ءومىرجان ابدىحالىقۇلى. ساۋداباەۆتىڭ ساۋداسى ءبىتتى!
حح عاسىردىڭ باسى. جەلدىباي جىندىباەۆ:
«مەنىڭ كومانديروۆكاعا شىققانىم جالعىز بۇل ەمەس، تالاي تىعىز ناۋقانداردى دۇرىلدەتىپ ورىنداپ شىققان كوكەڭمىن، ناقا بولماي بارا جاتسا، ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ جىبەرۋدەن دە تايىنبايمىز».(بەيىمبەت مايلين. «جەلدىباي جىندىباەۆ»، اڭگىمە)
ححI عاسىردىڭ باسى. قانات ساۋداباەۆ:
«داۆاي، داۆاي» (http://old.abai.kz/content/sausagyn-bezegen-saudabaevty-orazalin-ornyna-koidy. «ساۋساعىن بەزەگەن ساۋداباەۆتى ورازالين ورنىنا قويدى»)
سوسىن تاعى دا بىلاي دەگەنى بار:
حح عاسىردىڭ باسى. جەلدىباي جىندىباەۆ:
«مەنىڭ كومانديروۆكاعا شىققانىم جالعىز بۇل ەمەس، تالاي تىعىز ناۋقانداردى دۇرىلدەتىپ ورىنداپ شىققان كوكەڭمىن، ناقا بولماي بارا جاتسا، ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ جىبەرۋدەن دە تايىنبايمىز».(بەيىمبەت مايلين. «جەلدىباي جىندىباەۆ»، اڭگىمە)
ححI عاسىردىڭ باسى. قانات ساۋداباەۆ:
«داۆاي، داۆاي» (http://old.abai.kz/content/sausagyn-bezegen-saudabaevty-orazalin-ornyna-koidy. «ساۋساعىن بەزەگەن ساۋداباەۆتى ورازالين ورنىنا قويدى»)
سوسىن تاعى دا بىلاي دەگەنى بار:
«مەن وسى رۋحاني سالاسىندا 68 جىلدان بەرى قولىمنان كەلگەنشە ەڭبەك جاساپ كەلەمىن. وسى كوپ قازىر قازاقتىڭ تىلىنە، قازاق حالقىنا جىلاۋشىلاردىڭ، جىلاۋشىلاردان كەم ەڭبەك جاساعان جوقپىن، جاسامايمىن دا. سىزدەر وسى يا، ءبىر داۋىس ەستىلمەگەن كەزدە ءبىز بۇل ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانعان ادامبىز. ءمىنى ابەكەڭ وتىر، قۋانىش سۇلتانوۆيچ وتىر وسى جەردە، ەكەۋى دە اعام، مەنىڭ ارىپتەستەرىم. بۇگىن وسى قايبىر جىگىتتەر اسىرا سىلتەگەندە مەنىڭ دەنىم دۇرشىگەدى. سوندا سولار نۇرسۇلتان نازارباەۆتان كوپ جاسادى ما وسى قازاق حالقىنا. سىزدەر كەشە ءبىز قاي جەردە بولعانىمىزدى وسىنداي جىگىتتەر نەگە ۇمىتادى. نەگە بۇنى، يا، ساۋداعا سالادى، ساياسي ساۋداعا. ءبىز كەشە، كەشە عانا تاۋەلسىزدىك الدىندا مىنا ءسىز زاۆەدۋيۋششي، ءى-ءى-ءى يا، مادەنيەت بولمەنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وتىراتىنبىز، ساناپ وتىراتىنبىز قازاق ءنومىرىن قانشا قوسامىز كونتسەرتكە، قانشا، يا، قازاقشا سويلەتۋ بولادى. سونىڭ كەزىندە ءبىز جاس جىگىتتەرمىز، اعالارىمىزعا رەنجي