تاعى دا پرايمەريز تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز
قازاقتا «تويدىڭ بولعانىنان گورى، بولادىسى قىزىق!»-دەگەن اتالى ءسوز بار. «Nur Otan» پارتياسىنىڭ پرايمەريزىن وتكىزۋ ەرەجەسى جاريالانىپ، تىركەۋ كەزەڭى اياقتالدى. 11 مىڭ 249 ازامات ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، سونىڭ 10 مىڭ 990-ى جارىسقا قاتىسۋعا رەسىمي تىركەلدى. اللا قالاسا، ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن ۇگىت-ءناسيحات كەزەڭى باستالادى.
وسى 10 مىڭ 990 ازاماتتىڭ ىشىندە ءوزىم جانە مەنىمەن تاعدىرلاس جاندار دا بار. ەلباسى پارتياسىنىڭ پرايمەريز ءادىسىن جولعا قويىپ، ءبىزدىڭ باق سىناۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرگەنىنە مەن قاتتى قۋانىپ ءجۇرمىن.
2016 جىلى ءماجىلىس سايلاۋى ءوتتى. سول سايلاۋدىڭ قارساڭىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ قولداۋشىسى، الىستان ورالعان اعايىننىڭ وكىلى رەتىندە مەن «ماجىلىستە تاۋەلسىزدىك جىلدارى الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ورالىپ، قازاقستان ازاماتى اتانعان اعايىنداردان دا ءبىر-ەكى دەپۋتات بولۋ كەرەك!» -دەگەن ماسەلە كوتەردىم.
ەستەلىك ءۇشىن ايتا كەتەيىن، اتالعان ماسەلەنى ءوزىم بىردەن الىپ شىققام جوق. الدىمەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرفەسسور، قىتايتانۋشى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى اعامىزعا قوڭىراۋ شالىپ، وسى ماسەلەنى ءوز اتىنان كوتەرۋدى ءوتىندىم. كەرەك بولسا، ءماجىلىس سايلاۋىنا ءتۇسۋىن سۇراندىم. نابەڭ ات تونىن الا قاشتى.
سوسىن، وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاجىريبەلى مامان، قوعام قايراتكەرى راقىم ايىپۇلىنا حابارلاسىپ، ۇسىنىس جاساپ ەدىم، ول كىسى دە تەرىس اينالدى.
بىراق، راحاڭ سول جىلى جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنان ءماجىلىس سايلاۋىنا ءتۇسىپ، وتپەي قالدى.
«ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن» دەگەن ءسوز بار عوي دەپ، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى تۇرسىنحان قايىركەنگە تەلەفون سوعىپ، ويىمدى ايتىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋىن تالاپ ەتتىم.
تۇرسىنحان زاكەنۇلى از-كەم ويلانىپ تۇردى دا كەلىسىمىن بەردى. ەرتەسى «Facebook» جەلىسىندەگى ءوزىنىڭ جەكە پاراقشاسىنا «كەلەسى پارلامەنتتە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ وكىلدەرى بولۋى كەرەك!» دەپ، مىزعىماس دالەلدەرمەن وتە ساۋاتتى ەتىپ، ءوز ۇسىنىسىن جازىپ شىعاردى.
سول-اق ەكەن، «Abai.kz» پورتالىندا، «Dalanews.kz» اقپاراتتىق اگەنتتىگىندە جانە «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندە «ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدان دا دەپۋتات بولۋ كەرەك!» دەگەن ۇسىنىستار مەن حاتتار قارشا بوردى دا كەتتى.
ماسەلەنىڭ جۇرت كوڭىلىنەن شىققانى سونشالىق، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءادىل احمەتوۆ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقتىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى دۋلات يسابەكوۆ، قازاقتىڭ اسا تالانتتى اقىنى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ەسەنعالي راۋشانوۆ، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، قوعام قايراتكەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى ءجۇرسىن ەرمان، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى سەرىك اقسۇڭقارۇلى باستاعان اعالارىمىز اعىل-تەگىل ماقالا جازىپ، ءوز ويلارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالىپ، قولداپ كەپ بەردى.
سونىمەن بىرگە، ءامىرجان قوسانوۆ، راسۋل ءجۇمالى باستاعان ساياساتكەرلەر، جۋرناليستەر، ونەر ادامدارى، قوعام بەلسەندىلەرى اتالعان ۇسىنىستى ودان ارى قۇپتاپ، ءىلىپ اكەتتى. ونداعان باسىلىمداردىڭ باسشىلارى، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى اۋىل تۇرعىندارى بىرلەسىپ جازعان قولداۋ حاتتاردا ەسەپ جوق...
جەرلەستەرىنە ماقالا جازدىرىپ، دەپۋتاتتىققا وسى جىگىت لايىق دەپ، ءوزىن جارنامالاتقانداردى دا كوزىمىز شالىپ قالدى.
سول حاتتار مەن ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە ۇمىتكەر رەتىندە مەنىڭ اتىمدى اتاعاندار دا بولدى. بىراق، ول كەزدە مەنىڭ ءبىر شارتىم تولمايتىن ەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىندا تۇراتىن جانە ونىڭ اۋماعىندا سوڭعى ون جىلدا تۇراقتى تۇرىپ جاتقان ادام پارلامەنت دەپۋتاتى بولا الادى. مەنىڭ جىلىم، ايىم تولعانمەن ساناۋلى كۇندەر جەتپەيتىن ەدى.
ايتپاقشى، وسى ماسەلەنى باق-تا كوتەرەردىڭ الدىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ جانىنداعى تۇركىتانۋ، التايتانۋ عزي ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، وسى تۇرسىنحان زاكەنۇلى، «اسار» رقب-نىڭ توراعاسى، قوعا قايراتكەرى قايرات بوداۋحان، كاسىپكەر ءتۇرسىنالى تىلەۋشەۇلى – بەسەۋىمىز «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى فارحاد قۋانعانوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، وسى ۇسىنىسىمىزدى پارتيا توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اسقار مىرزاحمەتوۆ مىرزاعا جەتكىزۋدى ءوتىنىپ، قولىنا جازباشا حاتىمىزدى ۇستاتىپ كەتكەمىز.
شەتتەن ورالعان اعايىنداردان ماجىلىستە دەپۋتات بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلە باق-تا قىزۋ تالقىعا تۇسكەندە پارتيانىڭ تاعى ءبىر حاتشىسى قانىبەك جۇماشەۆ مەنى شاقىرىپ، اتالعان تاقىرىپ جونىندە اقىلداستى. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەنىڭ دەر كەزىندە ەلەنبەگەنىن، ۇمىتكەرلەر ءتىزىمىنىڭ بەكىتىلىپ كەتكەنىن جەتكىزدى. بىراق، كەلەسى سايلاۋدا ءسوزسىز ەسكەرىلەتىنىن ايتتى.
سويتسەك، ماناعى «بەسەۋدىڭ حاتى» فارحاد شايمۇراتۇلىنىڭ تارتپاسىندا قالىپتى. حاتشى مىرزا ءوتىنىشىمىزدى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اسقار يسابەكۇلىنا ۇسىنباق تۇرماق، تىركەتپەگەن دە عوي.
