پاندەميا الەگى قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 30 مامىرداعى ۇندەۋىندە  تاپسىرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ، ول اتقارۋعا ءتيىس مىندەتتەردى ايقىنداۋ ءىسىن سوزىپ جىبەردى.

1920-شى–50-ءشى جىلدارداعى سوۆەتتىك سوتتان تىس قۋدالاۋ ورگاندارىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىنە قارسىلىق ءبىلدىرۋدىڭ ۇلتتىق سپەتسيفيكاسىن، الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن زەردەلەپ، تۇجىرىمداما قالىپتاستىرۋ جونىنەن قۇرىلعان جۇمىسشى توپ تا قىزمەتىن سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جىبەرگەندەي. وتكىزگەن ماجىلىستەرىنىڭ ناتيجەلەرى كوپكە بەيمالىم. وسىنداي جاعدايدا بيىك ۇندەۋ ارنالعان، كۇن تارتىبىنەن تۇسىرۋگە جاتپايتىن ماسەلەگە تاعى ءبىر شاعىن شولۋ جاساۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى دەپ اتالىپ كەلگەن الىپ يمپەريا 1991 جىلى ىدىرادى.  الەمنىڭ ساياسي كارتاسى ەگەمەندىك بوركىن كيگەن جاڭا مەملەكەتتەرمەن تولىقتىرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ەلىمىز ەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى. سوندا، تاۋەلسىزدىك ەيفورياسى قاناتىندا، ەلىمىزدىڭ جوعارعى حالىق وكىلدىگى ورگانى سوۆەتتىك داۋىردە ايتقىزىلماي كەلگەن تاريحتاعى قارالى كەزەڭگە بىردەن نازار اۋدارعان. دەربەس ەل بولۋ  تاريحي وقيعاسى تۋعىزعان قۋانىش پەن شاتتىقتىڭ اسا قۋاتتى سەرپىلىسى ناتيجەسىندە 31 مامىردى توتاليتاريزم جىلدارىنداعى قاسىرەتتى، الاپات اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە تۇڭعىش رەت 1992 جىلى بەلگىلەگەن. ءوستىپ العاشىندا وسى داتا اشتان وپات بولعان ميلليوندار ارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ تۇراتىن كۇن رەتىندە زاڭداستىرىلعان بولاتىن. سول جىلى قۇرىلعان جوعارعى كەڭەستىڭ ارنايى كوميسسياسى قازاق حالقىن اشارشىلىققا دۋشار ەتكەن 30-شى جىلدارعى ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى زەرتتەپ، سول كەزگى سولاقاي رەفورما بۇرمالاۋلارى تۋعىزعان قايعى-قاسىرەتى ايتىپ-جەتكىزگىسىز احۋالدى قازاق حالقىنا جاسالعان «گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى» دەپ باعالادى (جەكەلەگەن تاريحشىلار ونى نەگىزىنەن «تەك كوشپەندى قازاقتى اپاتقا ۇشىراتقان ەتنوتسيد» دەپ تۇيگەن). كوميسسيا قورىتىندىلارى جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ قاۋلىسىمەن 1992 جىلعى 22 جەلتوقساندا ەلىمىزدىڭ ەكى باس گازەتى «ەگەمەندى قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» بەتتەرىندە جاريالاندى. الايدا سوناۋ ماڭىزدى قۇجات بويىنشا اتقارىلۋعا ءتيىس ەشقانداي ءىس-شارا جوسپارى  قابىلدانعان جوق. تيىسىنشە ءتورت جىل بويى 31 مامىر بىردە-ءبىر رەت كوزدەلگەن مازمۇنىنا ساي مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ وتىلمەدى. تەك 1997 جىلى، ماسەلەنى رەسپۋبليكامىزدا تۇراتىن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراستىرىپ بارىپ، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەگەن اتاۋ بەرىلگەننەن كەيىن عانا، جىل سايىنعى 31 مامىردا جاپپاي ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋمەن بىرگە  اشارشىلىق قاسىرەتى دە جالپىلاما ايتىلىپ ءجۇردى.