تۇعىنبىز. وسىلار-اق ءبارىن تارازىعا سالىپ قۇرتاتىن بولدى دەپ. سول كەزدە مەن سىزدەرگە ايتايىن، 86-شى جىلى سول ءبىراز اعايىندار وشىرەتكە تۇرعان قول قويامىز دەپ - وسى قازاقتىڭ جاستارى مىناۋ ۇلتتىق نەگە كەتىپ قالدى دەپ. «پراۆداعا» ءبىز حات جازامىز، تسك-عا حات جازامىز، سول جەردە وشىرەتكە تۇرعان، ويباي مەنى ۇمىتىپ كەتپەڭدەر، مەنىڭدە قولىمدى قويىپ حاتقا، اتى-ءجونىمدى جازىڭدار دەگەن. سولاردىڭ ءبىرازدارى قازىر، يا، سول تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، يا، ويباي ءبىز جاناشىر بوپ شىقتىق. مەن وسىنداي ادىلەتسىزدىككە قارسىمىن. قۇدايعا شۇكىر، وسىنداي قيىن كەزەڭدە، قازاق حالقىنىڭ وسىنداي پەرزەنتى بولعان نۇرسلتان ناحارباەۆتاي. 38 پروتسەنت قازاق ەدى ءبىز تاۋەلسىزدىك العاندا. قايدا بولار ەدىك وسى، يا، وسىنداي پىكىرگە ءبىز قوسىلساق. كىم وسى جاۋاپكەرشىلىككە ايتار ەدى. ءاي مەن قازىر، مىناۋ، مەملەكەتتىك حاتشى رەتىندە ەمەس، وسى قازاقتىڭ ءبىر ۇلى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن بۇل ماسەلەنى. پوەتومۋ ءار ءسوزدىڭ باعاسى بولۋ كەرەك، ءار سوزگە جاۋاپتى بولۋىمىز كەرەك، جىگىتتەر». (http://old.abai.kz/content/kanat-saudabaev-men-zhylaushylardan-kem-enbek-zhasagan-zhokpyn )
«توۆاريشش جىندىباەۆ، بۇل سەرەزنىي ناۋقان، مۇنىڭ پوليتيچەسكي زناچەنيەسى بار. تاك چتو مەن سەنەمىن، بۇل ناۋقاندى پروۆاليت» ەتپەسسىز».
وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى بەلسەندى جەلدىبايدىڭ قىزۋ ساياسي ناۋقان كەزىندەگى قىزمەتى وسىلاي باستالعان.
البەتتە، ارادا ءبىر عاسىر ءوتتى دەمەسەڭىز، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قانات بەكمىرزاۇلىنىڭ ساياسات ساحناسىندا جۇرگەن ۇزاق جىلداردان بەرى كوزگە ءتۇسىپ، قازاقستاندى بىلاي قويىپ، دۇنيەنىڭ نازارىنا شالىنعان ۋاقىتى دا قىزۋ ساياسي ناۋقانعا - قازاقستاننىڭ وبسە-گە توراعالىق ەتكەن جىلىمەن سايكەس كەلمەسى بار ما. بيلىك قانات مىرزاعا: «توۆاريشش ساۋداباەۆ، بۇل سەرەزنىي ناۋقان، مۇنىڭ پوليتيچەسكي زناچەنيەسى بار. تاك چتو مەن سەنەمىن، بۇل ناۋقاندى پروۆاليت» ەتپەسسىز» دەگەنىن ساۋداباەۆ مىرزانىڭ ۇيىمعا توراعالىق ەتكەن جىلعى سۋىت جۇرىسىنەن، تەرلىك تەرلەتىپ دۇنيەنى شارلاپ، الا ۇشاقپەن القارا كوك اسپاندا ارى-بەرى ۇشقانىنان-اق، اڭعارعانبىز. قاشانعى ۇشا بەرسىن، قازىر جەرگە ءتۇستى.
