قۇرىلتاي: كىم نە كۇتەدى؟
جاقىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىىى قۇرىلتايى - قازاقستان ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار فورۋم. سوندىقتان بۇل فورۋم ءارتۇرلى مادەنيەت، وركەنيەت پەن ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋعا ۇلەس قوسۋى كەرەك»، - دەپ مالىمدەدى قۇرىلتاي قارساڭىندا. «جاس قازاق» قازاقستانداعى بىرقاتار ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوزىنىڭ كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. اڭگىمە ارقاۋى - ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايتىن ەلىمىزدەگى سەنىم-نانىمنىڭ بۇگىنگى احۋالى.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ بۇل جولعى قوناقتارى - قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءدىني وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدىمۇتالى داۋرەنبەكوۆ, «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم, استانا جانە الماتى ەپارحيالدىق باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى الەكساندر يەۆلەۆ جانە سيون پرەسۆيتەريان شىركەۋىنىڭ پاستورى كيم سان كيل.
جاساندىلىق - جاقسىلىق ەمەس
جاس قازاق: ءابدىمۇتالى مىرزا، العاشقى سۇراعىمىزدى سىزگە باعىتتاساق. سوڭعى كەزدەرى الەمدە ۇلتارالىق ەمەس، دىنارالىق قاقتىعىس تۋرالى ءسوز ءجيى قوزعالىپ ءجۇر. مۇسىلمان مەملەكەتتەرى قاتارىنا كىرەتىن كوپدىندى قازاقستاندا، سىزدىڭشە، يسلامنىڭ وزگە دىنگە قاتىستى ۇستانىمى قانداي بولۋى ءتيىس؟
جاقىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىىى قۇرىلتايى - قازاقستان ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار فورۋم. سوندىقتان بۇل فورۋم ءارتۇرلى مادەنيەت، وركەنيەت پەن ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋعا ۇلەس قوسۋى كەرەك»، - دەپ مالىمدەدى قۇرىلتاي قارساڭىندا. «جاس قازاق» قازاقستانداعى بىرقاتار ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوزىنىڭ كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. اڭگىمە ارقاۋى - ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايتىن ەلىمىزدەگى سەنىم-نانىمنىڭ بۇگىنگى احۋالى.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ بۇل جولعى قوناقتارى - قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءدىني وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدىمۇتالى داۋرەنبەكوۆ, «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم, استانا جانە الماتى ەپارحيالدىق باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى الەكساندر يەۆلەۆ جانە سيون پرەسۆيتەريان شىركەۋىنىڭ پاستورى كيم سان كيل.
جاساندىلىق - جاقسىلىق ەمەس
جاس قازاق: ءابدىمۇتالى مىرزا، العاشقى سۇراعىمىزدى سىزگە باعىتتاساق. سوڭعى كەزدەرى الەمدە ۇلتارالىق ەمەس، دىنارالىق قاقتىعىس تۋرالى ءسوز ءجيى قوزعالىپ ءجۇر. مۇسىلمان مەملەكەتتەرى قاتارىنا كىرەتىن كوپدىندى قازاقستاندا، سىزدىڭشە، يسلامنىڭ وزگە دىنگە قاتىستى ۇستانىمى قانداي بولۋى ءتيىس؟
ءابدىمۇتالى داۋرەنبەكوۆ: ءبىز الدىمەن ءدىن مەن ءدىني اعىمنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الايىقشى. اللاھتىڭ پايعامبارلار ارقىلى جىبىرگەن ءدىنى ءبىر باسقا دا، ادامداردىڭ وزدەرى ويلاپ تاپقان ءدىني اعىمدارى بولەك اڭگىمە. دەسە دە، ءبىز، مۇسىلماندار، قاسيەتتى كىتاپ يەلەرىن قۇرمەت تۇتامىز، ولارمەن جاقسى مامىلەدە بولامىز. مۇنى بىزگە اللاھ قۇراندا بۇيىردى. پايعامبارىمىزدىڭ دا (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن!) بۇل تۋراسىندا وسيەتى بار. ال ەندى نەگىزى جوق، بىرەۋدىڭ وي-قيالىنان تۋعان ءدىني اعىمداردى يسلام مويىندامايدى، اداسۋشىلىق دەپ تانيدى. ايتالىق، بىزدەگى كەيبىر سيقىرشىلار قانشاما ادامدى تۋرا جولدان اداستىرۋىمەن قويماي، ءوزىن «پايعامبارمىن» دەپ تە جاريالاپ ءجۇر. سيقىرلىق ارەكەتتىڭ، كەرەك دەسەڭىز، عىلىمي تۇرعىدان نەگىزى جوق ەكەنى انىقتالىپ قويعان. ادامي كوزقاراسپەن، زاڭ تۇرعىسىنان الىپ قاراساڭىز دا، بىرەۋدى الداپ، سيقىرلاپ، جەكە مۇددەسى ءۇشىن ءارتۇرلى ارەكەتتەرگە بارىپ جۇرگەندەردىڭ ءىسى دۇرىس ەمەس. ءبىز ولاردىڭ الدىنان كەسە-كولدەنىڭ شىعىپ، «ءاي، مىنالارىڭ دۇرىس ەمەس» دەپ ايتۋعا حاقىمىز بار. مەنىڭ ويىمشا، سيقىرشىلارعا، ودان قالدى ادام بالاسىنىڭ ومىرىنە زيان اكەلەتىن ءتۇرلى اعىمدارعا قارسى شىعۋ - تەك مۇسىلمانداردىڭ عانا شارۋاسى ەمەس، بۇكىل ادامزات بىرلەسىپ كۇرەسەتىن ورتاق ءىس بولۋى ءتيىس.