امال جوق، «مانداستىز دەپۋتات» (داۋرەت قۋاتتىڭ ءسوزى) رەتىندە، تاعى دا كۇيىپ تۇرعان كوشى-قون ماسەلەسىن ءوزىمىزدىڭ جالعاستى جالىقپاي كوتەرۋىمىزگە، زاڭنامالارداعى ولقىلىقتاردى جەتىلدىرۋگە، كەدەرگىلەردى جوعالتۋ ءۇشىن ارپالىسۋعا تۋرا كەلدى. بەس جىل ىشىندە شاما كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىق. سوڭىندا، «زاڭ تۇزەلدى، قانداسىم، سەن دە تۇزەل!» دەدىك. «ورالمان» ەدى، قانداس اتاندىردىق...
ءبىر قىزىق اڭگىمەنى قىستىرا كەتەيىن، جاقىندا بىرەۋدىڭ «WhatsApp» جەلىسى ارقىلى تاراپ جۇرگەن اۋديو ءسوزىن ەستىپ، جاعامدى ۇستادىم. الگى تانىس-بەيتانىس كوكەمىز «...2015 جىلى سايلاۋ بولدى. سايلاۋ كەزىندە ورالمان دەپۋتات كەرەك دەگەن اڭگىمە شىقتى. ونى ءبىزدىڭ ءبىر پىسىق جىگىتتەرىمىز ايعايلاپ، الدىعى شىعاردى. سودان، و دا ءبىر شۋ بولدى. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ بيلىككە ۇنامادى-اۋ دەپ ويلايمىن...»-دەپ، سوعىپ جاتىر.
بۇل – بىلجىراق اڭگىمە. ءيا، ءبىر كەزدە، ناقتىلاپ ايتسام، 2013 جىلى ءدال وسىن اۋديوداعىداي ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەردىڭ ارانداتۋىمەن «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ ءبىر رەت قاتاڭداتىلعانى راس. بىراق، جارتى جىلعا جەتپەي قايتا قالپىنا كەلدى. سودان بەرى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا قازاق كوشى تۋرالى وتە-وتە جاقسى كوزقاراستا. قانداستارىنا دەگەن ىقىلاس-پەيىلىندە شەك جوق! كوشتىڭ جولىن داڭعىراتىپ اشىپ قويدى...
اتالعان ارانداتۋشىنىڭ ايتىپ وتىرعان سول «پىسىقايلارى» تۇرسىنحان زاكەنۇلى ەكەۋىمىز ەدىك.
ەگەر، ماسەلەنى دۇرىس نيەتپەن، ساۋاتتى كوتەرە بىلسەڭ، بيلىك، ءسوز جوق، قاپەرىنە الادى، ويلانادى. ورىندى بولسا، جۇرت تىلەگى جولدا قالمايدى.
مىنە، ءبىز باستاعان «كەلەسى پارلامەنتتە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ وكىلدەرى بولۋى كەرەك!» دەگەن سول تىلەكتى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ دۇرىس دەپ قابىلداپ، وتكەن جىلى 25 قاراشادا «Nur Otan» پارتياسىنىڭ وڭىرلىك فيليالدارىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە «ءاربىر ءماسليحاتتىڭ سايلاۋالدى پارتيالىق تىزىمىنە حالىقتىڭ ءتۇرلى ساناتىنىڭ وكىلدەرى، وتانىنا ورالعان قانداستارىمىز، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار، كاسىپكەرلەر مەن باق وكىلدەرى ەنگەنى ءجون»-دەپ، تاماشا تاپسىرما بەردى.
كورىپ وتىرمىز، ەلباسىنىڭ بۇل قامقورلىعىنا العىس ايتپاعان قانداس جوق. شىنىن ايتساق، ءوزىمىز تاريحي وقيعا رەتىندە باعالادىق. «الىستان ورالعان اعايىن ەلىمىزدىڭ ساياسي ومىرىنە ءتىپتى دە تەرەڭىرەك ارالاسىپ، ەڭ كەمىندە تاجىريبە جياتىن، ساياسي مادەنيەتىن كوتەرەتىن بولدى-اۋ!» دەپ، قاتتى قۋاندىق.
ەلباسى بەرگەن تاپسىرماعا ساي، «Nur Otan» پارتياسىنىڭ پرايمەريزىن وتكىزۋ ەرەجەسىنە قانداستارىمىزدى قامتىعان، «-الەۋمەتتىك توپتار بويىنشا كۆوتا – پارتيالىق تىزىمدەردىڭ ساپالى قۇرامىنا قويىلاتىن تالاپتار: پارتيالىق تىزىمدەردە كەم دەگەندە 30% ايەلدەردىڭ جانە 20% 35 جاسقا دەيىنگى جاستاردىڭ بولۋى. كوپبالالى انالاردىڭ، قانداستاردىڭ، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردىڭ جانە باسقا دا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وكىلدەرى سايلاۋشىلاردىڭ وڭىرلىك قۇرىلىمىنا سايكەس ەنگىزىلۋى مۇمكىن;» دەگەن ارنايى تارماق ەنىپ وتىر.
بۇل – شىن مانىندە ۇلكەن وقيعا. لوندون ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى جانە ترامپتى قولداۋشى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ تەڭ توراعاسى دجەسسي دجەين ءداففدىڭ سوزىمەن ايتساق، «"Nur Otan" پارتياسى باستاعان وسىناۋ رەفورمالار – قازاقستاندا قالىپتاسا باستاعان جاڭا ساياسي مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى». ال، «ارنايى كۆوتا ءبولۋ – قازاقستان ءتارىزدى ورتالىق ازيانىڭ دامۋشى مەملەكەتى ءۇشىن تەڭدەسسىز فاكتور. بۇل – بارلىق دەموكراتيالىق رەفورماتورلار مەن بەلسەندىلەر ءۇشىن مونۋمەنتالدى جانە سەيسميكالىق سىلكىنىس!»-دەپتى، دجەسسي دجەين مىرزا تاعى.
شىنىن ايتايىن، پارلامەنتتە ەلباسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنا بايلانىستى ستراتەگيانى تەرەڭ سەزىنەتىن جانە قانداستار ماسەلەتىن جان-جاقتى بىلەتىن تاجىريبەلى ماماندار مەن باتىل تۇلعالاردىڭ ازدىعى، ءتىپتى جوقتىعى – اتالعان سالانى سان مارتە توقىراۋعا ۇشىراتتى.
اللا قالاسا، سول بوستىقتىڭ، مىنە، ورنى تولايىن دەپ تۇر!
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جاقىندا ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە «قازىر ساپالى جاڭا مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن كادرلاردى ىرىكتەۋ اسا ماڭىزدى مىندەت بولىپ وتىر. جاڭا كۋرس جاڭا ورىنداۋشىلاردى – ءبىلىمدى، باتىل، باستاماشىل، ىسكەرلىك جانە ادال ورىنداۋشىلاردى قاراستىرادى»-دەدى.