بۇل، ارينە، بۇكىلحالىقتىق تراگەديانى ءوز دارەجەسىندە تۇيسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن. وسى جايتكە الاڭداعان  «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى 2009 جىلى ءار جىلعى 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇمادا  اشتىق قۇرباندارىن ارنايى ەسكە الۋ شارالارىن وتكىزىپ تۇرۋدى ۇسىنعان. سول كەزدەگى باس مۋفتي شەيح ءابساتتار دەربىسالى ۇسىنىسقا سەرگەك قولداۋ ءبىلدىرىپ، ورتالىق مەشىتتەگى جۇما نامازىندا تىكەلەي ءوزى اشارشىلىق تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن وتە مازمۇندى ۋاعىز ايتقان ەدى. اتتەڭ، جاقسى ءىس جالعاسىن تاپپاي قالدى. اقىرى، 2018 جىلدان بەرى، 31 مامىر – «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ وزگەرتىلىپ اتالا باستادى... جوعارعى كەڭەستىڭ 1992 جىلعى كوميسسياسى «وتىز ەكىنشى جىل» دەگەن قارالى تاڭبامەن حالىق ساناسىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان،   حالقىمىزدى شىبىنشا قىرىپ، جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن توندىرگەن، قايعى-قاسىرەتى كول-كوسىر الاپات اشارشىلىقتىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭىن زەرتتەگەن ەدى.  كوميسسيا «قازاق حالقى 1931–1933 جىلدارى 2 ميلليون 200 مىڭ ادامىنان ايرىلدى، ياعني سول شاقتاعى قۇرامىنىڭ 49 پايىزىن جوعالتتى» دەپ كورسەتكەن بولاتىن. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس قۇرىلماق مەملەكەتتىك كوميسسيا بۇعان قوسا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا 1917–1919 جىلدارعى «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م. شوقاي) سالدارىنان دۇنيەدەن كوشكەن 1 ميلليون 114 مىڭ، قازاق رەسپۋبليكاسىندا 1921–1923 جىلدارى وپات بولعان تاعى 1 ميلليوننان استام  كوشپەندى تاعدىرىن ەسەپكە الۋعا ءتيىس دەگەن وي كەلەدى. ءسويتىپ ءۇش مارتە اينالىپ سوعىپ، تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونعا تارتا، ىقتيمال تابيعي ءوسىمنىڭ جوعالتىلعانىن ەسەپكە العاندا ون ميلليونداي جاندى جالماعان زۇلمات – ۇلتتىق اپات (ۇلتتىق كاتاستروفا) تاۋاريحىن مەمكوميسسيا تولىق قاراستىرىپ، وعان تاريحي، زاڭي، ساياسي باعا بەرۋگە سەنىمدى جول سالادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

اشارشىلىق قاسىرەتىنەن كەيىن ەندى ەس جيا باستاعان ەلدى ۇلكەن تەررور ەسەڭگىرەتكەنى ءمالىم. ناقتى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سوۆەت وداعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ (نكۆد-ءنىڭ) 1937 جىلعى 30 شىلدەدە شىعارعان № 00447 بۇيرىعىنان باستاۋ العان. الاپات زوبالاڭ شاق 1937 جىلعى 5 تامىزدان 1938 جىلعى 16 قاراشاعا دەيىن سوزىلدى. ونىڭ سان مىڭ ادام ءومىرىن جۇتقان ناتيجەسىن زەرتتەۋشىلەر سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان تەررورىنىڭ سالدارى  دەپ  باعالاپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ساياسي رەپرەسسيالار بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ جايىنداعى ايگىلى دەكرەتتىڭ ورىندالىپ بولۋىنىڭ ارتىنشا، الاشورداشىلار دەپ اتالعان ۇلت زيالىلارىن 1928–1930 جىلدارى تۇتقىنداپ، جازالاۋدان باستالعان. ال وتىز جەتىنشى جىلعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ۇلتىمىزدىڭ بارشا قايماعىن سىپىرىپ العان ەدى. سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇلان-عايىر سوۆەتتىك كەڭىستىكتىڭ بارلىق ايماعىندا «حالىق جاۋلارى مەن ەكىجۇزدىلەردى تۇبىرىمەن قوپارۋ جانە جويۋ» ناۋقانى ءورىس العان-دى. كۇرەستىڭ جاڭا باعىتىنىڭ ءمانى: «تروتسكيستەرگە قارسى كۇرەستە قازىر ەسكى ادىستەر – ديسكۋسسيا ادىستەرى كەرەك ەمەس، جاڭا ادىستەر، ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ، تالقانداۋ ادىستەرى كەرەك»، – دەپ تۇجىرىمدالعان. مۇنى جەر-جەردەگى باس شۇلعىعىشتار قاناعاتتانا قارسى العان-تىن.  سويتكەن دە، بولشەۆيزمنىڭ تۇكپىر-تۇپكىردەگى قۇلدىق ۇرعىش ءھام شاش ال دەسە باس العىش شولاق بەلسەندىلەرى مەن قيلى جارامساق-جاعىمپاز جاقتاستارى تۇگەلىمەن سوناۋ «جاڭا ادىستەرمەن»  شۇعىل قارۋلانعان بولاتىن. سودان بارىپ ۇلكەن تەررور جىلدارىنىڭ  ۇمىتىلماس سۇرەڭسىز سۋرەتتەرى قازاقستاندا دا ورىن العان.

«ادىلەت» ۇيىمى جيناقتاعان دەرەكتەرگە قاراعاندا،  1937  جىلى  الماتى  وبلى­سىندا اتىلعاندار سانى 440 بولسا، 1938 جىلى مىڭنان اسىپ كەتكەن، جامبىل وبلىسىندا 1937 جىلى  330 ادام اتىلسا، 1938 جىلى بۇل كور­سەت­كىش 510-عا جەتكەن. قۇربانداردىڭ وسىنداي ءوسۋى بارلىق وبلىستاردا بولعا­ن. كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى ۇكىمىمەن تەك الماتىد­ا عانا التى جۇزدەي بوزداق جەندەت وعىنا بايلانعان. ماسەلەن، 1938 جىل­عى 15 اقپاندا تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىنىڭ، الاشوردانىڭ قايراتكەرى، ۇستاز، زەرتتەۋشى، سوۆەتتىك مەملەكەت جانە مادەنيەت قىزمەتكەرى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اتىلدى. 25 اقپاندا اتىلعان 39 ادام قاتارىندا ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى، سوۆەت­ وكىمەتىنىڭ مەملەكەت، عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت قايراتكەرلەرى سانجار اسفەندياروۆ، عابدولحاكىم بوكەيحانوۆ، شاكىر ديۆەەۆ، سۇلەيمەن ەسقاراەۆ، تەل جامانمۇرىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، ءىزمۇحان قۇرامىسوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، قايسار ءتاشتيتوۆ، عابباس توعجانوۆ، ميراسبەك تولەپوۆ، زەينوللا تورەعوجين قۇربان بولدى. 26 اقپاندا ىشىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءىلياس قابىلوۆ، اسفەنديار كەنجين، سالەمحات كۇلەنوۆ، سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ، ءازىم­باي لەكەروۆ، بەيىمبەت مايلين، اسحات­ سەيدالين، جۇمات شانين بار 37 ادام اتىلعان. 