جاس قازاق: وسىمەن ءۇشىنشى رەت وتكەلى وتىرعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشى لارىنىڭ ءىىى قۇرىلتايىنان نە كۇتەسىزدەر؟ قۇرىلتاي تۋرالى قوعامنىڭ پىكىرى الا-قۇلا. سىزدەر نە دەيسىزدەر؟ دوسەكە، ءوزىڭىزدەن باستاساق.
دوس كوشىم: بۇل جەردە ءبىز ەكى جايتقا توقتالعانىمىز ابزال. بىرىنشىدەن، ارينە، قازاقستان تاۋەلسىز ەل اتانعاندا، كوپ نارسەگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق شىعار. سول سەكىلدى اتا ءدىنى - يسلام ورتامىزعا قايتا ورالدى. ناماز وقىعانى ءۇشىن قىسىم كورگەن، قايتىس بولعان باۋىرى نەمەسە اتا-اناسىنىڭ جانازاسىن شىعارا الماي قالعان قازاق قازىر جوق شىعار. كەرىسىنشە، ءوز ءدىنىمىزدى قايتا جاڭعىرتىپ جاتىرمىز. بىراق، بىزدىڭشە، ماسەلە باسقادا. كەز كەلگەن قازاقتان بارىپ سۇراڭىزدارشى، ولار وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ قازاقستاندا باسقوسۋىن، سول ءدىننىڭ قازاق ەلىندە قانات جايۋىن قالاي ما ەكەن؟ جوق. ارينە، قالامايدى. بۇعان قاتىستى قازاقتار جىلى پىكىر ايتا قويادى دەپ ويلامايمىن. ولاردىڭ قاتارىندا مەن، دوس كوشىم دە بار. ونسىز دا ءوز تاۋقىمەتى ءوز باسىنان اسىپ جاتقان قازاق الەمدىك ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ قۇرىلتايىنا باسا نازار اۋدارمايتىنى ايدان انىق قوي. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ويتكەنى بىزدە يسلام ءدىنىن كوتەرۋ ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق شەشىلە قويعان جوق. ونى وزدەرىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، «بىزدە كوپۇلتتى ۇلىستار تۇرادى، كوپدىندىلەر دە بىزدە، قازاقستان ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە الەمدىك ءدىن وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزىپ جاتىر، مۇنداي نارسە تاريحتا بولماعان، بىزدە ءبارى تاماشا» ت.ت. سىندى پىكىرلەردى (ارينە، سىرت كوز ءۇشىن) قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا بيلىك وسىنداي ءىس-شارالاردى جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىپ وتىرۋعا تىرىسادى. اندا-ساندا بۇل كەرەك تە شىعار. 2010 جىلى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعا بولاتىن قازاقستانعا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى وسىنداي قادامداردى ساياسي تەحنولوگيا رەتىندە پايدالانعان دۇرىس. مەن ونى تۇسىنەمىن. بىراق مەن قازاقستاندى كوپدىندىلەر ورتالىعىنا اينالدىرۋعا قارسىمىن. نەگە؟ ءتۇپتىڭ تۇبىندە كوپكونفەسسيالىق ساياسات، راسىندا دا، كوپتەگەن تۇيتكىلدى تۋعىزادى. بۇل - شىندىق. پالەستينا مەن يزرايل شيەلەنىسىن الساق تا جەتىپ جاتىر عوي. ءيا، ءدىن - مەملەكەتتەن بولەك دەگەن زاڭ بار. الايدا كەز كەلگەن مەملەكەتتى الىپ قاراساڭىز، نەگىزگى ۇستانعان ءدىنى بار. ونى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ اتامايدى، ارينە. بىراق سول مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ ۇستاناتىن نەگىزگى ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلدانادى.