دەمەك، ماجىلىسكە دە ءبىلىمدى، باتىل، باستاماشىل، ىسكەرلىك جانە ادال دەپۋتاتتار كەرەك. قانداستارىمىز ۇمىتكەرلەردى قولداپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتسا، وسى جاعىنا باسا ءمان بەرگەنى دۇرىس!
وسى ورايدى پايدالانىپ، پرايمەريزگە قاتىسۋعا جولداما العان شەتەلدەن ورالعان اعايىندارىمدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. جانە ولاردىڭ باگەدەن وزىپ شىعىپ، ءار دەگەيدەگى ءماسليحاتتار مەن ماجىلىسكە دەپۋتات بولۋىن تىلەيمىن!
سونداي-اق، قولداۋشى قاۋىمنىڭ دا وتە ۇستامدى بولعانى، ساياسي مادەنيەتىن، كىسىلىك كەلبەتىن بارىنشا جاعىمدى، جاقسى جاعىنان كورسەتە بىلگەنى دۇرىس.
جالپى، پرايمەريزدە سىنالاتىن ءبىز ەمەس، قولداۋشى قاۋىم، سىزدەرسىزدەر!
اۋىت مۇقيبەك،
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
ەسكەرتۋ: 2015 جىلعى سول ۇسىنىس-تىلەكتەردىڭ قولىما ىلىككەن ءبىر ءبولىمىن ساقتاپ قويعان ەكەنىن. اقپارات ءۇشىن، سول جازبالاردى قوسىمشا جاريالاي كەتۋدى ءجون كوردىم.
***
تۇرسىنحان زاكەنۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى:
كەلەسى پارلامەنتتە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ وكىلدەرى بولۋى كەرەك
بۇگىندە تاريحي وتانىنا 1 ملليونعا جاقىن قانداستارىمىز قايتىپ ورالدى. بۇل جەردە «قانداستار» دەگەن ءسوزدى بەكەر قولدانىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى ولار كەشەگى ءبىر سۇرقىلتاي زامانداردا امالسىزدان ۇيىرىنەن بولىنگەن ءوز باۋىرلارىمىز. قازاقتا «وزىڭنەن تۋماي ۇل بولماس، ساتىپ الماي قۇل بولماس» دەگەن ءسوز بار. بۇگىندە قازاق ءۇشىن «وزىنەن تۋعان ۇل» كىم؟ ول وسى ەلىم دەپ، جەرىم دەپ كەلىپ جاتقان اعايىن. قازاقتىڭ قارا بالاسى. ال، ساتىپ الار «قۇل» كىم؟ ول جان باعىسقا كەلىپ جۇرگەن، ءتىلى، ءدىلى بوتەن جات جۇرتتىق كەلىمسەكتەر. ولار ءتۇبى ەل بولمايدى. ال سەنىمەن ەل بولاتىن، تىرلىگى دە، تاعدىرى دا بىتە قايناسىپ، تۇتاسىپ كەتەتىن، ەل باسىنا كۇن تۋسا تۋ تۇبىندە تۇرىساتىن سول «وزىڭنەن تۋعان ۇل» بولماق.
قازىر الماعايىپ زامان باستالدى. الەمدىك ءىرى ەلدەر دۇنيەجۇزىندەگى رەسۋرستار مەن ىقپال ايماعىن قايتا بولىسكە سالۋعا كىرىستى. قۇندىلىقتار وزگەردى. الەمدە زورلىقتى كۇشكە زورلىقتى كۇشپەن جاۋاپ بەرۋ ادەتكە اينالدى. قۇدايعا شۇكىر، ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، قازاقستان بەيبىتشىلىك ارالى ىسپەتتى ءوزىن ءوزى ساقتاپ تۇر. دەگەنمەن، قاۋىپ-قاتەر جوق ەمەس. ەندى عانا بۋىنى بەكىپ كەلە جاتقان مەملەكەتىممىزدى ودان ارى نىعايتۋ ءۇشىن، ءىش پەن سىرتتاعى قازاقتاردىڭ ءبىر كىسىدەي بىرلىگى، مەملەكەتشىلدىگى مەن ورتاق كۇش-جىگەرى قاجەت.
بۇگىنگىدەي كۇردەلى كەزەڭدە، قازاقستاندا ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەسى بار كەز كەلگەن ەل ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىمىزدى، قازاق حالقىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋىن قالامايدى. ولار ەلدەگى ءتىل ماسەلەسى مەن دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ وسى بەتى قالۋىن قالايدى، ت.ت.
وسىنداي جاعدايدا قازاققا تەك قازاقتىڭ بالاسى كومەكتەسۋى كەرەك. قازاققا تەك قازاقتىڭ جانى اشۋى كەرەك. سول سەبەپتى، شەتتەگى اعايىندى مۇمكىندىگىنشە ەلگە تارتۋ قازاق ەلىنىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، ەلباسى قول قويعان «كوشى-قون تۋرالى زاڭ» بۇدان الدىن ءبىر ءسات كىدىرىپ قالعان كوشى-قون ۇدەرىسىنە جاڭا سەرپىن بەرۋدە. وسى كەلەلى وزگەرىستەر، بيىل وتكەلى وتىرعان پارلامەنت سايلاۋىنا ءدوپ كەلىپ وتىرعانى دا، ءىستىڭ ءارى قاراي ءساتتى جۇرۋىنە ۇلكەن ءۇمىت ۇيالاتادى.