بيلىك بارىن شاشىپ، بايلىعىن كورسەتىپ، وتكىزگەن وبسە-گە توراعالىق ەتكەن جىلى «پوليتيچەسكي زناچەنيەسى» بار شارۋانىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىن ساۋداباەۆتىڭ قولىنا بەكەر سەنىپ تاپسىرعان جوق. ويتكەنى، ونىڭ «تالاي تىعىز ناۋقانداردى دا دۇرىلدەتىپ ورىنداپ شىققان كوكە» ەكەنىن ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، «ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ جىبەرۋدەن دە تايىنبايتىنىن» ءبىلدى.
راس، تايىنبايدى. ونى كوردىك. كوردىك تە كوزىمىزدى جۇمىپ، اۋزىمىزدى اشتىق. وبسە-ءنىڭ قازاقستانداعى شوۋىن دۇركىرەتىپ وتكىزىپ، مەملەكەتتىك حاتشى - سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دەگەن ەكى بىردەي جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتتى قوسا اتقاردى. اتقاراتىن ءجونى بار، تالاي جىل ەلشى بولىپ، ەل كەزىپ جىراقتا جۇرگەن ساۋداباەۆ ساياساتسىراپ قالعان ەدى. «پوليتيچەسكي زناچەنيەسى» بار جۇمىستى «پروۆاليت» ەتپەدى. سودان دا بولسا كەرەك، ساۋداباەۆتىڭ اق دەگەنى - العىس، قارا دەگەنى - قارعىس بولىپ شىعا كەلدى. بۇ كىسىنىڭ بۇلاي بولاتىنى - بۇرىننان بەرگى باس يدەولوگ رەتىندە تەر توگىپ جۇرگەن «قىزمەتى» دە شەلەككە وتىرعىزعان گۇلدەي تامىر جايا الماسا دا، گۇلدەنگەن ءتۇر تانىتىپ تۇر ەدى: «الەم دىندەرىن بىرىكتىرۋ»، «كوپۇلتتى، كوپدىندى، كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستاناتىن قازاقستان»، «قازاق ءتىلى مەن قازاق ماسەلەسىن شەشۋدە اسىقپاۋ» باس يدەولوگتىڭ «يگى باستامالارى» وسىلاي جالعاسى بەرەدى. باسىندا ءبارى بايتەرەكتەي ادەمى ءارى «...ەندەشە، مەنى سۇراماي-اق قوي. مەن - ساۋداباەۆپىن. «توۆارىش ساۋداباەۆ» دەسەڭ وسى ەلدىڭ بالاسىنا شەيىن بىلەدى»، دەگەندەي كەز بولدى. ارينە، حالىق بۇل ءىس پەن ونى قيىستىرىپ جۇرگەن جاندى كوردى دە بياعاڭنىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ سوزىمەن كەلتىرسەك: «شال ۇندەمەدى. «تولىپ جاتقان جىندىنىڭ ءبىرى ەكەن» دەپ ىشىنەن ويلادى دا، اتىن شاۋجايلاپ، تەپەكتەپ جۇرە بەردى...».