1994 جىلدارى امەريكاعا باردىم. سوندا بىزگە امەريكالىقتار «مىناۋ - بيلل كلينتوننىڭ اپتا سايىن ءمىناجات ەتەتىن ورنى» دەپ باپتيستەر شىركەۋىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ ات ۇستىندە جۇرگەن ازاماتتارىمىز وسىنداي دۇنيەلەردى ءتۇسىنۋ دەڭگەيىنە ءالى جەتە قويماعان سياقتى. ولار اپتا سايىن جۇما نامازىنا بارىپ تۇرسا، قانەكي...
ءدىندى ۇستانۋ - وزگە دىنگە قارسى تۇرۋ ەمەس. بۇل - اركىمنىڭ جەكە باسىنداعى سەنىم ماسەلەسى. بىزدەگى كەيبىر باسشىلار باياعى كوممۋنيستىك كوزقاراستان ءالى كۇنگە ارىلا الماي كەلەدى. سويتە تۇرا، كوپكونفەسسيالى مەملەكەت قۇرامىز دەپ جەلپىنىپ جۇرگەندەرى جانىڭدى اۋىرتادى. جاساندىلىق جاقسىلىققا باستامايتىنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى عوي.
قۇرىلتاي - قۇر ءسوز ەمەس
الەكساندر يەۆلەۆ: الەمدىك ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايىنان كۇتەتىنىمىز كوپ، ارينە. دوس مىرزا، ءسىزدىڭ سوزىڭىزبەن كەلىسەمىن، دەسەك تە، ەڭ باستىسى - ۇلتارالىق، دىنارالىق ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزە باستاعانىمىزدىڭ ءوزى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتپاي ما؟ ءبىز اتالعان قۇرىلتايدا قازاقستاننىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن دە الەمگە پاش ەتەمىز. ءسوز جوق، بۇگىندە بۇكىل قوعام قارجى داعدارىسىنا الاڭ. حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن ءدىني كونفەسسيالار وكىلدەرىنىڭ باسقوسۋىندا بۇل ماسەلە دە تالقىلانادى دەپ ويلايمىن. ودان شىعۋدىڭ ناقتى جولى دا قاراستىرىلادى دەپ كۇتىلۋدە. قارجى داعدارىسى، ارينە، بۇگىنگىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى. باستىسى - رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراماساق بولعانى. سەبەبى ءبىزدى سەنىم عانا كەز كەلگەن تىعىرىقتان الىپ شىعادى.
ءيا، ءبىز قانداي دا ءىس-شارا وتسە، سول زامات ناتيجەنى كورگىمىز كەلەدى. ناقتى قادام بايقالعانىن قالايمىز. اسىعىسپىز. استانادا وتكەلى وتىرعان الەمدىك ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى، مەنىڭ ويىمشا، تالقىلانعان تۇيىندەردى تۇبەگەيلى شەشىپ تاستاۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز الدىمەن وسىنى ءتۇسىنىپ العانىمىز دۇرىس سياقتى. مىسالى، باسقوسۋعا ءار ەلدەن وكىلدەر كەلەدى. بەيبىتشىلىك، ءوزارا قۇرمەت، تۇسىنىستىك تۋرالى ءسوز بولادى دەلىك. استانادا نە ءسوز بولدى، وسىنىڭ بارىنە الەم نازار اۋدارادى. الگى ۇسىنىستار مەن كەلىسىمدەر وكىلدەر ارقىلى سول ەلدىڭ باسشىسىنا جەتەدى. وزدەرىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر، مەملەكەت باسشىسى قايتكەن كۇندە دە دىنباسىمەن ساناسادى.
جاس قازاق: كيم سان كيل مىرزا، ءوز ويىڭىزدى ورتاعا سالا وتىرساڭىز.
كيم سان كيل: ويلارىڭىز ورىندى. مەنىڭشە، الەمدىك ءدىن وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى قۇر ءسوز ەمەس. ول - ۇلكەن ىستەردىڭ باستاماسى دەر ەدىم. ەڭ باستىسى - قازاقستاندا ءدىني سەنىم بوستاندىعى بار. پرەزيدەنتتىڭ بىرقاتار ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن استاناعا قوسۋى - ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا، وسى جەردە بەيبىت ءومىردى ورناتۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان شارا. مۇندا ءار ءدىننىڭ وكىلى ءوز ويىن ايتادى. كەز كەلگەن ءدىننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. نەگىزگىسى - ورتاق مۇددە بار. ول - بەيبىتشىلىك.