27 اقپاندا 41 اداممەن بىرگە ماعزۇم اسانباەۆ، بوريس بەرلين، مەرعالي قادىلبەكوۆ، سابىر قاپين، الكەي وتەكين، ۆلاديمير سلۋچاك، زاراپ تەمىربەكوۆ، مۇحامەديار تۇنعاشين، ميحايل چۋدوچكين، تەلجان شونانوۆ وققا ۇشتى. 28 اق­پاندا اتىلعان 40 ادامنىڭ اراسىندا بىرمۇحامەد ايباسوۆ، ءاشىر بۇركىت­باەۆ، ورازالى جاندوسوۆ (اعاسى وراز جاندوسوۆ 2 ناۋرىزدا اتىلعان), مۇحامەديار جانكين، مۇحتار ساماتوۆ، مۇحامەتقالي ءتاتىموۆ بولدى.  3 ناۋرىزدا يبادوللا قۇلجانوۆ، ماعا­زى ماسانچي، ابدوللا روزى­باقيەۆ،  راحىم  سۇگىروۆ…  بارلىعى  38 ادام، 7 ناۋرىزدا نۇرتازا ەرالين، جۇماحان كۇدەرين، نۇعمان ماناەۆ… بارلىعى 43 ادام، 8 ناۋرىزدا ءابىل­قايىر دوسوۆ، اتلاس كالمەنوۆ، جاقسىلىق قۇلتاسوۆ، حاكىمجان نۇرىموۆ… بارلىعى 44 ادام، 9 ناۋرىزدا اتىلعان 37 ادام ىشىندە ءابدىراحمان ايسارين، احمەت نۇرالين، شاحزادا شونانوۆا (قاراتاەۆا), اناس ءىليا­سوۆا بار… 1937 جىلدىڭ كۇزىندە الاشتىڭ ار-وجدانى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ الماتىدا، ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن اراب ەلىندە ىستەگەن تۇڭ­عىش سوۆەتتىك ەلشى ءنازىر تورەقۇلوۆ ماسكەۋدە اتىلدى. سونداي-اق ءماس­كەۋدە 1938 جىلعى ەرتە كوكتەمدە ءىرى مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ، كۇزگە سالىم الاشوردا باسشىلارىنىڭ ءبىرى جانشا دوسمۇحامەدوۆ، تاشكەنتتە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ومبىدا قوشكە كەمەڭگەروۆ وققا ۇشتى. قىسقاسى، ۇلكەن تەررور ناۋقانى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارىدا اتالعان قايراتكەرلەرى مەن 1939 جىلى اتىلعان لەۆون ميرزويان، سادىق نۇرپەيىسوۆ، وراز يساەۆ سىندى باسشىلارىن دا، جوعارعى تىزىمدە اتالماعان قوعامنىڭ بەتكە ۇستارلارىن دا تۇگەلگە جۋىق جويىپ جىبەردى. 1938 جىلدىڭ كۇزىندە جاپپاي رەپرەسسياعا توقتاۋ سالىنسا دا، قۋعىن-سۇرگىن ودان بەرگى جىلداردا دا جالعاسا بەردى. ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا،  «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەپ» اتۋ الماتىدا 1946 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن. سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 1937–1946 جىلدارى اتىلىپ، الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» قورىمىنا كومىلگەن  قۇرباندار سانى 4219-عا جەتكەن. «ادىلەت» قوعامى وسى قارالى ءتىزىمدى ارنايى كىتاپ ەتىپ شىعاردى («ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي»، 9-باسىلىم). مەمكوميسسيا رەسپۋبليكا باسشىلىعىن  تۇگەلدەي جويۋدىڭ تۇپكى سىرىن، ءالى دە بەيمالىم تۇستارى مەن ۇمىت قالدىرىلعان ەسىمدەردى  اشىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ (وسى ۋاقىتتا – 120 مىڭ، ونىڭ 25 مىڭى اتىلعان دەلىنەتىن) جالپى سانىن ءدال انىقتاپ، ءادىل ساياسي باعا تۇجىرىمداۋعا ءتيىس.

