مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى بولعان تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى

ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ سىرداريالىق مۇشەسى

ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىسى ىسپەتتەنگەن رەسەي يمپەرياسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ 1906 جىلعى العاشقى شاقىرىلىمىنا تۇركىستان ولكەسىندەگى سىرداريا وبلىسىنان دەپۋتاتتار سايلانباي قالدى. ءتۇرلى احۋال اسەر ەتتى. ەڭ باستىسى، 1905 جىلعى پەتيتسيا ناۋقانى كەزىندە ەل تىلەگىن تيىسىنشە راسىمدەپ، ۇكىمەتكە جەتكىزۋ ءۇشىن كوپ ارەكەتتەنگەن زاڭگەر سەرالى ءلاپيندى اكىمشىلىك ۇناتا قويمادى. ال جۇرتشىلىق ونى يمپەريانىڭ وكىلدىك مەكەمەسىنە دەپۋتات ەتۋگە قاتتى ۇمتىلعان ەدى. بىراق بيلىكتىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان سايلاۋ ناۋقانى سوزبۇيداعا سالىنىپ كەتتى دە، ءبىرىنشى دۋمانىڭ جۇمىسى تەز دوعارىلعاندىقتان، مۇلدەم وتپەي قالدى.

ەسەسىنە ءوڭىردىڭ باس ادامدارى اكىمشىلىك تالاپتارىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمىنا تياناقتى دايىندالدى. اقىرى، سىرداريا وبلىسىنىڭ جەرگىلىكتى حالقى تۇراتىن ۇيەزدەر مەن بولىستاردان بەلگىلەنگەن تاڭداپ سايلاۋشىلار (ۆىبورششيكتەر) مۇسىلمانداردىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى قاسيەتتى دە كيەلى ورنى ازىرەت سۇلتاندا باس قوستى. بۇل 1907 جىلعى 27 اقپان بولاتىن.

سايلاۋشىلار الدىندا سويلەگەن سوزىندە يمام وبلىس مۇسىلماندارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋمادا سىرداريالىقتار اتىنان وكىلدىك ەتۋگە لايىق دەپ قالاعان ءوزىنىڭ ازاماتىن جىبەرۋى ءۇشىن بيىل بەرىلىپ وتىرعان مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا جينالىپ وتىرعاندارىن ەستەرىنە سالدى. سودان كەيىن ۇمىتكەرلەردىڭ كانديداتۋرالارى قاراستىرىلدى. ءبارى جاسىرىن داۋىسقا سالىندى. تاڭداپ سايلاۋشىلار وڭىردەگى قادىرلى كىسىلەردىڭ ءبىرى، 51 جاسار (1856 جىلى تۋعان) تىلەۋلى اللابەرگەنوۆتى 23 شار سالىپ قولدادى.

سول كەزگى دەرەك كوزدەرىندە ونىڭ «قۇرمەتتى اقساقال»، مىڭ باستان استام ءىرى قاراسى بار «مال ءوسىرۋشى» ەكەنى، ساۋاتىن ۇيىندە اشىپ، «باستاۋىش ۇلتتىق مەكتەپتى»، ياعني مەدرەسەنى بىتىرگەنى، ودان «باستاۋىش ورىس-تۋزەم مەكتەبىندە وقىعانى»، ورىس ءتىلىن ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىندىگى، سايلاۋ كەزىندە ەشقانداي پارتيادا بولماعانى ايتىلعان. ءىى مەمدۋما مۇشەلەرىنىڭ پورترەتتەرى مەن ءومىرباياندارى جاريالانعان انىقتامالىقتا «ساۋداگەر» («تورگوۆەتس») دەگەن انىقتاما كەلتىرىلگەن (بويوۆيچ م. م. چلەنى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى (پورترەتى ي بيوگرافي). ۆتوروي سوزىۆ. م.، 1907. س. 502). الايدا ونىڭ ءىى دۋماعا سايلاۋ جۇرگىزىلگەن ناۋقانعا دەيىنگى جانە ايگىلى 1907 جىلعى «ز ماۋسىم توڭكەرىسىنەن» كەيىنگى ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە تۇشىمدى مالىمەتتەر ازىرگە كەزدەسپەي تۇر.

مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمىندا قازاقتاردان پەتەربۋرگتەگى تاۆريا سارايىندا التى دەپۋتات جۇمىس ىستەدى. اتاپ ايتقاندا ولار: دالا ولكەسىنەن زاڭگەر باقىتجان قاراتاەۆ (ورال وبلىسىنان), ءدىني قىزمەتشى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ (اقمولا وبلىسىنان), بولىس باسقارۋشىسى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ (سەمەي وبلىسىنان), استراحان گۋبەرنياسىنىڭ ىشكى قازاق (بوكەي) ورداسىنان شىعىستانۋشى باقتىگەرەي قۇلمانوۆ جانە تۇركىستان ولكەسىنەن مال ءوسىرۋشى تىلەۋلى اللابەرگەنوۆ (سىرداريا وبلىسىنان) پەن قاتىناس جولدارى ينجەنەرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ (جەتىسۋ وبلىسىنان) ەدى. زاڭ شىعارۋشى مەكەمە ءبىرىنشى سەسسياسىن دا اياقتاپ ۇلگەرمەگەنمەن، تىم سولشىلدىعى ءۇشىن وكىمەتكە جاقپاي، پاتشانىڭ 3 ماۋسىمداعى جاڭا زاڭى شىعىپ، تارقاتىلعانعا دەيىن ءىى مەمدۋمانىڭ وسى التى مۇشەسى دەپۋتاتتىق مىندەتتەرىن ابىرويمەن اتقاردى.

تىلەۋلى اللابەرگەنوۆ وزگە ارىپتەستەرى ءتارىزدى، ءىى دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسىنا جازىلعان. مۇسفراكتسيا دۋمادا پولشا دەپۋتاتتارىنىڭ پولياك كولوسى دەپ اتالاتىن («پولياك ۇيىرمەسى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن) توبى سەكىلدى ەرەكشەلەنىپ، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ورتاق مۇددەلەرىن قورعاۋدى كوزدەدى، ولاردى بىرىكتىرەتىن ورتالىق ورگان سيپاتتى بولدى. حالىققا سولاي تانىلىپ كەلە جاتقان يمپەريا مۇسىلماندىعى كىندىك ماھكاماسىنىڭ ءبىر مۇشەسى سىرداريالىق مال يەلەنۋشى تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى ەدى. ول جانە ونىڭ ارىپتەستەرى مۇسفراكتسيا مۇشەلەرى قاتارىندا پولياك، بەلورۋس، ليتۆا دەپۋتاتتارىمەن بىرگە تاۆريا سارايى ءماجىلىس زالىنىڭ ارتقى جاعىنداعى ورتاسىنا تاياۋ قاناتىنان بولىنگەن ورىندارىندا قاتار وتىرىپ، مىنبەردەن قوزعالعان وزەكتى تاقىرىپتارعا ءجىتى زەر سالدى. دۋمانىڭ جالپى وتىرىستارىنان بوساعان ۋاقىتتارىندا سول شاقتا جەر-سۋ داۋىنا بايلانىستى اسقىنا باستاعان قازاق ماسەلەسىن باقىتجان ءبيسالىۇلى قاراتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن بيلىككە جەتكىزىپ، شەشىمىن تابۋعا تىرىسقاندار قاتارىندا تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى دا ءجۇردى. ول وزگە ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە دۋماداعى ءسىبىر دەپۋتاتتارى توبىنا دا كىردى.

ءسىبىر پارلامەنتتىك توبىن قۇرۋعا باستاماشىلىق جاساعان ومبى كازاك اسكەرىنەن سايلانعان دەپۋتات، مەملەكەتتىك دۋماداعى دەموكراتيالىق رەفورمالار پارتياسى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى يننوكەنتي پاۆلوۆيچ لاپتەۆ ەدى. ول ومبى گيمنازياسىنان كەيىن ماسكەۋدەگى لازارەۆتىك شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن، ومبىدا، قارقارالىدا، ساراتوۆ گۋبەرنياسىندا، پاۆلوداردا ءتۇرلى قىزمەت اتقارعان، قازاقتىڭ تىلىمەن، تىنىس-تىرشىلىگىمەن ءبىرشاما تانىس ادام بولاتىن. سوندىقتان سىبىرلىك دەپۋتاتتاردى جەكە توپقا ۇيىستىرۋعا كىرىسكەنىندە ول قازاقتارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. مەمدۋماداعى ءسىبىريا توبىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسى 1907 جىلعى 20 ناۋرىزدا ءوتتى. لاپتەۆ توراعاسى بولىپ سايلاندى. توپتىڭ العاشقى ون ءۇش مۇشەسىنىڭ بەسەۋى قازاق دەپۋتاتتارى: اقمولالىق قوسشىعۇلوۆ، سەمەيلىك نۇرەكەنوۆ، تورعايلىق ءبىرىمجانوۆ، ورالدىق قاراتاەۆ جانە سىرداريالىق اللابەرگەنوۆ ەدى. سىبىرلىك توپ ءبىرىنشى كەزەكتە كوتەرۋدى كوزدەگەن شارۋالار – ءسىبىر ايماعىندا زەمستۆو ەنگىزۋ ءتارتىبىن ناقتىلاۋ، قونىس اۋدارۋشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ، پەرەسەلەندەر مەن جەرگىلىكتى حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ، باسقا دا ماسەلەلەر قازاق تىنىس-تىرشىلىگى ءۇشىن دە وزەكتى ەدى. سول سەبەپتى باسقا سەرىكتەرىمەن بىرگە تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى دا سىبىرلىكتەر توبىنىڭ ماجىلىستەرىنە ىنتا قويىپ قاتىسىپ ءجۇردى.