قۇرىلتايدىڭ قورىتىندىسى نەدە؟ باسقوسۋدا ايتىلعان ۇسىنىستار مەن كەلىسىمدەر سول كەڭسەدە قالىپ قويماسا ەكەن دەيمىن. ول قاراپايىم حالىققا جەتۋى كەرەك. سوندا عانا قۇرىلتايدىڭ ناتيجەسىن بايقايمىز. قازاقستاننان باستاۋ العان باستاما وزگە ەلدەرگە دە جەتەدى. ءسويتىپ، ءتۇرلى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى دا ويلانا باستايدى.
جاڭا ءوز سوزىمدە ايتتىم عوي، كەز كەلگەن ءدىننىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار. سول ءدىننىڭ حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولاتىنى دا سودان. ورتالىق ازيادا كوش باستاپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ مۇنداي باستاماسى وزگەگە ۇلگى دەۋگە بولادى. سەبەبى بيلىك قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلداسا، دەمەك، بۇل سول مەملەكەتتى قۇرۋشى حالىقتىڭ، ونداعى دياسپورالاردىڭ پايداسى ءۇشىن جاسالادى. ەگەر زيانىن تيگىزەتىن بولسا، بيلىك ونداي قادامدارعا بارماس تا ەدى عوي. تولعاعى جەتكەن ماسەلە بولعاندىقتان، پرەزيدەنت وسىنداي شەشىم قابىلدادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ساياسات پەن ءدىندى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ تاستاۋعا بولمايتىنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.
ءابدىمۇتالى داۋرەنبەكوۆ: قازاقتا ءسوز بار عوي: «ءۇي الما، ءۇي الۋدان بۇرىن كورشى تاڭدا»، - دەگەن. راسىندا دا، ءوزىڭىز، وتباسىڭىز قانشا جەردەن جاقسى بولىپ، كورشىڭىز مازاسىزداۋ بولسا، ءبارىبىر ءسىزدىڭ ۇيدەن دە تىنىشتىق پەن بەرەكە كەتەدى. سوندىقتان ءبىز ءوز كورشىمىز بىلاي تۇرسىن، الەمدەگى بولىپ جاتقان ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بەي-جاي قاراي المايمىز. بارلىق جەردە «كريزيس» دەپ جاتىر. قارجى داعدارىسى بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. بىراق ودان دا ماڭىزدى نارسە - دىنارالىق ءوزارا تۇسىنىستىك. ادام كوپ نارسەنى كورە كەلە، ارينە، اللاھتىڭ قالاۋىمەن قايسى ءدىننىڭ 100%-عا اقيقات ەكەنىن ءوزى-اق تانىپ الادى. بىراق ول ءۇشىن بىزگە ۋاقىتشا بەيبىت ءومىر كەرەك. الەمدىك ءدىن وكىلدەرىنىڭ استاناداعى قۇرىلتايى دا وسىنى كوزدەيدى. نەگە دەگەندە ويلاڭىزدارشى، كەڭەس ۋاعىندا «ءدىن - اپيىن، قۇداي جوق» دەگەن يدەولوگيانى بيلىك جاتپاي-تۇرماي ادامداردىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە بەردى. اقىر اياعىندا ادامدار ءوز دىندەرىن تاستاپ، بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ كەتتى ەمەس پە؟ اتا ءدىنىمىز - يسلامنان ايىرىلا جازدادىق سول كەزدە. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قالاي بولدى؟ اتەيستەردىڭ سوقىر سەنىمى اشكەرەلەندى. يسلاممەن قايتا قاۋىشتىق. باتىستىڭ ءوزى يسلامنان شوشي باستادى. ويتكەنى بۇگىندە مۇسىلمان بوپ جاتقان ەۋروپالىقتار تىم كوپ. بايقاساڭىزدار، بۇل ءبىر كۇندە بولعان جوق. ءبارىن ۋاقىت ءوز ورنىنا قويدى. ادامدار ءوزىنىڭ اقىل-ساناسىمەن يسلامعا كەلە باستادى. سەبەبى ونى قانشا جەردەن تۇنشىقتىرعانىمەن، ادامدار اقيقات ءدىندى قابىلداۋدى توقتاتپاق ەمەس. يسلام ادامدى ۇلتىنا، ناسىلىنە بولمەيدى.
