تەرميندەرگە تيىسۋشىلەر كوبەيدى. بىرەۋ ءبىلىپ ايتادى، بىلگەن سوڭ ءتىلىپ ايتادى. بىرەۋ ءار جەردەن ءىلىپ ايتادى، كەيدە انىق-قانىعىنا جەتپەستەن انداعى-مۇنداعى قاڭقۋ سوزدەردى جيىپ ايتادى. سوڭعىلارىنىڭ ماقساتى – تەز بەدەل جيناۋ. العاشقىلارىنىڭ ماقساتى – تەرميندەردى جاساۋدىڭ جانە جاسالعان تەرميندەردىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن تەرەڭىنەن بىلەتىندىكتەن، سول كەمشىلىكتەرگە كوڭىل اۋدارتۋ، وركەنيەتتى جولمەن ورگە باستىرۋ.

وسى ۋاقىتقا دەيىن تەرمينكوم 27 مىڭعا جۋىق تەرميندى ماقۇلداپتى. بۇل از ەمەس. بىراق ساپا قانداي؟ ماسەلە وسىندا. ماقۇلدانعان تەرميندەردىڭ ءبارى قولدانىسقا ەنىپ كەتتى، شەتىنەن ءساتتى بولدى دەسەك، وتىرىكشى بولار ەدىك. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا، عىلىم، ءبىلىم، اسكەر، شەكارا، سپورت تاعى دا باسقا ەل ءومىرىنىڭ تولىپ جاتقان سان سالالارى بويىنشا ماقۇلدانعان تەرميندەردىڭ ءبىرشاماسى قازاقتىڭ بايىرعى ءوز ءسوزى سياقتى ءسىڭىسىپ كەتتى. ول راس. كەيبىرى كوڭىلگە قونبادى، ساناعا سىڭبەدى. سوندىقتان ونداي تەرميندەردىڭ بار ەكەنىنەن دە جۇرت بەيحابار. بىلسە دە قولدانعىسى كەلمەيتىنى بولىپ جاتسا، وندا بۇل اتاۋدىڭ ءساتسىز بولعانى. «ءساتسىز بولىپ جاتسا، وعان ءسىز جانە ءسىز باسقارىپ وتىرعان كوميتەت جاۋاپتى ەمەس پە؟» دەرسىز. ونىڭىز راس. سوندىقتان دا  مەن وسى تەرميندەردى قاراۋ جانە بەكىتۋگە جاۋاپتى ءتىل كوميتەتىنىڭ جاڭا باسشىسى رەتىندە جۇمىستى ەڭ الدىمەن بىزدەگى «ماقۇلدانعان تەرميندەردىڭ بارلىعى شەدەۆر» دەگەن تۇسىنىكتەن ارىلۋدان باستاعان ءجون دەپ سانادىم. جاسالعان ۇشان-تەڭىز ەڭبەكتى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق العا باسۋ ءۇشىن كەمشىلىكتى دە ۋاقىتىندا مويىنداپ، ودان شىعۋ جولدارىن بەلگىلەپ الۋىمىز كەرەك. سوندىقتان وسى تەرميندەردى جاساۋ مەن ماقۇلداۋ بارىسىنداعى جانە ونى بەكىتۋدەگى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى انىقتاپ الۋ ءۇشىن وسى سالانى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن عالىمداردى، مامانداردى جيناپ، «بەكىتىلگەن تەرميندەردىڭ عىلىم ءتىلىن دامىتۋداعى ورنى» اتتى ارنايى ادىستەمەلىك سەمينار وتكىزدىك. ءبىراز سىن ايتىلدى.

دايار عىلىم بويكۇيەزدىككە ۇيرەتەدى!

بىردەن ايتا كەتەيىن، سەميناردا ءار جىلداردا ماقۇلدانعان تەرميندەرگە سىن كوزبەن قاراپ، پىكىر ايتقان دا نەگىزىنگەن سول تەرمينولوگيالىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى مەن تەرمينولوگ عالىمدار. ويتكەنى ولار بۇل سالانى جاقسى بىلەدى. اڭگىمە بىلاي ءوربىدى.

«Terminkom. Kz سايتىندا جارىق كورگەن استرونوميا جانە فيزيكا سالاسىنىڭ العاشقى 100 ءسوزى ورىسشا نۇسقاسىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق. بىردەي.تەك شاڭولشەگىش، جارىق كوزى، جارىققا توزىمدىلىك، سيگما-بايلانىس دەگەن سوزدەر بولماسا.