بۇل ورايدا، ءوز باسىم، كەلەسى پارلامەنتتە شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ وكىلدەرى دە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ارينە، شەتتەن كەلگەن قانداستار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان سوڭ، قازاقستان ازاماتى بولىپ تابىلادى. ال «قر ازاماتتىق تۋرالى زاڭى» ازاماتتىعى بار كەز كەلگەن ازاماتقا سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىن بەرەدى. دەيتۇرعانمەن، قازىرگى كەزدە شەتتەن كەلگەن اعايىندار وزدەرىنىڭ وسى قۇقىن تولىق ىسكە اسىرا الماي كەلەدى. ونىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. ەڭ باستىسى ولاردىڭ ءبىر جەردە شوعىرلى قونىستانا الماۋى. ونىڭ ۇستىنە، تىلدىك-پسيحولوگيالىق جانە كەيبىر ميگرانتوفوبيالىق ت.ب كەدەرگىلەرگە بايلانىستى، ولار وكرۋگتەر بويىنشا سايلاۋعا تۇسكەندە قاجەتتى داۋىس جيناي المايدى. ناتيجەسىندە، ۇلت مۇددەسى زارداپ شەگەدى. بۇعان دەيىن، كوشى-قون ۇدەرىسىندە كەيبىر قاتەلىكتەر ورىن الدى دەسەك، بۇل قاتەلىكتەر ءدال وسى جوعارى بيلىك دالىزىندە وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ ءبىردى-ەكىلى وكىلىنىڭ بولماۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان، بۇگىندە ۇزىن سانى 1 ملليونعا جەتىپ جىعىلاتىن وتانعا ورالعان قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىنان كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىندا، جالپى قوعامنىڭ جانە سول اعايىنداردىڭ ءوز قالاۋىمەن ءبىر-ەكى دەپۋتات ماجىلىسكە نەمەسە سەناتقا سايلانسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
بۇل شىنداپ كەلگەندە، ەلگە ورالعان اعايىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدە بەلسەندى ءرول وينايدى. وتانعا ورالعان قانداس باۋىرلارىمىز سوندا عانا وزدەرىنىڭ تولىققاندى قۇقىن سەزىنەتىن بولادى. ءبۇل–بىر. ەكىنشىدەن، مۇنداي شەشىم مەملەكەت تاراپىنان كوشى-قون ۇدەرىستەرىن جۇيەلى جولعا قويۋعا، دياسپورا ساياساتىن ءتيىمدى تۇردە ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا كومەكتەسەدى. وتانعا ورالعان قانداستارىمەن جانە دياسپورا وكىلدەرىمەن جۇمىس جاساۋ باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە دە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ءار كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى سايلاۋىندا شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىنا 35 ماندات بەرەدى. بۇعان گانكونگ، ماكاو جانە تايۆاننان سايلانعان دەپۋتاتتاردى قوسقاندا جالپى سانى 96 ادام. بۇل دەپۋتاتتار ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني ۇدەرىستەرگە اتسالىسۋمەن بىرگە، «وتانعا ورالعان قانداستار قاۋىمداستىعى» ارقىلى شەتەلدەگى قىتاي دياسپوراسىمەن جۇيەلى جۇمىس جاسايدى.
ءبىز– از حالىقپىز. دۇنيەجۇزىندە 11 ميلليوننان استام قازاق بار دەپ كۇپيگەنىمىزبەن، ونى توڭىرەگىمىزدەگى قارا ورمان ەلدەرمەن سالىستىرىپ، قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق جەر اۋماعىننا شاققاندا تۇككە تۇرمايدى. ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ، حالقىمىز از. ءبىر عانا ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بۇل كەرى پروپورتسيا. تەك شەتەلدىك جالدانبالى جۇمىس كۇشىنە ارقا سۇيەۋ ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيتىنى بىلاي ءتۇرسىن، ونىڭ سوڭى كوپتەگەن پروبلەمالاردى پايدا قىلۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار. ونىڭ ءبىرى – ىشكى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ; ەكىنشى، سىرتتاعى اعايىنداردى بار كۇشپەن تارتۋ. ەگەر بۇل ءىستى جاقسى جولعا قويا بىلسەك، جاقىن ارادا (شامامەن 2016-2022 جىلدار) تاعى دا 1 مميلليون قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالادى. بۇل ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ، ەلدەگى دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل ءۇشىن، ۇكىمەت پەن وتانعا ورالعان جانە كەلەم دەۋشى اعايىن اراسىندا كوپىر قىزمەتىن اتقاراتىن، قولىنان ءىس كەلەتىن بىلىكتى ازاماتتاردى پارلامەنت پەن اتقارۋشى بيلىك سالالارىنا تارتۋ اۋاداي قاجەت.
مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىن ماسەلەم بار: قر ازاماتتىق جانە سايلاۋ تۋرالى زاڭدارىنا سايكەس، ەلىمىزدە ءومىر سۇرەتىن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىق بەرىلگەن. ولار وكرۋكتەر بويىنشا سايلاۋ ارقىلى پارلامەنتكە كەلەدى. بىراق، ارتىنان ولاردىڭ وكىلدەرى قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى ارقىلى پارلامەنتكە تاعى دا كەلىپ جايعاسىپ جاتادى. ءسويتىپ، ەلىمىزدە تۇراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە پارلامەنتتەن ورىن الۋعا قوسارلانعان قۇقىق بەرىلگەن. ال، شەتەلدەن ورالعان قانداس باۋىرلارىمىز، وزدەرىنىڭ قوعامدى ۇيىستىرۋشى بەلسەندى فاكتوردىڭ ءبىرى ەكەنىنە قاراماستان، پارلامەنتتە ءبىرلى-جارىم مانداتقا دا قولى جەتپەي كەلەدى.
قازىر شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ پروبلەماسىن ولاردىڭ ءوز پروبلەماسى دەپ قارايتىن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. بىلە بىلسەك، ول تەك ورالمانداردىڭ عانا پروبلەماسى ەمەس، جالپى قازاقستاندىق قوعامنىڭ، قازاقتىڭ پروبلەماسى. سول سەبەپتەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى شەتەلدەن كەلگەن اعايىنداردى كوبىنشە جاقسى جاعىنان كورسەتىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى شاما-شارقىنشا ەلگە ءوز ۇلەس قوسىپ جاتقان ازاماتتاردى، دارىندى جاستاردى، كوپ بالالى وتباسىلارىن كوبىرەك ءناسيحاتتاسا دەپ ويلايمىن. سول ارقىلى قوعام ولاردى ماسىل سانايتىن تۇسىنىكتەن ارىلار ەدى.
شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن قوعامدىق ۇيىمدارعا بىرىككەن ەمەس. كوبى ساياسي پارتيالاردا دا جوق. ولاردىڭ بىردەن-ءبىر سەنەتىنى – ەلباسى مەن «نۇر-وتان» پارتياسى جانە قر پارلامەنتى. بۇل باسقا پارتيالاردى جامانداعانىم ەمەس، ايتپاعىم، وتانعا ورالعان قانداستاردىڭ ەڭ اۋەلى ەلباسى مەن بيلىك پارتياسىنان، ەلىمىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى پارلامەنتتەن كوپ ءۇمىت كۇتەتىندىگى. سول سەبەپتى، قر قاراپايىم ازاماتى رەتىندە، ۇلكەن ساياسي ناۋقان الدىندا ءوز ويلارىم مەن ۇسىنىستارىمدى ورتاعا سالدىم.
Abai.kz
***
ءادىل احمەتوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى:
پارتيا باسشىلارىنا بايلانىستى...
مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ ىشىنەن ءبىلىمدى دە بىلىكتى، شەتتەگى قازاقتىڭ دا، ەلىمىزدىڭ دە جاعدايىمەن ءجىتى تانىس ازاماتتاردىڭ ءوتۋىن قولدايمىن. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ەلباسى ساياساتىنىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ ءبىرى – كوشى-قون ساياساتى. جاڭادان ەگەمەندىك العان ەلگە سىرتتاعى قانداستارىن شاقىرۋعا ۇران تاستاپ، «قۇيىلسىن كوشىڭ» دەگەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءار جىلدارى شەتتەن كەلگەن قانداستارىن باۋىرعا باسىپ، ەلدىڭ ۋىعىن بىرگە قاداسۋلارىن سۇراپ، جەلەپ-جەبەپ كەلدى. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە بىزدەگى ءتيىستى ورگاندار، پارتيالار ەنجار قارامايدى دەپ ويلايمىن.