تىنىشتىق بولعان ۋاقىتتا عانا ادام بالاسى دىندەردىڭ اق - قاراسىن اجىراتا باستايدى. وزدىگىنشە سارالايدى. ەگەر تىنىشتىق ورناماعان جاعدايدا، بۇل ادامنىڭ اقيقاتقا ۇمتىلىسىنا مۇرسات بەرمەيدى. سوندىقتان ءدىن وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى قازاق ەلىنىڭ، الەم تىنىشتىعىن كوزدەگەندىكتەن، ءبىز ونى وتكىزۋدەن ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. مەن مۇنى جاعىمپازدىقتان ايتىپ وتىرعان جوقپىن.
«يسلام» ءسوزىنىڭ ءوزى «بەيبىتشىلىك» دەگەندى بىلدىرەدى. يسلامنىڭ تاريحىن الىپ قارايىقشى، پايعامبارىمىز (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن!) العاشقى جىلدارى حۋدايبيا كەلىسىمىندە مۇشرىكتەرمەن (اللاھقا سەرىك قوسۋشىلارمەن) ون جىلعا دەيىن بەيبىت ءومىردى ورناتۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويادى. ءتىپتى مامىلەدەگى ەكىنشى تاراپتىڭ «سوڭعى پايعامبار مۇحاممەد (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن!)» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى. «ەگەر سەنىڭ پايعامبار ەكەنىڭدى مويىنداعانىمىزدا، سەنىمەن سوعىسپاس تا ەدىك»، - دەيدى ولار. حاتتامانى تولتىرىپ وتىرعان ءالي (اللاھ وعان رازى بولسىن!) «اللاھتىڭ سوڭعى ەلشىسى» دەگەن ءسوزدى ءوشىرىپ تاستاۋعا قورقاتىنىن جەتكىزەدى. بىراق پايعامبارىمىز (اللاھتىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن!) ونى ءوز قولىمەن «ابدوللانىڭ ۇلى مۇحاممەدتىڭ كەلىسىمى» دەپ وزگەرتەدى. بايقاساڭىزدار، بۇل جەردە جەكە مۇددە ەمەس، تەك بەيبىتشىلىك كوزدەلدى. وسى بەيبىت ومىردە قانشاما ادام يسلامدى قابىلدادى. ادامدار اقيقاتقا قاراي ۇمتىلدى. ءدىن قاناتىن كەڭگە جايدى. سول سەكىلدى ءبىزدىڭ بيلىك بەيبىتشىلىكتى قالايتىن ساياساتىن بۇكىل الەمگە قۇرىلتاي ارقىلى جەتكىزىپ جاتسا، مەنىڭ ويىمشا، مۇنى ءجونسىز سىناي بەرگەنىمىز دۇرىس ەمەس.
ناتيجە قايسى؟
جاس قازاق: ابەكە، بۇل، ءبىر جاعىنان، دۇرىس تا شىعار، بىراق ءبىر باسپانادا باس-باسىنا ءبىر-ءبىر ءدىندى ۇستانعان وتباسىلار دا كەزدەسەدى بىزدە. جاڭا دوس كوشىم مىرزا وسىنداي ماسەلەلەردىڭ شەتىن شىعارعانداي بولدى. «راسىندا دا، ءوز ماسەلەمىز ءوزىمىزدىڭ باسىمىزدان اسىپ جاتقاندا، بىزگە قۇرىلتايدىڭ نە كەرەگى بار؟» دەيتىندەر از ەمەس. بۇل تۋرالى نە ايتاسىزدار؟
ءابدىمۇتالى داۋرەنبەكوۆ: العاشقى قۇرىلتاي وتكەننەن كەيىن بۇعان قارسى پىكىر ايتقاندار ەلىمىزدە كوپ بولدى. «الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ءدىن وكىلدەرى قازاقستانعا دا «جۇمىرتقالاپ» كەتپەي مە؟» دەگەن سوزدەر ايتىلدى سول كەزدە. ارينە، كەمشىلىك جوق ەمەس، بار. ءوز اتا-انامىزدىڭ كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ، ەلگە جاريالاۋعا وسى وتىرعاندارىمىزدىڭ قايسىسى بارا الادى؟ بۇعان بارا المايمىز، ارينە. سوندىقتان بيلىك تاراپىنان كەتكەن كەمشىلىكتەرگە تۇسىنىستىكپەن، سابىرمەن قاراۋىمىز كەرەك سياقتى. بارىنە ۋاقىت ەمشى عوي.