بۇل جاعداي باسقا سالاعا دا ءتان. مەديتسينالىق سوزدىكتىڭ «ا» ارپىندە 720 تەرمين كەلتىرىلسە، سونىڭ تورتەۋى عانا قازاق تىلىندە بەرىلگەن.

«مۇنداي دايار عىلىم بويكۇيەزدىككە ۇيرەتەدى»، –  دەيدى «ن.نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» اق پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سارقىت ءالىسجان.

سونداي-اق پروفەسسور س.ءالىسجان: «تەرمين شىعارماشىلدىق قازىرگى كۇنمەن ەمەس، بولاشاقپەن ساناسا جۇرگىزىلۋ كەرەك. ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاشتىقتاردىڭ ەڭبەگىندە وسى يدەيا بولعان. سوندا عانا انا تىلىندەگى عىلىم داميدى، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ عىلىمي ساناسى قازاقشا قالىپتاسادى.

ارينە، جالپى عىلىمنىڭ ءوزى ادامزاتتىق سيپاتتا، ول بەلگىلى ءبىر ۇلتقا بايلانىپ قالمايدى. الايدا مازمۇنى ادامزاتتىق بولعانىمەن، بەرىلۋ جولدارى، جەتكىزىلۋ جولدارى ۇلتتىق ەكەندىگىن ءار مامان ەستە ۇستاعانى ءجون. سوندا عانا قازاقتىلدى عىلىم جاساي الاتىندىعىمىز ءسوزسىز. ءتىلدىڭ عىلىمي سالاداعى تانىمدىق قىزمەتى وسىدان باستاۋ الادى»، – دەگەن پىكىر ايتتى.

اشىعىن ايتۋ كەرەك، ماقسات بۇكىل عىلىم ءتىلىن قازاقشالاپ الۋ ەمەس. كەيبىر قازاقشا ۇعىمعا كەلمەيتىن دە اتاۋلار بار. دەگەنمەن كوپ جاعدايدا قازاقتىڭ باي ءتىلى مەن ۇعىمىنا سالساق، بالاماسىن تابۋعا، ءتىپتى بولماعاندا ساموۆاردى  – «ساماۋرىن» دەپ اتاعانىمىز سياقتى قازاقىلاندىرۋعا  بولادى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ شەتەلدىك تەرميندەردى شەتىنەن قابىلداي بەرەيىك دەيتىن اسىرە وركەنيەتشىلدەر «حالقارالىق تەرميندەردى بۇزىپ قازاقشالاۋ نەگە كەرەك» دەگەن دە وي ايتىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. وسىعان وراي سەميناردا «قر زاڭ شىعارۋ ينستيتۋتى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ءمادي ايىمبەتوۆ «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم جوق. بۇل قاتە پىكىر. حالىقارالىق قولدانىستاعى تەرميندەر بولۋى مۇمكىن. تەرميندەردى مۇمكىندىگىنشە ۇلتتىق ۇعىمعا جاقىنداتۋ كەرەك. سونداي اق تەرميندەردى جۇيەلەۋ، ستاندارتتاۋ ۇلكەن ماسەلە» ، – دەگەن پىكىر ايتتى.

جالپى ءبىزدىڭ تەرميندەر كوبىنشە ورىس تىلىندەگى سوزدەرگە بايلاۋلى. بۇل بىزگە كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان عادەت ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن  تانىمال تەرمينولوگ عالىم، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ پىكىرى تومەندەگىدەي بولدى.

«بىرىنشىدەن، تەرميندەر قورىن قالىپتاستىرۋدا ونىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ارتتىرۋدى نەمەسە حالىقارالىق سيپاتىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن ەكى باعىت بار. ءبىز كەڭەستىك كەزەڭدە تەرمينقورىمىزدىڭ حالىقارالىق سيپاتىن ارتتىرۋ باعىتىن ۇستاندىق.  ونىڭ اقىرى ورىس ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىمەن ورتاقتىعى مول، جازىلۋى دا سولارمەن بىردەي تەرمينولوگيالىق قور قالىپتاستىرۋمەن اياقتالدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەڭەستىك قاعيداتتاردان ارىلىپ، ءوز باعىتىمىزدى بەلگىلەپ الۋىمىز قاجەت ەدى. ونى ىستەمەدىك. سوندىقتان باعدارسىزدىق ورىن الىپ، تەرمينولوگيالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى باعىتى بەلگىلەنبەي وتىر. بىزگە قازىر   تەرمينولوگيا دامۋىنىڭ جالپى باعىت-باعدارىن بەلگىلەيتىن قاعيداتتاردى ايقىنداپ الۋ قاجەت. سوندا ۇلتتىق تەرمينقوردى قالىپتاستىرۋدا باسشىلىققا الاتىن ۇستانىمىمىز ايقىن بولادى. تەرمينكومنىڭ ءبىر قۇرامى: مۇراجاي، ءانۇران، پايىز، سىنىپ دەپ بەكىتكەن تەرميندەردى اراعا از ۋاقىت سالىپ، ەكىنشى قۇرامى: مۋزەي، گيمن، پروتسەنت، كلاسس دەپ  قايتادان بەكىتىپ، ءبىرىنىڭ شەشىمىن ەكىنشىسى تەرىسكە شىعارىپ، ەلدىڭ دە باسىن قاتىرماي ءبىر باعىتتا جۇمىس ىستەيدى.

