولاقايلارى" بولىپ شىعا كەلەدى. بۇنى وتكەن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەدى. ال، بۇنىڭ نەگە بۇلاي بولاتىنىن ەشكىم دە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى، ءتىپتى فيلوسوفتار كوپ شىققان سول نەمىستەردىڭ وزدەرى دە ونىڭ شەشۋىن تاپقان ەمەس. ەگەر وڭقاي مەن سولاقايلىق جاراتۋشىنىڭ قولىنداعى نارسە دەسەك، وندا، نەمىستەردىڭ كوز جازباستان "سولاقاي" بولىپ شىعا كەلۋى دە سول جاراتۋشىنىڭ قالاۋى بولماي ما؟ سوندا وڭقاي دەگەن نە، سولاقاي دەگەن نە؟  گ.گراس اڭگىمەدە بۇگىنگى زامانداعى"سولاقايلاردىڭ" جان دۇنيەسىن تەرەڭ اشقان، ونىڭ نە ويلايتىنى - ءوزى جانە وزگەلەر تۋرالى; نە ىستەگىسى كەلەتىنى; اقىرىندا نە ىستەگەنىن تاماشا وبرازبەن جەتكىزگەن. جازۋشى "سولاقايلاردىڭ" باسىندا بار ماسەلەسىن باسقالار شەشە المايدى، ونى ءتۇپتىڭ تۇبىندە "سولاقايلاردىڭ" وزدەرى شەشۋگە ءتيىس دەپ قارايدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ، كورشىلەرى  نەمىستەردى ەكىگە ايىرىپ، ولاردى ەندى قايتىپ باس كوتەرتپەۋدىڭ قارازىن قاراستىرعانىمەن، ونىڭ دا ۋاقىتتىق ەكەنىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە نەمىستەردىڭ قايتادان باس كوتەرەتىنىن، سول تۇستا "سولاقايلىقتىڭ" دا قايتا باستان شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە رەتىندە شىت جاڭا بولىپ ورالاتىنىن گ.گراس سياقتى تۇلعالار سەزگەن. 1990 جىلداردىڭ باسىندا، ەكى گەرمانيا بىرلىككە كەلگەن تۇستا، گ.گراستىڭ "شىعىس گەرمانيانى باتىس گەرمانيانىڭ جۇتىپ قويۋى" سىندى بىرىگۋىنە نەگە قارسى شىققانىندا ءبىز وسى جاعىنان مولشەرلەي الامىز. جازۋشىنىڭ ول قادامى ءجاي بەلسەندىلىك ەمەس ەدى. اڭگىمەنىڭ سوڭىندا نە وڭ قولدارىنا ، نە سول قولدارىنا سەنىم ارتا الماعاندار اقىرى جەكپە-جەككە شىعىپ، ءبىرىن ءبىرى اتادى (جازۋشى "جەكپە-جەك" دەگەن وسى قيمىلعا قوعامدىق-پسيحولوگيالىق ءتۇس الاتىن وزگەشە ماعىنا بەرگەن.) جەكپە-جەككە شىققان ەكەۋى دە قارسىلاسىنىڭ سول قولىن كوزدەپ، جارالايدى دا، ونى يكەمسىز وڭ قولدارىمەن تاڭا باستايدى.     گ.گراستىڭ نوبەل سىيلىعىن العانان كەيىن جاريالاعان «جىلجۋ» (2002 جىلى) اتتى جاڭا رومانىندا دا وسى "سولاقايلار" ماسەلەسى كوتەرىلگەن. 216 بەتتەن تۇراتىن شىعارما ناقتى تاريحي وقيعا "ۋ.گۋستاف" ماركالى كەمەنىڭ اپاتقا ۇشىراۋ وقيعاسى نەگىزىندە جازىلعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدىندا نەمىستەر 25 ميلليون يمپەريا ماركن جۇمساپ الىپ جولاۋشىلار كەمەسىن (سۋرەتتەگى) جاسايدى. بۇل كەمەگە ا.