ەسكەرەر نارسە، الەمدىك ءدىن وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىندا قابىلدانعان قۇجات قاعاز كۇيىندە قالىپ قالماۋى قاجەت. «كەلدى، كەتتى، بىردەڭەنى ايتتى، بىراق ناتيجە جوق» دەگەن ءسوز بولماۋى كەرەك. ونىڭ ءبارى كەلەشەكتە امالعا اسىرىلسا، سوندا عانا ءبىز ناقتى ىستەردى بايقايتىن بولامىز. مەيلى وزگە دىندەگىلەر وزدەرىنىڭ ناسيحاتىن ايتا بەرسىن، بىراق باسقالارعا قارا كۇيە جاقپاۋى ءتيىس. سوندا حالىق اراسىندا وزگە ءدىندى جەك كورۋ سياقتى سەزىم بىرتە-بىرتە جوعالا باستايدى. جاڭا ايتتىم عوي، حالىق اقيقاتتى ءوزى ىزدەپ تابادى.
الەكساندر يەۆلەۆ: قۇرىلتاي وتكەننەن كەيىن «بىزگە بۇل كەرەك ەمەس ەدى» دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. اۋىرعاننان كەيىن «بىلاي ەتكەنىمدە، ولاي ەتكەنىمدە» اۋىرماس ەدىم دەگەن سوزدەردىڭ، مەنىڭشە، قاجەتى جوق. بۇل - ءبىر قازاقستانداعى جاعداي ەمەس، بارلىق ەلدە كورىنىس بەرىپ جاتقان جايت. ادام قانداي دا نارسەگە نيەتتەنىپ، ءىستى قولعا السا، ول ەرتەلى-كەش ناتيجە بەرەدى. ايتايىن دەگەنىم - قۇرىلتاي قۇر سوزدەردىڭ جينالىسى ەمەس. مۇنداي پىكىردەن اۋلاق بولعانىمىز ابزال. بۇل باسقوسۋ - تىعىرىقتان شىعۋدىڭ الدىن الا جولدارىن قاراستىرۋ دەگەن ءسوز. ۇسىنىستاردىڭ وتىرىسى دەۋگە دە بولادى. ءيا، راس، قازاقستانداعى حالىقتىڭ كونكورىسى وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، جامان ەمەس. بىزدە ۇلتتىق ءدىني قاقتىعىس تا جوق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «بىزگە وندا حالىقارالىق ءدىني قۇرىلتايدىڭ نە كەرەگى بار؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدىلىق. مەن مۇنى تۇسىنەمىن. بىراق ءبىز مىنا نارسەنى ۇعىپ العانىمىز ءجون. مىڭ جىلدىق تاريحى بار ۇلتتاردىڭ تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، بولاشاققا بىرلەسىپ قادام جاساۋ، ايتىڭىزدارشى، بۇل كىمگە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن؟ وسى جاعىنان كەلگەندە، بۇل وزگەگە دە، وزىمىزگە دە زيانىن تيگىزبەيدى دەپ ويلايمىن.
ءيا، مەن مويىندايمىن. ءۇشىنشى قۇرىلتايعا دەيىن قانداي دا ناقتى قادامدار نەمەسە شەشىمدەر بولعان جوق. دەيتۇرعانمەن، باستامالار جەردە قالمايتىنىنا مەن سەنەمىن.
دوس كوشىم: قۇرىلتاي وسىمەن ءۇشىنشى رەت وتپەكشى. ءوز باسىم قاندايدا ءبىر ناتيجە بايقاعان جوقپىن. بالكىم، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى اقپارات اگەنتتىكتەرى، تەلەارنالار مەن باسىلىمدار بۇل تۋرالى بىردەڭەنى شيمايلايتىن شىعار. ودان وزگە نە بولار دەيسىز؟ ايتپاقشى، جاقىندا يزرايل پرەزيدەنتى بىزگە كەلەدى ەكەن. الەم وسىعان كوڭىل ءبولۋى مۇمكىن. بىراق ءبىز وسىدان كەيىن اراب ەلدەرى مەن پالەستينانىڭ تەرىس كوزقاراسىنا ۇشىراپ قالامىز با دەپ قورقامىن. ايتپەسە قۇرىلتايدان كەيىن قازاقستاننىڭ بەدەلى ارتىپ كەتكەنىن مەن كورمەدىم.