ەكىنشىدەن،  تەرمينولوگيانىڭ ىرگەلى عىلىمي ماسەلەلەرىن زەرتتەگەن عالىمدار بولعانىمەن قولدانبالى تەرمينتانۋدىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىن ماماندار دا از. سونىمەن قاتار تەرمينولوگيالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋگە جاۋاپتى كاسىبي ماماندار شوعىرلانعان ورتالىق تا، ارناۋلى مەكەمە دە بولعان ەمەس. بۇل جۇمىس ۇنەمى ۋاقىتشا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىس توپتارىنا، كوميسسيالارعا نەمەسە فيلولوگ، اۋدارماشىلارعا، قازاقشا بىلەدى دەگەن سالا ماماندارىنا تاپسىرىلا سالادى. سوندىقتان تەرميندەردى جاساۋ، جاڭا تەرميندەر اراسىنان ۇتىمدى جاسالعاندارىن ىرىكتەپ الۋ، ولاردى ساراپتامادان وتكىزۋ، بەكىتۋ سياقتى جۇمىستار  ساپالى جۇرگىزىلمەيدى.

ۇشىنشىدەن، بىزدە تەرمينولوگيانى رەتتەۋ تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر جاساۋ جانە تەرميندەردىڭ ءبىر بولىگىن بەكىتۋ (ماقۇلداۋ) ارقىلى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر ساپاسىن انىقتاۋ، ولاردىڭ ارناۋلى سوزدىككە قويىلاتىن تالاپتارعا ساي جاسالعاندارىن عانا باسىپ شىعارۋ دا دۇرىس جولعا قويىلماعان. تەرمينكومعا ۇسىنۋ مەن بەكىتۋ (ماقۇلداۋ) كەزىندە دە فورمالدىلىق، ۇستىرتتىك ءجيى كەزدەسەدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تەرميندەرىمىزدىڭ ساپالى جاسالىپ، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم سالاسىنداعى قولدانىسىن كەڭەيتۋگە كەڭ جول اشۋدىڭ ورنىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ۇلتتىق تەرمينقوردىڭ ساپاسىن ارتتىرامىز دەسەك، الدىمەن وسى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك».

ش.قۇرمانبايۇلىنىڭ تەرميندەردى جاساۋشى، ونى قاراپ، ماقۇلداۋشىلار تەرمينولوگيا عىلىمىن تەرەڭ مەڭگەرگەن، كاسىبي مامان بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى پىكىرىندە نەگىز بار. ماسەلەن، وزگە ەلدەردە بۇل ىسپەن بۇكىل ءبىر ينستيتۋت نەمەسە مامانداندىرىلعان ورتالىقتار اينالىسادى. تەرمينولوگ عالىمدار توپتاستىرىلعان. ال بىزدە ءتىل كوميتەتىندە باسقارما دەگەن دارداي اتى بولعانىمەن، كوميتەتتىڭ تەرمينگە قاتىستى باسقارماسىندا بار جوعى ەكى-اق ادام ىستەيدى.