2018 جىلى  الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «جاڭالىقتاعى» مەموريال كەشەنىندە  ارنايى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيى اشىلدى. ونىڭ نەگىزگى زالىندا رەپرەسسيا تاريحىن كورسەتەتىن تاقىرىپتىق ەكسپوزيتسيالار، ارنايى ستەندتەر، رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار تۇتىنعان ءتۇرلى بۇيىمداردى، قاسىرەتتى كەزەڭنەن جەتكەن  قيلى زاتتاي ەستەلىكتەردى نازارعا ۇسىناتىن ەكسپوناتتار قويىلعان. مۇراجايدىڭ ارناۋلى ءبىر زالى قابىرعالارىنا قۇرباندار ەسىمى قاشالعان ەستەلىك تاقتالار ىلىنگەن. كەلۋشىلەر ولار جايىنداعى اقپاراتتاردى زاماناۋي تەحنيكا جەتىستىكتەرى ارقىلى سول زالدا بىردەن الادى. «ادىلەت» قوعامىنىڭ قىزمەتىن بەينەلەيتىن ستەندتەر ورنالاستىرىلعان زالدا ءتۇرلى كەزدەسۋلەر، رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكە الۋ كەشتەرى وتكىزىلىپ، دەرەكتى فيلمدەر كورسەتىلىپ تۇرادى. مۋزەي مەن قوعام بىرلەسىپ ءتۇرلى اكتسيالار وتكىزۋدە. تەررور جىلدارى اتىلعانداردىڭ سۇيەكتەرىن بەلگىسىز، ەلەۋسىز قالعان قورىمداردان اكەلىپ، كەشەن اۋماعىنا  قارالى-سالتاناتتى تۇردە قايتا جەرلەۋ ءراسىمىن جاساپ ءجۇر.  30-شى جىلدارعى «باندالار قوزعالىسى» دەيتىن تەرىس باعا بەرىلگەن حالىقتىق كوتەرىلىستەرگە قاتىسۋشىلارعا جاسالعان جاپپاي رەپرەسسيانىڭ شىندىعىنا جەتىپ، ءادىل باعاسىن بەرۋ ىسىنە اتسالىسۋ، قازاق حالقى جاساندى الاپات اشارشىلىق سالدارىنان باستان كەشكەن ۇلتتىق اپات كەزەڭدەرىن، 2-ءشى جاھاندىق سوعىستا ەرىكسىز جاۋ قولىنا تۇسكەندەردىڭ، «تۇركىستان لەگيونى» قاتارىندا بولعانداردىڭ قايعىلى تاعدىرلارىن زەرتتەۋ، ت.ت. تاريحي ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەتىن اكتسيالار قولعا الىنۋدا. مۇنداي يماندى شارالار، ءسوز جوق، دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن باعالاي بىلەتىن وسكەلەڭ بۋىن تاربيەسىنە قىزمەت ەتەدى. اتالعان ماسەلەلەرگە مەملەكەتتىك كوميسسيا ءجىتى كوڭىل ءبولىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى، ولارعا ءادىل تاريحي، زاڭي، ساياسي باعا بەرۋدى قولعا السا دەگەن تىلەگىمىز بار. بۇل رەتتە، ەڭ الدىمەن، زەرتتەۋ اۋقىمىن ۇندەۋدە ايتىلعان مەرزىممەن شەكتەمەي، 1993 جىلعى 14 ساۋىردە قابىلدانعان «جاپپاي ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن رەابيليتاتسيالاۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ بىرنەشە رەت تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن 2018 جىلعى 2 شىلدەدەگى نۇسقاسىندا ەسكەرىلگەن سوڭعى كەزەڭگە (1986 جىلعى جەلتوقسانعا بايلانىستى جاسالعان جازالاۋلاردى ءادىل قاراۋعا) دەيىن كەڭەيتكەن دۇرىس بولار ەدى. مەمكوميسسيانىڭ مىنانى ەسكەرۋى ءلازىم. سوتتان تىس قۋدالاۋ ورگاندارىنىڭ دا، سوتتاردىڭ دا زاڭسىز شەشىمدەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى تەك دورەكى تۇردە وزبىرلىقپەن بۇرمالانعان سالدارمەن كۇرەسۋ شاراسى بولاتىن. سول سالدارلارعا اپارعان سەبەپتەردىڭ اق-قاراسىن ەشبىر ورگان ساراپتاعان ەمەس. قازىرگى تاۋەلسىز ەل مۇددەسى تۇرعىسىنان، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قاراۋ ماقساتىمەن، كەشەگى ەندى قايتىپ ورالمايتىن تاپتىق مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ەلەمەي، جۇرتتى جاپپاي جازىقسىز رەپرەسسيالارعا ۇشىراتقان سولاقاي رەفورمالارى مەن بىرجاقتى شەشىمدەرىن  تالداپ كورسەتكەن دۇرىس بولار ەدى.