الەكساندر يەۆلەۆ: تاعى ءبىر نارسە قوسىپ كەتەيىن دەپ ەدىم. ەگەر مەن قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى ساياساتىن جوعارى باعالاسام، وندا مەندە سويلەۋگە ءسوز قالماس ەدى. دەيتۇرعانمەن، جەتىستىكتەرىمىزگە كوز جۇمىپ قاراعانىمىز - ادىلدىك ەمەس. بايقاساڭىزدار، سوڭعى جيىرما جىلدا الەمدە نە بولمادى؟ سوعىستىڭ كوبىسى ءدىني الاۋىزدىقتان تۋىندادى دەپ ويلايمىن. قازاقستان مۇنداي قاتەردەن امان قالدى. قالاي؟ بيلىك ءداستۇرلى دىندەرگە قۇرمەتپەن قارادى. ادامي تۇرعىدان دا وزگە ۇلتتاردى بولە جارمادى. ءبىز وسىنىڭ استىن سىزىپ تۇرىپ ايتۋىمىز ءلازىم.
باقىلاۋدى قازىردەن باستاۋ كەرەك
جاس قازاق: ءدىن تۋرالى زاڭىمىزعا ازدى-كوپتى وزگەرىس ەنگىزىلگەنىنە قاراماستان، ونىڭ توڭىرەگىندەگى شۋ ءالى باسىلار ەمەس. سىزدەردىڭ ويلارىڭىز قانداي؟
دوس كوشىم: دۇرىس ايتاسىز. ءدىن تۋرالى زاڭ توڭىرەگىندە دە كوپ ايقاي-شۋ بولدى. مەنىڭ ويىمشا، ادام قاناعاتتانارلىقتاي ەشنارسە تولىق شەشىلگەن جوق. سەكتالاردىڭ جۇمىسىن اۋىزدىقتاۋ تۋرالى قاتاڭ ءارى ناقتى شەشىمدەردى مەن كورگەن جوقپىن. سەكتاعا مۇشە ادامداردىڭ سانى كوپ بولۋى كەرەك دەگەن وزگەرىس ەنگىزگەنىمىزبەن، ودان ەشتەڭە وزگەرمەيتىنىن بولجاۋعا بولادى. اۆستريادا ءبىر كونفەسسيانى تىركەۋ ءۇشىن ونىڭ مىندەتتى تۇردە 30 مىڭ بە ەكەن، 34 مىڭ بە ەكەن مۇشەسى بولۋى كەرەك. مەنىڭ پىكىرىمشە، ۇساق-تۇيەك سەكتالاردى توپىرلاتا بەرگەنشە، ءداستۇرلى، الەمدە تانىلعان، نەگىزى بارلارىن عانا قالدىرعان ءجون. وسى دۇرىس سياقتى. ال ءبىزدىڭ ءدىن تۋرالى زاڭىمىز مۇنداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە المادى. دەمەك، بۇل ماسەلە ءالى دە بولسا قايتالانادى، ءبارىبىر الدىمىزدان شىعاتىن ءتۇرى بار. سول باياعى كيكىلجىڭ، تۇسىنبەستىك...
الەكساندر يەۆلەۆ: قازىرگى ءدىن تۋرالى زاڭىمىزدىڭ، شىنىن ايتقاندا، پىكىر قايشىلىعىن تۋدىراتىن تۇستارى بار. بۇل نەدەن تۋىنداپ وتىر دەپ ويلايسىزدار؟ وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، «ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى» زاڭنىڭ الدىندا ءبارى بىردەي. بۇل تۇسىنىكتى عوي. بىراق، مەنىڭ ويىمشا، كارى تاريحىمىز پەن مادەنيەتىمىزدىڭ الدىندا بارلىق كونفەسسيا تەڭدەي بولۋى مۇمكىن ەمەس. مۇنىمەن نە ايتقىم كەپ وتىرعانىن سەزگەن بولارسىزدار. ءبىر عانا مىسال: قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە يسلام مەن حريستيان دىندەرىنىڭ الار ورنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ايتىڭىزدارشى، قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە كريشنايتتار، ەگويستەر، ساەنتولوگتار ت.ت. نە بەردى؟ ەشقانداي دا ۇلەس قوسقان جوق. ولاردىڭ ماقساتى - حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ، ىرىتكى سالۋ، قازاقستان حالقىنىڭ مادەني داستۇرىنەن جۇرداي ەتۋ. مەن اتاعان سەكتالار قازاققا، ورىسقا، ۋكراينعا، شەشەنگە شابۋىل جاساپ باعۋدا. نەگىزگى سەنىمىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن ايىرماقشى. ءيا، بۇگىنگى زاڭدى الىپ قاراساڭىزدار، مۇسىلمانداردى كريشنايتتەرمەن، پروۆوسلاۆتاردى ەگويستەرمەن تەڭ قويۋعا بولادى. الايدا بۇل دۇرىس ەمەس قوي. ولاي بولماۋى كەرەك. ەۋروپا، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندەگى جاعداي بىزدىكىندەي ەمەس، سەكتالار قاتاڭ باقىلانادى. نەگىزى جوق، ول ەلدىڭ تاريحىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ءدىني اعىمدارعا قاتاڭ شەكتەۋ قويىلعان. اتالعان ەلدەردەگى ءدىن تۋرالى زاڭ نەگىزگى ۇلتتاردىڭ ءدىنىن قورعايدى. مەنىڭ جەكە پىكىرىم: ءبىز قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني بىرلەستىكتەردى قاتاڭ باقىلاۋدى قازىردەن-اق جەدەل قولعا الۋىمىز ءتيىس. ولار ءداستۇرلى يسلام مەن حريستيان ءدىنىنىڭ الدىندا تەڭ دارەجەدە بولماۋى قاجەت. سەكتالار قازاقستاننىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە نەندەي ۇلەس قوسىپتى وسى؟ سىزدەردىڭ ويلارىڭىزدى بىلمەيمىن، مەن ولاردىڭ جۇمىسىن اۋىزدىقتاۋدى ۇسىنامىن. بيلىك ءداستۇرلى دىندەردەن باسقاسىن ەلدەن قۋىپ شىقسا، مەن بۇعان قۋانار ەدىم.