ەڭ اۋەلى، حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ جۇرگەن «نۇر وتان» پارتياسى ءوزىنىڭ ۇمىتكەرلەرىنىڭ تىزىمىنە سىرتتان كەلگەن اعايىنداردىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ، ەلدىڭ ءجونىن، جۇرتتىڭ جاعدايىن بىلەتىن ازاماتتاردى قوسادى عوي دەگەن سەنىمىم بار. مەنىڭ بىلۋىمشە، سىرتتان كەلگەن اعايىنداردىڭ زيالىلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى وسى پارتيانىڭ قۇرامىندا. جانە بىزدە پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا بىرنەشە پارتيا دەپۋتاتتىق مانداتتان ورىن الۋ ءۇشىن تالاساتىنىن ەسكەرسەك، وندا وزگە پارتيالاردا قۇرامىنا قانداستاردان ۇمىتكەرلەردى ەنگىزۋگە قۇقىلى.
بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ەستەن شىعارماعان دۇرىس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان كەز كەلگەن قازاق «ورالمان» مارتەبەسىنەن ايىرىلادى، ونىڭ قۇقى بارشا قازاقستاندىقتارمەن تەڭ. ولار پارتيالىق تىزىمگە ەنىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن پايدالانىپ، دەپۋتات بولۋىنا مۇمكىندىك بار، ەشكىم كەرى يتەرمەيدى. تەك پارتيا تىزگىنىن قولعا الىپ وتىرعان ازاماتتارعا بايلانىستى.
ءوز باسىم، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەڭسەلى، ىرگەمىزدىڭ بەرىك بولۋى ءۇشىن بار قازاقتىڭ ءبىر-بىرىمەن جۇمىلا جۇمىس ىستەپ، كەز كەلگەن سالادا ىنتىماقتا بولۋىن تىلەيمىن.
***
دۋلات يسابەكوۆ،
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى:
وسك ويلانار ءسات تۋدى
– قازىرگى زاڭ بويىنشا جەكەلەگەن ادامداردىڭ قر پارلامەنتى ءماجىلىسى سايلاۋىنا قاتىسا المايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى قانداستاردىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، اقپارات قۇرالدارىندا وي-پىكىرىن اشىق ايتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ بىردەن سايلاۋعا ءتۇسىپ، دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋى وتە قيىن. ءيا، دەپۋتات اتانۋعا كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتىنىڭ تولىق قۇقى بار. وسى تۇرعىدان العاندا ورالمانداردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىمىزدە بەلسەندىلىك تانىتا باستاۋىن تابيعي قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيمىن.
مەنىڭشە، بۇل سايلاۋ قارساڭىندا كوتەرىلگەن ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىك بولماۋى كەرەك. مۇنداي ماقساتقا بەل بۋىپ، بىلەك سىبانا كىرىسكەن ازاماتتار ەڭ الدىمەن ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالارعا مۇشە بولىپ، ساياسي ۇيىمنىڭ تۇعىرناماسىنا ورالماندار ماسەلەسىن كوتەرەتىندەرىن اشىق كورسەتۋى ءتيىس. بۇل ىسپەن جۇيەلى تۇردە اينالىسىپ، وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزۋلەرى كەرەك.
سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ساياسي ۇيىمداردىڭ ءتىزىمى بويىنشا ۇسىنعان كانديداتتارىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى جان-جاقتى قاراستىراتىنى جاسىرىن ەمەس. ال مۇنداي سىننان كەز كەلگەن كانديداتتىڭ سۇرىنبەي ءوتۋى قيىن. وسك-ءنىڭ ءوزى دە ويلانىپ، وڭدى شەشىم قابىلداۋى كەرەك. شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتار وسى جاعىن دا ويلاسىپ، بىلىكتى كانديداتتارىن دايىنداعاندارى ءجون.
سونىمەن قاتار، ءبىر-ەكى ازاماتتى ماجىلىسكە وتكىزىپ، قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنە المايمىن. دەگەنمەن دە، بيلىك باسىنا ورالمانداردىڭ تارتىلۋى ماڭىزدى قۇبىلىس دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە بيلىك باسىنداعى ازاماتتاردى ويلانتۋى ءتيىس. ولاردىڭ مول ءىس-تاجىريبەسىن مەملەكەت مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانعان ابزال.
بۇگىندە شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا ەل مۇددەسىنە قاتىستى جايتتاردى اشىق ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار بار. ولاردىڭ ساياسي كوزقاراسى، وي-پايىمى تولىقتاي جەتىلگەن. مۇنداي ازاماتتاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتىپ، ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن وڭ باعىتتا شەشۋگە كۇش سالۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى.
ءوز باسىم سوڭعى ۋاقىتتارى ورالمانداردىڭ ساياسي بەلسەندى ارەكەتكە كوشكەنىن كورىپ، قۇپتاپ ءجۇرمىن. سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىز سىن ساعاتتا ورالمانداردىڭ ماسەلەسىنەن بولەك، ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن تالقىلاۋعا تۇسكەندە تاباندىلىق تانىتارىنا سەنىمدىمىن. بۇل تۇرعىدان العاندا، بەلسەندى ازاماتتار وسىعان دەيىن ماجىلىستەگى جايلى كرەسلودا وتىرىپ، بيلىككە ايبات شەككەن كەيبىر دەپۋتاتتاردان ارتىق ەڭبەك ەتەدى دەپ كەسىپ ايتا الامىن. سول سەبەپتى، سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ دەپۋتاتتىق مانداتقا قول جەتكىزۋگە تالپىنۋىن ورىندى ءىس دەپ ەسەپتەيمىن.
***
ءجۇرسىن ەرمان،
اقىن، قوعام قايراتكەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى:
ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلعا كوشۋدىڭ دە ماشاقاتى كوپ...
– بايقاپ ءجۇرمىن، قازىر قازاق باسپاسوزىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە «قازاقستان پارلامەنتىنە ورالمانداردىڭ وكىلدەرىن كىرگىزۋ قاجەت» دەگەن باستاما قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر.
ارينە، بۇل باستامانى قۇپ كورگەنىمەن، ونىڭ ءمانىن، ماقساتىن تۇسىنبەي جاتقاندار بار. «ونسىزدا ءجۇز-جۇزگە، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ بولعان قازاقتى ەندى ىشتەگى قازاق، سىرتتان كەلگەن قازاق دەپ ءبولۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» دەيدى وندايلار. ءيا، ءبىر قاراعاندا، بۇل دا ءجون شىعار. بىراق، شىن مانىسىندە ولاي ەمەس.