ءسويتىپ، ناۋقاندى ناۋقانعا سوعىپ، «ەلىم» دەپ ءجۇرىپ: «ەل بىرلىگى دوكتريناسىن» دا دۇنيەگە اكەلدى. ساۋداباەۆتىڭ «سۇڭعىلا ويىنا» سۇڭگي الماعان بۇقارا ونىڭ ادەمى قيالىنان تۋعان دۇنيەسىن بىت-شىت قىلدى. وسىدان كەيىن-اق، ساۋداباەۆتىڭ قىزىپ تۇرعان ساۋداسىنان ءسان دە، ءمان دە كەتە باستادى. ىلە-شالا بالاعىنا جارماسىپ ءبىر ەلى قالماي، ەلەستەي بولىپ العان «مەملەكەتتىك ءتىل» ماسەلەسى تاعى شىقتى. سودان باس يدەولوگ جاساعان «جاسامپاز» ساياسي جوبالار جەلگە ۇشا باستادى. كوپدىندىلىك كەسىرلى بولىپ شىعىپ، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا ساقالدىلار ساتىرلاتىپ مەملەكەتپەن اتىسىپ، «كوپدىندىلىكتىڭ» كۇلىن كوككە ۇشىردى. «حالىقتارى دوستىعى» دەسە قابىرعاسى قايىسىپ، قايعى بەرىپ، قايعى الاتىن قانات مىرزانىڭ «كوپۇلتتى» ساياسي دۇنيەسىنىڭ دە كوبەسى سوگىلە بەردى. قۇر اتىنان باسقانىڭ ءبارى قۇمعا اينالدى. قازاقتاردىڭ قارقىنى جىل ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانىنان مەملەكەتتىك حاتشى قورقىپ، قاۋىپ قىلاتىن ەدى. اقىرى، ونىسى راسقا شىقتى. استانانىڭ شىنى ۇيلەرى سياقتى سىرتى سۇلۋ ءارى ۇرەيلى كورىنەتىن يدەولوگ ساۋداباەۆتىڭ تۇرعىزعان بايتەرەگى بىت-شىت بولدى. «پوليتيچەسكي زناچەنيەسى» بار ناۋقاندار مەن مەملەكەتتىك ءىرى ىستەردىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، «بۇقاباي ايتسىن، بۇقاباي سويلەسىن» دەگەن سىقىلدى، باس بولىپ جۇرگەن شاقتار الىستاپ بارادى بەكمىرزانىڭ ۇلىنان. سەبەبى، ساۋداباەۆتىڭ ساۋداسى ءبىتتى. قازىر كوپ كوزىنە تۇسپەي، كولەڭكەدە وتىر. جاڭا تالاپتار، جاڭا ۇراندار، جاڭا بۋىن باس كوتەرىپ جاتىر. بۇلقىنىپ جاتىر. ساۋداباەۆتىڭ ساۋداسىنا سەنگەن باستىعى دا، سىرلاستارى دا سىرت اينالا باستادى. ەكى ارانى ەسكى تانىستىق، كوڭىل قيماستىق قانا جالعاپ تۇر. ول دا ءبىر كۇنى ۇزىلەر...
ر.S.
وتكەن جىلى-اۋ دەيمىن، تسيرك ونەرىمەن اينالىساتىن ءبىر جاس جىگىت «دات» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاقستاندا تسيرك ونەرى قاراۋسىز قالدى. مۇمكىندىك بولسا، شەتەلگە كەتەمىن»، دەگەنىن وقىپ ەدىم. راس ەكەن. رەسەيلىك تسيركتىڭ اي سايىن الماتىعا گاسترولمەن كەلىپ جاتقانىن جارنامادان كۇندە كورەمىن. جاس جىگىتتىڭ ءسوزىنىڭ شىنىندا دا جانى بار. قازاقستاننىڭ تسيرك ونەرىنىڭ بارشا مايتالماندارى، باس ونەرپازى، سايقىمازاقتارىمەن (كلوۋن) بىرگە ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ ساياسي ساحناسىندا جۇرسە، ەلدەگى شىن تسيرك ونەرى قاراۋسىز قالماعاندا قايتەدى. بىراق، ونەرىن دامىتىپ، جۇرتقا پاش ەتۋ ءۇشىن جاس جىگىت شەتەلگە كەتسە، تۇسىنەمىز. ال، ساۋداباەۆ جات جۇرتقا قاراي جىلىستاسا نە دەيمىز؟
ايتپاقشى، قازاق تىلىندەگى اشىق ۆيكيپەديادا قانات ساۋداباەۆتىڭ ءدىني كوزقاراسى دەگەن تۇستا مىناداي سويلەم تۇر: «قۇداي - ەشكىم كورمەيتىن، ەستىمەيتىن، بىلمەيتىن كەزدەردە ادامعا جامانشىلىق ىستەۋگە جول بەرمەيتىن ۇلى كۇش». سولاي بولعانىنا ءھام بولاتىنىنا سەنگىزىم كەلەدى، حاتشى مىرزا.
«اباي-اقپارات»