كيم سان كيل: سىزدەر ۇنەمى وسىلاي دەيسىزدەر. جۋرناليستەر دە ءبىزدى جەر-جەبىمىزگە جەتكىزىپ سىنايدى. قازاقستاندا جۇرگەنىمىزدى قالامايدى. نەگە ولاي ەتەسىزدەر؟ مەن قازاقستاندا ءدىني قاقتىعىس وتىنىڭ تۇتانۋىن قالامايمىن. اركىمنىڭ تاڭداۋى ءارتۇرلى. وعان ەشكىم شەكتەۋ قويماسىن. زورلىق بولماسىن.
يسلام - ادامگەرشىلىك ءدىنى
جاس قازاق: كيم سان كيل، الەكساندر يەۆلەۆ، سىزدەردىڭ يسلام ءدىنى تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى بىلسەك دەپ ەدىك.
كيم سان كيل: قازاقستاندا مۇسىلماندار كوپ. بۇل يسلامنىڭ كوپشىلىك ءدىن ەكەنىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىن. بىراق بارلىق ادامدى ءبىر ءدىندى قابىلداتۋعا بولمايدى. اركىمنىڭ ءوز تۇسىنىگى، ءوز سەنىمى بولادى ەمەس پە؟ مەن سىزدەرگە ايتايىن، كورەياداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بۋددا دىنىنە سەنەتىن. قازىر شە؟ كورەيادان مۇسىلمانداردى دا كوپتەپ كەزدەستىرۋگە ابدەن بولادى. اركىم ءوزىنىڭ تاڭداعان دىنىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەۋروپانىڭ ءوزىن الىپ قارايىقشى. ول جاقتا جىل ساناپ مۇسىلمانداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ال بيلىك ولارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا، ءدىن ماسەلەسىندە بيلىك تاراپىنان قىسىم بولماۋى كەرەك. دىندە زورلىق جۇرمەيدى. يسلامدا وسىنداي تۇسىنىك بار. سولاي ەمەس پە؟ بىراق مىنا ءبىر نارسەنى ەسكەرسەك ەكەن. ەگەر ءدىنى بولسىن، ءدىني اعىمى بولسىن، مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتقا قارسى كەلسە، ونداي ءدىني ۇيىمداردى ەلدەن شەتتەتسە، بۇعان ەشكىم رەنجي قويماس.
الەكساندر يەۆلەۆ: قازاقستاندا تۇرعاننان كەيىن، اينالاڭداعى ادامدارمەن تىعىز بايلانىستا بولاسىڭ. ولاردىڭ ۇستانعان دىنىنە دە وي جۇگىرتەسىڭ كەيدە. مەنىڭ تانىستارىمنىڭ ءبىرازى - مۇسىلماندار. قازاقستانداعى يسلام ۇلكەن باسىمدىققا يە. مەن ايتار ەدىم: يسلام - ادامگەرشىلىك ءدىنى. يسلام - مامىلە ءدىنى. مۇسىلماندارمەن ءتۇسىنىسۋ وڭاي. ولاردان تەك جاقسىلىقتى عانا كۇتۋگە بولادى. يسلام بارىنە بىردەي قارايدى. ەشكىمدى ءبولىپ جارمايدى. بۇل ءدىننىڭ ومىرشەڭ بولاتىنى دا سوندىقتان دەپ ويلايمىن.
جازىپ العان اعابەك قوناربايۇلى
«جاس قازاق» گازەتى، №25, (26.06.2009)