تاۋەلسىزدىك العالى اۋمالى-توكپەلى زاماندا تۋعان جەرىن تاستاپ، بوتەن ەل، بوگدە جەرگە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قانداستاردى قازاقستانعا قايتارۋ قارقىندى ءجۇردى، نەگىزى. كوش باستالعالى بەرى قازاقستانعا 1 ملن-عا جۋىق قازاق كەلگەن ەكەن. بۇل 1 ملن ءبىزدىڭ جەردەگى حالىقتىڭ كەمىندەگى 7-8 پايىزى. دەمەك، ورالمانداردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ولاردىڭ ماسەلەسىن ءماجىلىس مىنبەرىنەن كوتەرەتىن ادام، بىلايشا ايتقاندا، وكىل كەرەك. سەبەبى، قانداستارىمىزعا قاتىستى قوردالانعان، ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاعان پروبلەمالار شاشەتەكتەن.
قازىرگى كۇنى ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلعا كوشسەڭ دە بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلەسىڭ. ال ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە كوشكەن ادامنىڭ جايى بۇدان دا اۋىر. وتانىڭ بولسا دا الدىمەن ورنىعۋ، ورتاعا ءسىڭىسۋ، جۇمىس تابۋ قاجەت. ازاماتتىق الۋ، باسپانا الۋدىڭ ماشاقاتى ءوز الدىنا. بۇلار باسقا ۋاقىتتا ەمەس، ءدال وسى ۋاقىتتا شەشىلۋى كەرەك. بىراق، وسى ماسەلەلەر جوعارىعا جەتپەسە، مۇنى جوعارىدان ايتاتىن ادام بولماسا، «باياعى جارتاس – سول جارتاس» كۇيىندە قالادى. بۇلاردىڭ شەشىلمەي جاتقانىن حالىق كورىپ-ءبىلىپ وتىر...
مەنىڭشە، قانداستارىمىزعا ماجىلىستەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە ورىن بەرىلۋى كەرەك. جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى، سەبەبى. سىرتتان كەلگەن اعايىنداردىڭ اراسىندا بىلىكتى ماماندار، عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار، ونەر ادامدارى بار. كاسىپكەرلەر دە كەلىپ جاتىر. بۇلار – ەلگە ءسوزىن وتكىزە الاتىن بەدەلدى ازاماتتار. ءوز باسىم وسى ۇسىنىستى قولدايمىن.
***
ەسەنعالي راۋشانوۆ،
اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:
قاۋىمداستىق ارالاسۋى كەرەك
– قوعامدىق ومىرىمىزدە ورالماندارعا دەگەن كوزقاراس وزگەرۋى كەرەك. ونى وزگەرتۋدىڭ جولدارى كوپ. بۇل رەتتە سىرتتان كەلگەن اعايىنداردىڭ پارلامەنتتە جانە بيلىكتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت ەتۋىنىڭ ماڭىزى زور. سانالى عۇمىرىنىڭ جارتىسىن اتامەكەننەن جىراقتا وتكىزگەن ادام ەلگە كەلگەننەن كەيىن ءتۇرلى جايتتارعا تاپ بولىپ، مۇنداعى جاعدايعا توسىرقاي قاراۋى زاڭدى. سوندىقتان قوعامدىق ومىرىمىزدە ورالماندارعا قاتىستى ورىن العان ماسەلەلەردى ولاردىڭ وزدەرىن ارالاستىرىپ شەشۋدى ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. ءدال قازىر قازاق قوعامىندا ورالماندارعا قاتىستى وڭ شەشىمىن تاپپاعان كوپتەگەن ماسەلەلەر بار. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەردى سىرتتان كەلگەن اعايىننىڭ كۇشىمەن شەشەتىن كەز كەلدى.
ءبىز كۇندەلىكتى ارالاسىپ جۇرگەن اعايىنداردىڭ ماسەلەسىن تولىق بىلمەيمىز. ءوز باسىم ورالماندار ماسەلەسىن تولىق بىلەمىن دەپ ايتپاس ەدىم. ال قوعامدىق ومىرىمىزدە قانداستاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى، كۆوتا الۋىنا قاتىستى تۇيتكىلدى دۇنيەلەر بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاياۋدا ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن رەتتەۋدى اتقارۋشى بيلىككە قاداپ تۇرىپ تاپسىردى. الداعى ۋاقىتتا وزەكتى دۇنيەلەر وڭ شەشىمىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىن.
ەندى ورالمانداردىڭ وكىلى دەپۋتات بولۋى ءتيىس پە دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، ءوز باسىم بۇنى قولدايمىن.
بۇگىندە ارامىزدا ورالماندار ماسەلەسىن كوتەرىپ، كوپشىلىككە تانىلعان ازاماتتار بار. سولاردىڭ ءبىرى – اۋىت مۇقيبەك. ەلىمىزدەگى ساياسي جاعدايعا قانىق باسقا دا ازاماتتار بارشىلىق. الداعى پارلامەنت سايلاۋىندا وسىنداي بەلسەندى ازاماتتار ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالار اتىنان دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋى ءتيىس.
جالپى، بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ورالمانداردىڭ سويىلىن سوعاتىن پارتيا قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى تاڭدا «نۇر وتان» پارتياسى ەلىمىزدەگى حالىق مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇلكەن ساياسي ۇيىمعا اينالعانى بارشاعا ءمالىم. پارتيانىڭ كوتەرىپ، قوزعاپ جۇرگەن ماسەلەلەرى اۋقىمدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى بەلسەندى ورالماندار «نۇر وتاننىڭ» ماڭايىنا توپتاسىپ، وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋى كەرەك.
مەنىڭشە، بۇل ىسكە ورالمانداردىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايدى دەگەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى باستاماشى بولۋى ءتيىس. تاۋەلسىزدىك جىلدارى قاۋىمداستىقتى مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ باسقارىپ تۇرعاندا بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەدى. ال كەيىننەن تالعات ماماشەۆ كەلگەننەن كەيىن ۇيىم جۇمىسىن سايابىرسىتىپ العانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان تالعات مىرزا قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسىن جاستارعا تاپسىرۋى قاجەت. كەرەك دەسەڭىز، قاۋىمداستىقتىڭ باسشىلىق جۇمىسىنا ورالماندار اراسىنان بەلسەندى ءبىر ازاماتتى تارتۋعا بولادى. وسىلايشا، قانداستارىمىز قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، «نۇر وتان» پارتياسىمەن اراداعى ىنتىماقتاستىق اياسىن كەڭەيتىپ، زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءوتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋى كەرەك. ءتىپتى، ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ اراسىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قانداستارىمىز دا بولۋى مۇمكىن عوي. پارتيا باسشىلارى الداعى ۋاقىتتا سولاردىڭ حالىقتىڭ الدىنا شىعۋىنا ءمان بەرسە يگى.
ءبىز ورالمانداردىڭ دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋىن بىرلىگىمىزدى نىعايتۋدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ونداعان مىڭ قانداسىمىزدى ەلگە شاقىردىق. ولاردىڭ اراسىندا ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن ءتۇرلى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارى جەتىپ ارتىلادى. بيلىك ولاردى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتى جاقسارتۋ ءۇشىن ەلگە شاقىرعانى انىق. بۇگىندە ولاردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق حال-احۋالىن نىعايتۋعا بارىنشا پايدالاناتىن كەز جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان ەل مۇددەسى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ماجىلىسكە وتكەنىن قالايمىن.