بار اۋىرتپالىق، جاۋاپكەرشىلىك تەرمينولوگيا كوميسسياعا تۇسەتىنى بەلگىلى. ول كوميسسيادا كىمدەر بار؟ بۇل جاۋاپتى ىسكە جەكەلەگەن تەرمينولوگ عالىمدار، جۋرناليستەر، قر زاڭ شىعارۋ ينستيتۋتى، قر پارلامەنتى سەناتى، ءماجىلىسىنىڭ ءتىل ماسەلەسىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن، فيلولوگيالىق عىلىمي دارەجەسى بار  دەپۋتاتتارى، قر پارلامەنتى سەناتى اپپاراتىنىڭ رەداكتسيالىق باسپا،  قر پارلامەنتى ءماجىلىسى اپپاراتىنىڭ رەداكتسيالىق جانە اۋدارما بولىمدەرى، قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى جالپى ءبولىمىنىڭ رەداكتسيالىق ساراپتاما جانە اكتىلەردى شىعارۋ سەكتورى جانە ت.ب. مەكەمەلەردىڭ وكىلدەرى تارتىلعان. قاجەتتىلىگىنە قاراي، وتىرىستارعا مۇددەلi مينيسترلiكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ قىزمەتكەرلەرi, ەكونوميكانىڭ، عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، مادەنيەتتiڭ جانە ت.ب. تيiستi سالالارى بويىنشا قۇرىلعان تەرمينولوگيالىق سەكتسيالاردىڭ جەتەكشى ماماندارى دا تارتىلىپ وتىرادى.

كورىپ وتىرعانىڭىزداي، كوميسسيا قۇرامى ءار سالانى قامتىعانمەن، ولاردىڭ ءبارى كاسىبي تەرمينولوگتار ەمەس. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ اتقارىپ وتىرعان قىزمەتتەرى بار. سونىڭ وزىندە تەرمينولوگيالىق كوميسسيا وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇشان-تەڭىز جۇمىس اتقاردى. جاسالعان جۇمىستى جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

تەرميندەر تەك ماقۇلدانعان. بەكىتىلمەگەن!

تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ اتقاراتىن جۇمىس جۇكتەمەسى بار. تەرمينولوگيا كوميسسياسىنا ۇسىنىلاتىن تەرميندەرگە لينگۆيستيكالىق ساراپتاما جاسالىپ، بەكىتىلۋگە ۇسىنىلعان تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنە ساتىلاپ تالداۋ جۇرگىزەدى، وتىرىستاردا ماقۇلدانعان تەرميندەر مەن نومەنكلاتۋرالاردى قارايدى جانە بەكiتەدى. اتاپ ايتقاندا، وسى كەزگە دەيىن بەكىتىلگەن حالىقارالىق تەرميندەردى سۇرىپتاپ، ولاردىڭ حالىقارلىق جانە ۇلتتىق تەرمينجاسامدىق تالاپتارعا سايكەستىگىن انىقتايدى، حالىقارالىق تەرميندەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ فونو-مورفولوگيالىق زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەلۋىنە باسا نازار اۋدارادى. حالىقارالىق تەرميندەرمەن، ناقتىراق ايتقاندا، تۇرىك، ءازىربايجان، قىرعىز، وزبەك، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، ورىس جانە ت.ب. تىلدەردەگى حالىقارالىق تۇبىرلەرگە سايكەستىگىنە تالداۋ جۇرگىزەدى. سونىمەن بىرگە جەكەلەگەن تەرميندەردى سالا بويىنشا جارىق كورگەن سوزدىكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، ونىڭ دۇرىستىعىنا باعا بەرەدى. تەرمينولوگيا كوميسسياسىنا بەكىتۋگە ۇسىنىلعان تەرميندەردى زاڭناماداعى قولدانىستاردا كەزدەسەتىن تەرميندەرمەن بىرىزدىلىگىن قاداعالايدى جانە ت.ب.

سونىمەن قاتار تەرمينكومعا بەكىتۋگە ۇسىنىلعان سالالىق تەرميندەردىڭ ساپاسىنا، تەرميندەردىڭ ءبىرىزدى قولدانىلۋىنا جاۋاپ بەرەتىن  ورتالىق اتقارۋشى ورگانداردا، ياعني مينيسترلىكتەردە، مەملەكەتتىك كۆازيسەكتورلاردا سالالىق تەرمينولوگيالىق سەكتسيالار جۇمىس جاسايدى (ولاردىڭ سانى 16).

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بارىسىندا تەرمينولوگيالىق قوردى رەتتەۋ، تەرمينجاسام قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىن وڭتايلى جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى تەرمينولوگيالىق جۇمىس توبى قۇرىلعاندىعى دا بەلگىلى.

ءبىر قاراعاندا تەرمين جاساۋعا كۇش تە عىلىمي الەۋەت جەتەتىندەي كورىنگەنمەن، ءبىز اتاپ وتكەن سالالىق تەرميندەردىڭ ساپاسىنا، تەرميندەردىڭ ءبىرىزدى قولدانىلۋىنا جاۋاپ بەرەتىن  ورتالىق اتقارۋشى ورگانداردا، ياعني مينيسترلىكتەردە، مەملەكەتتىك كۆازيسەكتورلاردا قىزمەت ەتەتىن سالالىق تەرمينولوگيالىق سەكتسيالاردا دا ءجۇز پايىز تەرمينولوگ عالىمدار  مەن پراكتيك ماماندار وتىرعان جوق. ساپانىڭ اقساۋى دا وسى جەردەن باستالادى. مىنە، سوندىقتان دا تەرمين جاساۋ قىزمەتى كاسىبيلىكتى، عىلىمي الەۋەتتى، ارنايى عىلىمي تەرمينولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ نەمەسە ءتىل كوميتەتى قاسىنداعى عىلىمي پراكتيكالىق ورتالىقتىڭ  بولۋىن قاجەت ەتەدى.

سونداي اق وسى ۋاقىتقا دەيىن تەرميندەردى بەكىتىلدى دەپ جۇرگەنىمىزبەن شىن مانىندە ولار تەك ماقۇلدانعان. ءيا، تەك ماقۇلدانعان. بەكىتىلمەگەن. تەرمينولوگيالىق جۇمىستاردىڭ سوڭعى نۇكتەسىن ستاندارتتاۋ جۇمىسى قوياتىندىعى بەلگىلى. ءبىز قولدانىستاعى تەرميندەردى ستاندارتتاپ جاتقان جوقپىز، تەك بەكىتىپ، حالىققا ۇسىنىپ وتىرمىز.

سەمينار ءوتتى. نە ناتيجە بەردى؟

اۋىزىمىز كوپىرگەنشە ءسوز سويلەپ اياعى ەش ناتيجەسىز قالاتىن كوپ جيىننىڭ ءبىرى بولماۋى ءۇشىن تومەندەگىدەي ۇسىنىستار ايتتىم.

ءبىرىنشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ماقۇلدانعان 27 مىڭ تەرمينگە مونيتورينگ جاسالىپ، قولدانىسقا ەنىپ ءسىڭىسىپ كەتكەندەرىن قالدىرىپ، ساتسىزدەرىن انىقتاپ، قايتا سۇرىپتاپ شىعۋ كەرەك.

ەكىنشى، وسى سۇرىپتالعان تەرميندەردى ستاندارتتاۋ ءۇشىن ۇكىمەت قاۋلىسى قابىلدانىپ، ارنايى ورگاندار بەكىتۋى ءتيىس;

ءۇشىنشى، ماقۇلدانعان تەرميندەر ۇكىمەت قاسىنداعى ءتىل كوميسسياسىندا قارالىپ، رەسمي بەكىتىلۋى قاجەت.

ءتورتىنشى، تەرمين جاساۋ كاسىبي بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن شىعارماشىلىق جۇمىس بولعاندىقتان، تەرمين جاساۋمەن، تەرميندەردى ساراپتامادان وتكىزۋمەن، بىرىزدەندىرۋمەن اينالىساتىن ارنايى عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىق قۇرىپ، وعان تەرمينولوگ عالىمدار مەن سالا ماماندارى تارتىلۋعا ءتيىس.

سەمينار ناتيجەسىندە ءتىل كوميتەتى وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر قامتىلعان قارار قابىلداپ، ول ۇكىمەتكە جولداناتىن بولادى.

«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، بۇل سالاداعى تۇيتكىلدى ماسەلەنى اشىق ايتىپ وتىرمىز. ەندىگى ماسەلە ايتىلعان ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ءتىلىمىزدى ۇلتتىق ۇعىمعا جاقىن سوزدەرمەن بايىتۋ بولماق.

عىلىم ءتىلىن دامىتۋ، تەرمينولوگيانى رەتكە كەلتىرۋ بۇل مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنىڭ ۇلكەن ءبىر باعىتى عانا. تەك قانا تەرمينولوگيا ەمەس، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسقا ماسەلەلەرى بويىنشا دا عىلىمعا نەگىزدەلگەن وسىنداي ناقتى قادامدارعا بارىپ، عالىمدار مەن سالا ماماندارىن جۇمىلدىرا وتىرىپ، جۇيەلى جۇمىستار اتقارساق دەگەن نيەتتەمىز.

ادىلبەك قابا،

قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، ءتىل ساياساتى كوميتەتى توراعاسى.

Abai.kz