تۇرك حالىقتارىنا ورتاق ايگىلى ازاتتىق قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسيادا  جۇرگىزگەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى، سوۆەت-گەرمان سوعىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەر تاعدىرىنا ارا ءتۇسۋى جاڭا كوزقاراسپەن ساراپتالىپ، ۇلتىمىزعا قىمبات ساياسي تۇلعا ءادىل باعاسىن العانى ءجون. گەرمانياداعى سوعىس تۇتقىندارى ۇيىمداستىرعان «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى»، «تۇركىستان كوميتەتى» ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىن، ولاردىڭ سوعىس كەزىندەگى «ميللي (ۇلتتىق) ادەبيەت» – رەداكتورى قوبىزشى قورقىت ء(ماجيت ايتباەۆ), «ميللي تۇركىستان» – رەداكتورى عالي التاي (حاكىم تىنىبەكوۆ), «يانگي (جاس) تۇركىستان» – رەداكتورى ابىل زاۋحي، قىزمەتكەرى سايران (حامزا ابدۋللين) باسىلىمدارىن زەرتتەۋ، «تۇركىستان لەگيونى» جايىن جان-جاقتى قاراستىرۋ، وندا بولعانداردى، سونداي-اق جالپى نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەندەردى سوعىستان كەيىن سوتتاعان ىستەردى قايتا قاراۋ، تالداپ، ساراپتاۋ جانە تاۋەلسىز مەملەكەت تۇرعىسىنان جاڭاشا باعالاپ، اقتاۋ ءجون. سوۆەتتىك جاۋىنگەرلەردىڭ اسكەري دايارلىقتان وتكىزبەي، قارۋسىز مايدان دالاسىنا جىبەرىلگەن جانە  سان-مىڭداپ تۇتقىنعا تۇسكەن دەرەكتەرى ءتيىستى باعالارىن العان جوق. «ەڭبەك ارمياسى» تاريحى دا زەرتتەلگەن جوق. مەمكوميسسيا بۇلارعا دا ءجىتى نازار اۋدارسا جاقسى بولار ەدى.