***
ءامىرجان قوسانوۆ،
ساياساتكەر
قانداستارىمىزدىڭ داۋسى پارلامەنت مىنبەسىنەن ەستىلۋى ءتيىس
ارينە، شەتەلدەگى جانە ءوز وتانىنا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ داۋسى پارلامەنت مىنبەسىنەن دە ەستىلۋى ءتيىس! بىراق ءبىز بۇل ماسەلەنىڭ ەكى اسپەكتىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
بىرىنشىدەن، بىزدە پارلامەنت تەك قانا پارتيالىق نەگىزدە قۇرالادى، ياعني باياعىداي، ءبىر مانداتتىق وكرۋگتەردەن دەربەس دەپۋتاتتاردى سايلاۋ دەگەن اتىمەن جوق. سوندىقتان دا ەلگە ورالعان وتانداستاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن پارلامەنتتە ءجۇرىپ ايتقىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ۇمىتكەر بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ تىزىمىندە بولۋى شارت.
ەكىنشى ماسەلە، قازىرگى قازاقستاندا قالىپتاسقان ناقتى ساياسي احۋالعا كەلىپ تىرەلەدى. بىزدە وتانداستاردىڭ ناقتى پروبلەمالارىن كوتەرۋ، ولارعا ءتيىستى قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋ، جاعداي جاساۋ، ولاردىڭ الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەرىن مەيلىنشە جاريا ەتۋ ءىسى اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان قولداۋعا يە بولىپ وتىرعان جوق! سوندىقتان دا ءدال وسى جايت بولاشاق پارلامەنت قۇرامىندا وتانداستار تۋرالى اشىق ايتا الاتىن دەپۋتاتتار بولا ما، بولماي ما دەگەن ساۋالدى انىقتاپ وتىرادى...
***
راسۋل جۇمالى,
ساياساتتانۋشى:
قۇلشىنىسقا قاراي ءىس-ارەكەت كەرەك
جالپى، «ورالماندار» دەپ ايتپاۋ كەرەك. ايقىنداماسى دۇرىس ەمەس. «قانداستار» دەيىك. ءبىرىنشى، وسى تۇسىنىكتى وزگەرتسەك. قانداستاردىڭ قانشاما ماسەلەسى شەشىلمەي جاتقانىن كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. قايتالاماي-اق قويايىن.
قىتايدان، موڭعوليادان، تۇركيادان قونىس اۋدارىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ سانى 1 ملن-عا جەتىپتى. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن بيلىك ولاردى «ەكىنشى سورتتى» سانايتىن سياقتى ما، قالاي؟ ءيا، كوپشىلىگى ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. بىلمەۋى دە كەرەك ەدى. بىراق، قازاقستان – ءايىرتىلدى ەل. امال جوق... وسىنىڭ كەسىرىنەن جۇمىسقا تۇرا المايدى. رەسمي قىزمەتكە المايدى، ولاردى. ۇيات پا؟ ۇيات. وسىنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ قانداستاردىڭ ماسەلەسىنە ءاتۇستى قارايتىندىعىن كورسەتەدى.
قانداستاردىڭ اراسىنان شىققان بىردە-ءبىر وبلىس اكىمى، بىردە-ءبىر مينيستر بولماسا بىردە-ءبىر پارلامەنت دەپۋتاتى جوق. شىندىعىندا، مۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز. بىراق، ءبىر نارسەدەن باستاۋ كەرەك. ويتپەسە، بولمايدى. بۇل باستامانى قولدايمىن.
باستاما جۇزەگە اسسا، بولاشاقتا تىكەلەي قانداستاردىڭ ماسەلەسىن شەشەتىن، ۇيلەستىرەتىن مينيسترلىك قۇرۋ كەرەك. مۇنى بۇرىن دا ايتقانمىن. بۇل دا – قاجەتتىلىك. مۇنداي مينيسترلىك حالقى رەپرەسسيادان ءجابىر كورگەن كوپتەگەن ەلدەردە بار.
جارايدى، قانداستاردىڭ بىرنەشە وكىلى پارلامەنتكە ءوتتى ەكەن. بىراق، بۇدان ولارعا دەگەن رەسمي كوزقاراس وزگەرە مە؟
سوسىن سايلاۋ ساياسي پارتيالاردىڭ اراسىندا وتەدى. جەكە دارا ەشكىم سايلاۋعا تۇسە المايدى. بۇل ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ دەمەك، پارلامەنتكە وتكىسى كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ وكىلى الدىمەن سول سايلاۋعا قاتىساتىن پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە ەنۋى قاجەت.
بۇل جاعىنان قانداستارىمىزدىڭ بەلسەندىلىگى قانداي؟ قۇلشىنىسقا قاراي ءىس-ارەكەت كەرەك سياقتى.
ءوز باسىم پارلامەنتكە شىن مانىسىندە حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ازاماتتار وتسە دەيمىن. سەبەبى، قانداستاردىڭ اراسىندا، جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەسىنە بەي-جاي قارامايتىن ۇلتجاندى ازاماتتار وتە كوپ. ولار قازاقتى بولمەيدى. ىشتەگى قازاق تا، سىرتتان كەلگەن قازاق تا بىردەي ولار ءۇشىن. مۇنداي ازاماتتار ماجىلىسكە وتسە، ۇتىلمايمىز.
«قالا مەن دالا» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق، الەۋمەتتىك-ساياسي باسىلىمى
***
سەرىك اقسۇڭقارۇلى،
اقىن، «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى:
«ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ--دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى – بوس!» -دەپ ەدى-اۋ اباي. پارلامەنتتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى سول ءسوزدى بۇگىن تاعى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتىپ وتىر.مىنا دۇنيەدە ءدال ءبىزدىڭ قازاقتاي جاتقا ەسەسى كەتكەن ەل ءىلۋ دە شالۋ. ازامات سوعىسى، رەپرەسسيا، اشتىق، تىڭ كوتەرۋ سىندى ساياسي ناۋقانداردان تىعىرىققا تىرەلگەن ۇلت --قازاق. كەلەسى پارلامەنتتە سول ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتار وتىرۋى كەرەك! قازاققا --قازاقتىڭ عانا جانى اشىيتىنىن تاريح دالەلدەدى عوي! ول ازاماتتار قيىر جايلاپ كەلگەن كەلگەن قازاق وكىلى بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ما ەدى، قايتەر ەدى؟!
«Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىنان.
***
دۋمان رامازان،
جازۋشى-دراماتۋرگ، حالىقارالىق "الاش" سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى:
ءوزىم دەپ كەلگەن باۋىرعا تورىڭنەن ورىن بەرىڭدەر!..