گيتلەر ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، شۆەتساريا فاششيستەرىنىڭ كوسەمى، 1935 جىلى قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن ۋ.گۋستافتىڭ اتىن بەرەدى. 1945 جىلى 30 قاڭتار كۇنى پورتىندا ادام تولعان كەمەنى بالتىق تەڭىزىندە ءجۇزىپ بارا جاتقان جەرىندە كەڭەس وداعىنىڭ سۇڭگۋىر كەمەسى شابۋىلداپ، سۋعا باتىرادى. بۇل قىرعىندا 9 مىڭنان استاپ ادام قۇربان بولادى، ونىڭ ءتورت مىڭنان ارتىعى ءسابي بالالار بولعان.      رومان وسى اپاتتى باستان كەشكەن، ءساتىن سالىپ قۇتقارۋعا كەلگەن گەرمانيانىڭ «ارىستان» ماركالى كەمەسىنە شىعىپ ولىمنەن امان قالعان ءبىر ايەلدىڭ اڭگىمەسى ساباقتايدى. كىتاپ ەرىكسىز كەڭەس وداعى سۇڭگۋىر كەمەسىنىڭ كاپيتانى ءجاي بۇقارا وتىرعان كەمەنى تەڭىزگە باتىرۋعا شەشىم شىعارۋى ادامگەرشىلىككە جات پا، جوق پا؟ -دەگەنگە جاۋاپ ىزدەتەدى.  كىتاپتىڭ بۇل تۇسى "تاريحتا جەڭگەندەردىكى عانا دۇرىس ەسەپتەلىپ كەتە بەرەدى!" دەگەن بايىرعى قورىتىندىنى تاعى ءبىر رەت ايقىنداي تۇسەدى. روماندا قىرعىننان امان قالعان ايەل بالالارىنا سول ءبىر اپاتتى ءتۇندى ۇنەمى عيبرات قىلىپ ايتىپ وتىرادى، ول سونىسىمەن "سولاقايلىققا" ۇرىنعان تاريحتىڭ قاندى كەشىرمەسىن ۇرپاقتارىنىڭ ۇمىتپاۋىن قالايدى، ال، كەيىنگى ۇرپاق - ايەلدىڭ بالاسى بولسا، وتكەننەن بۇلاي "كەمشىلىك قانا" ىزدەمەيدى،  قايتا "نەمىستەر وسۆيسسەننىڭ ەلەسىنەن قۇتىلۋى كەرەك!", ء"بىز باسقالار ايتقانداي قىلمىستاردى ىستەگەنىمىز جوق!", ء"بىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قاتەلەسپەدىك!" -دەگەندەي ۇراندارعا ەرىپ، جاڭا فاششيستەردىڭ جالاۋىن جەلبىرەتەدى. . .    جازۋشىنىڭ بۇل جازىپ وتىرعان جاعدايى دا بۇگىنگى نەمىس قوعامىندا بولىپ جاتقان جاڭا وزگەرىستەردىڭ كورىنىسى. اعا ۇرپاق ەكىنشى  دۇيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جەڭگەندەر تۇراقتاندىرعان كوزقاراستى قابىلداپ، ء"بىز عانا سولاي ىستەدىك، ءبىز عانا كىنالىمىز، ءبىز "سولاقاي" بولدىق، ءاسىلى سەندەر سياقتى "وڭقاي" بولۋىمىز كەرەك ەدى" دەسە; ال ، نەمىستەردىڭ جاڭا ۇرپاعى مۇلدە باسقاشا ويلامايدى. ولار: "سولاقايلار نەگە وڭقاي بولۋى كەرەك، قايتا، سولاقايلار سولاقاي بولىپ قالا بەرۋگە ءتيىس!" -دەگەن ويدا.     مۇنىڭ ءوزى "سولاقايلىقتىڭ" نەمىستەر ءۇشىن قاراپايىم ماسەلە ەمەس ەكەنىن، ول ءالى تالاي ىسكە مۇرىندىق بولاتىنىن اڭعارتاتىنداي.  
«اباي-اقپارات»