ءىى دۋمانىڭ پلەنارلىق وتىرىستارىندا ەكى قازاق دەپۋتاتىنىڭ سويلەۋىنە مۇمكىندىك بەرىلدى. تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ ەرتىس بويىندا تۋىنداعان جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن كوتەردى. ال باقىتجان قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ ورتالىق وبلىستاردان شارۋالاردى ۇلى دالاعا قونىس اۋدارتۋ ارقىلى ىشكى رەسەيدەگى داعدارىستى رەتتەۋدى، پومەششيكتەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋدى كوزدەگەن، ەسەسىنە قازاقتاردى اتامەكەنىنەن قۋىپ، شۇرايلى جەر-سۋىن تارتىپ الىپ جاتقان شارالارىن باتىل اشكەرەلەدى. سول ءسوزدىڭ ارتىنشا مەمدۋما تارقاتىپ جىبەرىلدى. ءجاي تاراتىلىپ قانا قويعان جوق، سايلاۋ جايىنداعى جاڭا زاڭىمەن دالا ولكەسىنەن، سىبىردەن، تۇركىستان ولكەسىنەن سودان بىلاي دەپۋتات سايلانبايتىن ەتتى. ءىى دۋمانىڭ وزگە مۇشەلەرى سەكىلدى تىلەۋلى اللابەرگەنوۆ تە ەلىنە ورالدى. تەك ودان سوڭ ەل ىشىندە قانداي جۇمىس ىستەگەنى، قوعامدىق قىزمەتتەرگە قاتىسقان-قاتىسپاعانى ازىرگە زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن بەيمالىم بولىپ تۇر.

دەگەنمەن ولكەتانۋشىلاردىڭ، جەرگىلىكتى ىزدەنىمپازدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل رەتتە بەلگىلى ءبىر قول جەتكىزۋى ىقتيمال جاقسى مۇمكىندىگى بارى انىق. ويتكەنى سىرداريالىق تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى بۇگىنگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ تۋماسى بولۋى ىقتيمال. ىزدەنۋشىلەرگە وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ كورۋگە بولاتىن سەكىلدى. مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارىلسا. قازىرگى وبلىس ورتالىعى تۇركىستان قالاسىندا 1953 جىلى فەلدشەرلىك مەكتەپ اشىلعان بولاتىن. سول مەكتەپ 1954 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى لەنگەر مەديتسينا ۋچيليششەسىنىڭ تۇركىستان فيليالى اتالىپ قايتا قۇرىلدى. ونىڭ العاشقى ديرەكتورى بولىپ 1956 جىلعا دەيىن بالتاباي تىلەۋلىۇلى اللابەرگەنوۆ ىستەگەن ەكەن. فيليال بۇگىنگى تۇركىستان مەديتسينا كوللەدجىنىڭ ءىزاشارى بولعان. قالاداعى تاڭداۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن وسى كوللەدجدىڭ تاريحىندا لەنگەر مەديتسينا ۋچيليششەسى تۇركىستان فيليالىنىڭ باسشىسى جايىندا: «بالتاباي تىلەۋلىۇلى – 1906 جىلى سىرداريا وبلىسىنان ءىى (انىقتامادا VI-شى دەپ قاتە جازىلعان) رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعان تۇركىستان ينتەلليگەنتىنىڭ ۇلى» دەپ جازىلعان. دەمەك جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەردىڭ كومەگىمەن ءىى مەمدۋما مۇشەسى تىلەۋلى اللابەرگەنۇلىنىڭ ۇرپاقتارىن تابۋ ارقىلى جاڭا دا قىزىقتى دەرەكتەرگە قانىعۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

سۋرەتتەردە:

تىلەۋلى اللابەرگەنوۆ

ءىى مەمدۋما مۇشەلەرىنىڭ ءبىر توبى. جوعارعى قاتارداعى سول جاقتان ءبىرىنشى ت. اللابەرگەنوۆ، وڭ جاقتان تۇرەگەپ تۇرعان ەكىنشى ق. تەۆكەلەۆ، مۇسفراكتسيا توراعاسى

ءىى مەمدۋماداعى مۇسىلمان دەپۋتاتتار: (سولدان وڭعا قاراي): ب. قاراتاەۆ (ورال وبل.), م. نۇربەردىحانوۆ (زاكاسپي وبل.), ا. كاريەۆ (تاشكەنت قالاسى), ت. اللابەرگەنوۆ (سىرداريا وبل.)

تۇركىستاندىق دەپۋتاتتار دۋما ءشايحاناسىندا. تۇرەگەپ تۇرعان ت. اللابەرگەنوۆ