ەل-جۇرتىم دەپ ەمىرەنىپ، قازاعىم دەپ ەلجىرەپ كەلگەن اعايىنداردان ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا ءبىر-ەكى ادامنىڭ سايلانعانىن مەن دە قوس قولداپ قولدايمىن. ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، حال-جاعدايىن، پروبلەماسىن ولاردىڭ وزدەرىنەن ارتىق ەشكىم دە بىلمەيدى. بىلسەك تە، بىلمەگەنسىگەن سىڭاي تانىتامىز! نەگە وسى ءبىز كەلىمسەكتەرگە جالپاقشەشەيلىك تانىتامىز دا، وزىمىزگە كەلگەندە تارىلىپ قالىپ جاتامىز. سوندىقتان، شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ اراسىنان وكىلدەر پارلامەنتتە مىندەتتى تۇردە بولۋى كەرەك! وسىنى بيلىكتەن تاباندى تۇردە تالاپ ەتەيىك، اعايىن! جۋرناليستەر قاۋىمى وسى ماسەلەنى كوتەرۋ كەرەك! ايتاتىن جەردە ايتىپ، جازاتىن جەردە جازۋ كەرەك! بۇل تەك شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزعا عانا قاجەت نارسە ەمەس، بۇكىل قازاققا ورتاق، بۇكىل قازاق الاڭدايتىن ماسەلە... ويتكەنى، قازاققا قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ دە جانى اشىمايدى... الەمدەگى بۇكىل قازاقتىڭ جۇرەگى ءبىر، تىلەگى ءبىر، وتانى ءبىر، اتامەكەنى ءبىر، ارمان-اڭسارى ءبىر!.. ەندەشە بۇل ماسەلەنى اياقسىز قالدىرماي، شەتتەن كەلگەن ءبىر-ەكى قانداسىمىزدى پارلامەنتكە وتكىزۋگە كۇش سالايىق، اعايىن!
«Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىنان.
***
قر پرەزيدەنتى اپپاراتىنىڭ جەتەكشىسى
ن.ز.نىعماتۋللينگە!
«نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ا.ي.مىرزاحمەتوۆكە!
قۇرمەتتى نۇرلان زايروللاۇلى!
قۇرمەتتى اسقار يسابەكۇلى!
كەزەكتەن تىس ءماجىلىس سايلاۋى وتەدى دەگەن اقپارات ەل قۇلاعىنا جەتكەلى بەرى ءدۇيىم جۇرت وسى باستامانى قوس قولداپ قۋاتتاپ، ءتۇرلى ۇسىنىستارىن ايتا باستادى. باسقا-باسقا بيىل ءبىزدىڭ – «شەتتەن كەلگەن قانداستارىڭىز» سانالاتىن قاۋىمنىڭ تالاپ-تىلەگى كۇشتىرەك ەستىلىپ جاتقانى دا بايقالادى.
ارينە، وسى جولداردى جازىپ وتىرعان مەن دە سول توپتىڭ وكىلىمىن. قىتاي تەرريتورياسىندا قالعان قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعىندا تۋىپپىن. كەزىندە اسپان استى ەلىندەگى جەتەكشى 10 جوو-نىڭ ءبىرى سانالاتىن ءنانجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، شۇار قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ورتالىق ازيا ينيستيتۋتىندا قازاقستان ەكونوميكاسى باعىتىندا زەرتتەۋشى بولىپ، قىزمەت اتقاردىم. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىسىمەن ۇل - قىزىمىزدى جەتەلەپ، جۇبايىمىز ەكەۋمىز الماتىعا ورالدىق.
كەلگەن بەتتە نارىق تولقىنىنا ءبىر كىسىدەي-اق، ارالاستىق. بۇل جولعا تۇسكەن جالعىز مەن ەمەس ەدىم. ءبىز – سول تۇستا قىتايداعى ەڭ جوعارعى وقۋ وردالارىن ءتامامداپ، ارقايسىمىز ءوز سالامىزدىڭ بىلىكتى مامانى بولىپ قالىپتاسىپ ەلگە ورالعان ءبىر بۋىن قوماقتى توپ ەدىك. سولاردىڭ ىشىندە اتاجۇرتقا ورالعاندارىنىڭ 90 پايىزى مۇمكىندىكتەرىن ءوز دەڭگەيىندە كورسەتە المادى. ءبىر قاراعاندا تىم وكىنىشتى جاعداي، ارينە! بىراق، ەكىنشى جاعىنان قازاقستان نارىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءبىزدىڭ بۋىن كوپ تەر توكتى. بۇل دا وتانىمىزعا قوسقان ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز دەپ بىلەمىز!
ەڭ باستى بايلىعىم – بالاپاندارىم. سول بالاپاندارىم تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى بولىپ قالىپتاسىپ كەلەدى. ۇلىم سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە IT ماماندىعىن يگەرۋدە. قىزىم پرەزيدەنت اتىنداعى زياتكەرلىك مەتەبىندە ءبىلىم الۋدا. 2004 جىل جاقىن تۋىس-تۋعاندارىمنان 16 وتباسىن كوشىرىپ اكەپ، الماتى وبلىسىنا قونىستاندىردىم، بۇگىندەرى ءوسىپ-ءونىپ 40 شاقتى ءتۇتىن بولدى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن قايتا قارالعان كوشى-قون زاڭىنا جاڭا، ءتيىمدى باپتار ەنىپ، ءبىراز تۇيتكىل شەشىلگەلى بەرى، ارتتاعى ەل جەتىپ توپانىمىز مولاياتىن بولدى دەپ قۋانۋدا. بار العىس، باتالارى ەلباسىعا!
قىزىعى مەن شىجىعى كوپ سول جىلدار ارتتا قالىپ مىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا دا جەتتىك. قازاقستان ەتەك-جەڭىن جيىپ، سەرپىلىپ الدى. دەسە دە، ەل ەكونوميكاسىن تۇبىرىنەن تۇلەتۋدىڭ شىعار جولى ىشكى سۇرانىستى ۇلعايتۋ، ياعني جان سانىن ارتتىرۋ. ال مۇنىڭ ۇتىمدى تەتىگى شەتتەگى قانداستاردى تارتۋ ەكەندىگىن ەلباسى دارىپتەپ كەلەدى. ەلباسىنىڭ وسى ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا ەلىمىزدىڭ جانە كەلگەن ەلىنىڭ جاعدايىن جەتتىك بىلەتىن ازاماتتاردىڭ ەنۋى اسا پايدالى دەپ پايىمدايمىن.
قۇرمەتتى نۇرلان زايروللاۇلى!
اسقار يسابەكۇلى!
پرەزيدەنتىمىز كەشە عانا دەپۋتاتتاردىڭ ءتيىستى باستامالارىن قۋاتتايتىندىعىن ءبىلدىرىپ، كەلەسى ءماجىلىس سايلاۋىن ناۋرىز ايىنا بەلگىلەدى. شەتتەن ەلگە ورالعان ازاماتتارىمىزدىڭ دا دوداعا قاتىسىپ، باعى مەن بابىن سىناپ ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتكىلەرى كەلەتىنى شىندىق. ولاردىڭ وسى نيەت-تىلەكتەرىنە ءمان- ماڭىز بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەر ەدىم.
قۇرمەت قابىلعازىۇلى.
Abai.kz