تىڭ كوتەرۋ – ءىس جۇزىندە قازاق جەرىن جاڭاشا وتارلاۋ بولدى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە 29 پايىز عانا، ياعني ۇلتتىق ازشىلىق بولىپ قالدى. سول شاقتاعى جاعدايعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋ قاجەت. سوعىستان بەرگى كەزەڭدەگى سوۆەتتىك رەجيمگە قارسىلىقتاردى زەرتتەۋ كەرەك. وزگەشە ويلاۋشىلار، ديسسيدەنتتەر (ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ، قالشابەكوۆ، حاسەن قوجاحمەتوۆ، ت.ب.) جانە پاۆلودارداعى  «جاس ۇلان»، قاراعاندىداعى «ەسەپ»، ت.ب. جاسىرىن ۇيىمدار مەن ولارعا قاتىسقانداردىڭ ارنايى ورگاندار جۇرگىزگەن ىستەرىن قاراعان دۇرىس. جەلتوقسان ساياسي كوتەرىلىسىنە بايلانىستى سوتتالعاندار مەن وزگە دە (اكىمشىلىك، پارتيالىق، كومسومولدىق) جازا تارتقانداردىڭ ىستەرىن ساراپتاپ، اقتاۋ قيسىنىن دايەكتەۋ ءلازىم. قۋدالاۋ كۇللى سوۆەت بيلىگى بويى ءجۇردى، كومپارتيا باسقاراتىن مەملەكەت جۇرگىزگەن سوڭعى جازالاۋ – 1986 جىلعى جەلتوقسانعا قاتىسۋشىلارعا جاسالدى.  سوندىقتان دا مەمكوميسسيا جۇمىسىن 20–50-ءشى جىلدارمەن مەجەلەنگەن مەرزىمدىك اۋقىممەن شەكتەلمەي، كۇللى سوۆەتتىك ءداۋىردى، ياعني قازان توڭكەرىسىنەن 1986 جىلعى  دۇربەلەڭگە دەيىنگى كەزەڭدى قامتىسا وڭدى بولادى دەگەن ويدامىز.

كوميسسيانىڭ جۇمىسىندا مىنانداي تۇستارعا ءمان بەرگەنى ءجون سياقتى كورىنەدى. بولشەۆيكتەر كومپارتياسى تۋمىسىنان، تابيعاتىنان يمپەريالىق پارتيا بولاتىن. ۇلتتىق ماسەلەگە ول  تاكتيكالىق تۇرعىدا عانا، نەگىزگى جوسپارلاعان ماقساتىنا قول جەتكىزۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە عانا كوڭىل ءبولدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە «سوۆەت وكىمەتى»، «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار»  دەگەن اتاۋلاردى جارناما رەتىندە عانا ۇستاپ، ءىس جۇزىندە پارتيانىڭ جارعىسىنا ساي، ءبىر ورتالىققا قاتاڭ باعىندىرىلعان جاڭا يمپەريا قۇردى. سول جولدا ول قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن جوققا شىعاردى. حالىق ىشىنە تاپتىق سىنا قاعىپ، اعايىنداردى ءوزارا جاۋىقتىردى. حالىق تاپتىق كوزقاراستى قابىل العاننان كەيىن، جالپى مۇراتى دۇرىس دەپۋتاتتار كەڭەسىنىڭ بيلىگىن پارتيا ءىس جۇزىندە قۋىرشاققا اينالدىردى. تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەتتەر دەپ ەسەپتەلەتىن رەسپۋبليكالار وداعى يمپەريالىق-پارتيالىق شىرماۋىقپەن شىرمالىپ، ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالدىرىلدى. تيىسىنشە، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە كەرەعار قيلى بۇرمالاۋشىلىقتار جاسادى. مەمكوميسسيانىڭ جۇمىسىندا وسى ماسەلەلەر ەسكەرىلىپ، ولاردى تۇبەگەيلى زەرتتەۋ، عىلىمي نەگىزدەلگەن ءادىل باعا بەرۋ جولعا قويىلسا، ءار كەزەڭدە جازىقسىز جاپا شەككەن ۇلتتىق قاھارماندار ءتىزىمى تۇزىلسە، ءسويتىپ ولار جايىندا زاڭ جوباسى جاسالىپ، تاربيەلىك ءمانى زور بولاتىن ارنايى ازاتتىق قاھارمانى كۇنى بەلگىلەنسە  دۇرىس بولار ەدى. پرەزيدەنت ق-ج. توقاەۆ ۇندەۋىنىڭ ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنگەن جاعدايدا، قۇرىلماق مەمكوميسسيا تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋگە ءتيىس وسىنداي يگىلىكتى شارۋالار كەشەنىن باتىل قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرادى عوي دەپ ۇمىتتەنەمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،   

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz