مەنi «شىڭعىس حان بiز سەكiلدi حح عاسىردا دۇنيەگە كەلسە نەمەسە بۇگiنگi ححI عاسىردىڭ تۋماسى بولسا، تولقۇجاتىنا ۇلتىن كiم دەپ جازدىراتىن ەدi?» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى قىزىقتىرادى. ارينە، كوپتەگەن زامانداستارىمنىڭ ساۋالدىڭ بۇلاي قويىلۋى دۇرىس ەمەس دەيتiنiن جاقسى بiلەمiن. مەيلi, دەسە دەي بەرسiن. مەن ءوز قيالىمدا تۋعان ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپسام دەگەن تالپىنىستا قالا بەرەمiن.
تومەندەگi اڭگiمە دە، بار بولعانى، سول ساۋالعا جاۋاپ iزدەمەك كوپ تالپىنىستارىمنىڭ بiرi عانا. جانە بۇل اڭگiمە، قىزىق بولعاندا، جازۋشى بورحەستەن باستالماق.
ءيا، وسى بورحەستi بۇگiنگi ادەبيەتشi قاۋىمنىڭ بiلمەيتiنi جوق. ەڭ كەمi, ونىڭ ارگەنتين جازۋشىسى ەكەنiن ەستiگەن. قايسىبiرەۋلەرi ونىڭ اتاقتى زاعيپ كiتاپحاناشى بولعانىن دا ايتىپ بەرە الۋى مۇمكiن. تiپتi, جازۋشى تۋراسىندا ودان دا ماڭىزدىراق، ودان دا ماندiرەك جايتتاردى تiلگە تيەك ەتەتiندەر ارامىزدان تابىلىپ قالار. بiزدiڭ دە بۇگiن وسىنداي قالامگەر جايلى ماڭىزى بار-اۋ دەگەن دەرەكتi وقىرمانعا جەتكiزسەك دەگەن نيەتiمiز بولىپ وتىر.
قالاي ويلايسىز، «گومەر» بورحەستiڭ (زاعيپتىعىن مەڭزەپ وتىرمىز - ءا.ب.) ۇلتى كiم بولۋى مۇمكiن؟
يسپان دەيسiز بە؟ مۇمكiن، ابدەن مۇمكiن.

مەنi «شىڭعىس حان بiز سەكiلدi حح عاسىردا دۇنيەگە كەلسە نەمەسە بۇگiنگi ححI عاسىردىڭ تۋماسى بولسا، تولقۇجاتىنا ۇلتىن كiم دەپ جازدىراتىن ەدi?» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى قىزىقتىرادى. ارينە، كوپتەگەن زامانداستارىمنىڭ ساۋالدىڭ بۇلاي قويىلۋى دۇرىس ەمەس دەيتiنiن جاقسى بiلەمiن. مەيلi, دەسە دەي بەرسiن. مەن ءوز قيالىمدا تۋعان ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپسام دەگەن تالپىنىستا قالا بەرەمiن.
تومەندەگi اڭگiمە دە، بار بولعانى، سول ساۋالعا جاۋاپ iزدەمەك كوپ تالپىنىستارىمنىڭ بiرi عانا. جانە بۇل اڭگiمە، قىزىق بولعاندا، جازۋشى بورحەستەن باستالماق.
ءيا، وسى بورحەستi بۇگiنگi ادەبيەتشi قاۋىمنىڭ بiلمەيتiنi جوق. ەڭ كەمi, ونىڭ ارگەنتين جازۋشىسى ەكەنiن ەستiگەن. قايسىبiرەۋلەرi ونىڭ اتاقتى زاعيپ كiتاپحاناشى بولعانىن دا ايتىپ بەرە الۋى مۇمكiن. تiپتi, جازۋشى تۋراسىندا ودان دا ماڭىزدىراق، ودان دا ماندiرەك جايتتاردى تiلگە تيەك ەتەتiندەر ارامىزدان تابىلىپ قالار. بiزدiڭ دە بۇگiن وسىنداي قالامگەر جايلى ماڭىزى بار-اۋ دەگەن دەرەكتi وقىرمانعا جەتكiزسەك دەگەن نيەتiمiز بولىپ وتىر.
قالاي ويلايسىز، «گومەر» بورحەستiڭ (زاعيپتىعىن مەڭزەپ وتىرمىز - ءا.ب.) ۇلتى كiم بولۋى مۇمكiن؟
يسپان دەيسiز بە؟ مۇمكiن، ابدەن مۇمكiن.
ويتكەنi, ونىڭ يسپان تiلدi ادەبيەتتiڭ بەلدi وكiلدەرiنiڭ بiرi ەكەنiن ەشكiم جوققا شىعارا المايدى. ارامىزدا ونى تiپتi نوبەل سىيلىعىنا يە بولعان ايگiلi «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتىڭ» اۆتورى، لاتىن امەريكاسى ادەبيەتiنiڭ بەيرەسمي تۋ ۇستاۋشىسى گابريەل گارسيا ماركەستەن مىقتى دەيتiندەر دە بار. ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، بورحەس ويى دا، بويى دا الىپ سەرۆانتەس، قاعىلەز دە سەزiمتال اقىن لوركالاردىڭ تiلiندە قالام تەربەگەن جان. ياعني، بورحەستi ايتىپ ماقتانسا، يسپان تiلدi جۇرتشىلىق ماقتانۋعا تيiس. جانە ماقتانۋعا تولىق قۇقىقتارى دا بار. بiراق بiز ايتپاق اڭگiمە بۇل ەمەس. بiز ايتپاق اڭگiمە بورحەستiڭ ءوزiن يسپاندىق سانامايتىنى تۋرالى. بۇل جايىندا جازۋشىنىڭ ءوزi بىلاي دەيدi:
«كiم ءومiرiنiڭ قايسىبiر ساتتەرiندە بابالارىن iزدەۋمەن اۋەستەنبەدi دەيسiز؟ تۋىستارى مەن جاقىندارىنىڭ باعزى تاريحىن قيالىندا تانىپ بiلۋگە تالپىنباعان جان استە جوق شىعار. مەن مۇنداي iزدەنiستەرمەن بiرقانشا رەت اۋەيiلەندiم جانە ءوزiمدi ەۆرەي سەزiنۋدەن ارقاشان ءلاززات تاباتىنمىن. اڭگiمە، بار بولعانى، بەتەگەدەن بيiك، جۋساننان الاسا، وڭاشادا وتىرىپ الىپ قۇر قيالعا باتاتىن جاننىڭ ويدان شىعارعان شىتىرمان شىرعالاڭدارى تۋرالى عانا. مۇنىڭ يزرايلدiڭ بەدەلiنە ەشقانداي نۇقسان كەلتiرمەسi انىق. ويتكەنi, مەنiڭ يۋدەيلiگiم مەندەلسوننىڭ اۋەندەرiندەي، ءسوزi جوق مۋزىكا iسپەتتi بولىمسىز، بەيكۇنا عانا نارسە عوي. ايتسە دە «تيگەل» جۋرنالى مەنiڭ وسى ۋاقىتقا دەيiن كوپشiلiكتەن «وتە زىميان، سۇرقيا» تۇردە جاسىرىپ كەلگەن ەۆرەيلiك تەگiم تۋرالى الەمگە جار سالۋ ارقىلى، سوڭعى ۋاقىتقا دەيiن وتكەننەن تىربانىپ iزدەگەن ءۇمiتiمنiڭ سەنiممەن قاۋىشىپ، نىق نەگiزiن تابۋىنا سەپتiگiن تيگiزدi.
مەنiڭ تولىق ەسiمiم - بورحەس اسەۆەدو بولادى. «روساس جانە ونىڭ ءداۋiرi» اتتى كiتابىنىڭ ون بەسiنشi تاراۋىنا جاساعان تۇسiندiرمەلەرiنiڭ بiرiندە راموس مەحيا سول كەزدەگi بۋەنوس-ايرەس وتباسىلارىنىڭ ءبارiن ساناپ شىعادى جانە ولاردىڭ ءبارi «ءوز ءتۇپ-تامىرىن پورتۋگال ەۆرەيلەرiنەن الاتىنىن» دالەلدەيدi. تiزiمدە اسەۆەدو اتتى فاميليا دا بار: مەنiڭ سەميت تەكتەستەرگە قانداي دا بولماسىن قاتىسىم بار ەكەنiن دالەلدەيتiن جالعىز دەرەك وسى عانا...» (حورحە لۋيس بورحەس، «مەن ەۆرەيمiن»، شىعارمالارىنىڭ 4 تومدىق جي-ناعى، «امفورا» باسپاسى، سانكت-پەتەربۋرگ، 2005 جىل، 493-بەت).
ءيا، بۇدان كەيiن، نەسi ەكەنiن، قيالىڭدا ءاردايىم ەۆرەي بولۋدى ارمانداپ كەلگەن بورحەستiڭ ەۆرەيلiكتەن ات-تونىن الا قاشاتىنى بار. شاماسى، بۇل ونىڭ كارل ماركس، زيگمۋند فرەيد، وسۆالد شپەنگلەرلەرمەن تۋىسقىسى كەلمەيتiنiنەن بولار. الدە باسقا سەبەپ بار ما؟
بۇل ساۋالدىڭ جاۋابى «مەن ەۆرەيمiن» دەپ اتالاتىن وسى ماقالانىڭ سوڭىندا جاتقان سەكiلدi:
«بiزدiڭ كۇستاناۋشىلارمىز جات تامىرلاردى تەك ەۆرەيلەردiڭ اراسىنان عانا تاباندى تۇردە iزدەۋگە بەيiم. ولار ونى فينيكيلەردiڭ، نۋميديلەردiڭ، ساقتاردىڭ، بابىلدىقتاردىڭ، پارسىلاردىڭ، مىسىرلىقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، ۆاندالداردىڭ، وس-تروگوتتاردىڭ، ەفيوپتاردىڭ، يلليريلىقتاردىڭ، پافلاگونداردىڭ، سارماتتاردىڭ، ميديالىقتاردىڭ، وتتو¬مانداردىڭ، بەربەرلەردiڭ، بريتانداردىڭ، ليۆيالىقتاردىڭ، تسيكلوپتار مەن لاپيفتەردiڭ اراسىنان تiپتi دە iزدەپ اۋرە بولمايدى. سەبەبi, الەكساندريا، بابىل، كارفاگەن مەن مەمفيستiڭ ايلى تۇندەرi سiزگە ەشقاشان ايتۋلى بابالارىڭىزدى تارتۋ ەتپەك ەمەس: مۇنداي مۇمكiندiك شايىردىڭ يiسi تاناۋىڭىزدى قىتىقتار ءولi تەڭiزدiڭ توڭiرەگiن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ عانا ەنشiسiنە جازىلعان».
بۇل ۇزiندiدەن بورحەستiڭ قانداي دا بiر تولىققاندى تاريح تەك ەۆرەيلەرگە عانا ءتان دەپ ەسەپتەيتiنiن اڭعارۋعا بولادى. ينتەللەكتۋال بورحەستiڭ وزگە حالىقتارمەن بiرگە ساقتار مەن عۇنداردىڭ ۇرپاقتارىن دا (دەمەك، بiزدi دە - ءا.ب.) كەلەمەجدەپ وتىرعانىن تۇيسiنەسiز. بورحەستiڭ قيالىندا ءوزiن نەگە ەۆرەي رەتiندە كورگiسi كەلە بەرەتiندiگiنiڭ دە سەبەبi وسى بiر سانا تۇكپiرiندەگi بۇعىنىڭقى، بەيبiت كەيiپتەگi ماقتانىشتا جاتقانى بايقالادى.
ءيا، بورحەس - ەۆرەي. ايتپەسە ماقالاسىنىڭ تاقىرىبىن «مەن ەۆرەيمiن» دەپ ايقايلاتىپ قويماس ەدi عوي. بالكiم بۇل ونىڭ «بۇكiل الەمنiڭ ەۆرەيلەرi, بiرiگiڭدەر!» دەگەن جاسىرىن ۇندەۋگە قاتقان قۇپيا ەمەۋرiن - جاۋابى بولار. «يزرايل! مەن دە ءوز بالاڭمىن!» دەگەنi شىعار. ايتپەسە، ءوزiنiڭ ەۆرەي ەكەنiن بۇكiلالەم بiلەتiن بورحەس تۇگiلi, بiزدiڭ كiم ەكە-نiن كەشەگە دەيiن بiلمەي كەلگەن ماشكەۆيچiمiز دە جاسىرماي جايىپ سالعان جوق پا! ماشكەۆيچ تiپتi يزرايلگە قارجىلاي كومەكتەسەتiنiن دە اشىق ايتتى. ارينە قازاقستاندا ءجۇرiپ تاۋىپ جاتقان دۇنيەسiنiڭ ەسەبiنەن. سوسىن ميللياردەر ماش¬كەۆيچ قانا ەمەس، بiلiمپاز بورحەس تە ەۆرەي بولىپ جاتسا نەسi ايىپ!
ەندi ەۆرەيدi قويىپ وزiمiزگە بiر ءسات ورالايىق. شىنىمدى ايتايىن، تەك بورحەس ەمەس، مەنiڭ دە ەۆرەي بولعىم كەلگەن. قيالىمدا ءولi تەڭiزدiڭ جاعالاۋىنا قانشا رەت باردىم ەكەن، ەندiگi وعان ەسەپ تە جوق بولار. مۇسا عالايسسالامنىڭ ەۆرەي جۇرتىن مىسىر قۇلدىعىنان الىپ شىققان ۋاقىتى، سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ەروتيكالىق ايشىقتارعا تولى ماحاببات جىرلارى، پايعامبار iسپەتتەس يزرايل قويشى اقىندارىنىڭ ۇرەي مەن سەنiم، قورقىنىش پەن كورiپكەلدiك قاتار ۇيىسقان جۇرەك جاردى سىرلارى، بۇلاردىڭ ءبارi تەك مەنi ەمەس، تالايدى ءتانتi ەتكەن تاريح بەتتەرi, ءسوز ونەرiنiڭ ۇزدiك پاراقتارى. ەۋروپا، قوس امەريكا مەن اۆستراليانى، بالكiم باسقا قۇرلىقتاردى دا ۇستاپ تۇرعان مادەني-رۋحاني تiن، ياكي تامىر. ايتەۋiر، ادامزات تاريحىنىڭ ءون بويىندا تەرەڭگە تارتقان ەكi تامىر بولسا، سونىڭ بiرi ەكەنi انىق. ياعني، وعان قىزىعا قاراماۋ ەش مۇمكiن ەمەس. ءيا، بالا كەزiڭiزدەن قىزىعا وقىپ وسكەن «ءجۇسiپ-زىليحا» قيسسا داستانىڭىزدىڭ ءوزi ەڭ الدىمەن وسى ەۆرەيدiڭ توپىراعىنا ءدان بولىپ ءتۇسiپ، كوكتەپ ونگەن حيكايا بولسا، قىزىقپاسقا، تامسانا قاراماسقا نە شارا!
بiراق، امال قانشا، قىزىعا قاراعاننان، قۇمارتا iڭكارلانعاننان ەۆرەي بولىپ كەتكەن بiز جوق. ونداعى كوزi تاناداي ارۋ سۋلاميفتەر مۇندا دا بiر قازاق بالاسىنىڭ سۇلەيمەن بولعىسى كەلiپ جۇرگەنiنەن مۇلدەم بەيحابار ەكەنi, بۇل دا ەندi ەشكiمنەن قىمتانىپ، قالقالاپ جاسىرا المايتىن شىندىعىمىز.
دەگەنمەن مەنiڭ ءبارiبiر ەۆرەي بولعىم كەلەدi. نەگە؟
جاۋاپ بەرەيiك. سوڭعى كەزدەرi قازاق باسپاسوزiندە شىڭعىس حاننىڭ ۇلتى كiم بولعانى تۋرالى اڭگiمە قايتا ءورشiپ تۇر. كەيدە داۋ-دامايلى بۇل اڭگiمەنiڭ جولىنداعىسىنىڭ ءبارiن قوپارا، قوتارا كوشiرiپ كەلە جاتقان دالاداعى جىن سەكiلدi الىپ دار مويىن قۇيىنعا ۇقساپ كەتەتiنi دە بار. ايتەۋiر قورقىنىشتى. Iشتەي ۇلى ارۋاقتى مازالاپ جاتقانىمىزدىڭ ءتۇبi جاقسىلىقپەن تەزiرەك بiتسە ەدi دەپ تiلەيسiڭ. امال قانشا، داۋدىڭ ۇشىعىنا شىعار ەمەسپiز.
مiنە وسى شىڭعىس حان جايلى داۋدىڭ ويانۋىنا ەۆرەي باۋىر، ەگەر شىڭعىس حاننىڭ شەشەسi ەۆرەي بولسا، بiر مىسقال دا مۇمكiندiك بەرمەس-تi. بiردەن شەشەسi ەۆرەي، دەمەك ءوزi دە ەۆرەي دەر ەدi. يەمدەنiپ الىپ، بۇكiل الەمگە ۇلىقتار ەدi.
ال بiزدە شە؟
بايعۇس باسىمىز شىڭعىس حاندى شەشەسi قازاق قوڭىراتتىڭ قىزى بولعانىنا قاراماي، قانشادان بەرi كەۋدەسiنەن كەرi يتەرiپ كەلەمiز. قايسىبiر بiلگiشتەردiڭ تiپتi شىڭعىس حاننىڭ بiزگە ەشقانداي قاتىسى جوق دەپ كەسiپ ايتقىسى دا كەلەدi. ال شىڭعىس حاندى اكەسi جاعىنان قازاققا، تۇركiگە تارتقىسى كەلەتiن تالپىنىستارعا ەشقانداي نازار اۋدارعىلارى كەلمەيتiن قىڭىرلىقتارى جانە بار. «ياپىر-اۋ،- دەيسiڭ iشتەي، ەگەر قازاق ەۆرەيدiڭ جولىن ۇستانعاندا (ەۆرەيدە ەۆرەي اناسىنىڭ بالاسى ەۆرەي بولىپ سانالادى، ال اكەسi ەۆرەي بولعانىمەن شەشەسi ەۆرەي بولماسا، ونداي ۇل-قىزدىڭ يزرايل ۇرپاعى بولىپ سانالۋعا قاقىسى جوق - ءا.ب.) شىڭعىس حاننىڭ قازاق ەكەنiنە تيتتەي دە كۇمان-كۇدiك بولماس ەدi عوي، ال بiز ەۆرەي ەمەس، قازاقپىز دەپ وسىنشا بۇلقان-تالقان بولۋدىڭ ءجونi بار ما؟ الدە قوڭىرات قازاقتىڭ تايپاسى ەمەس پە؟ ەگەر عايىپتان تايىپ وسىلاي بولا قالسا، وندا كەرەي، نايمان، جالايىرلاردىڭ دا قازاق بولماعانى دا. سوندا قازاق بوپ شىڭعىس حاندى جاتسىنىپ جاتقان قازاقتارىڭ كiمدەر؟
ءيا، ايتتىم عوي، مەنiڭ ەۆرەي بولعىم كەلەدi. ويتكەنi, شىڭعىس حان تۋرالى داۋدان تەك ەۆرەي بولىپ قانا قۇتىلا الاتىنىمىزدى جاقسى بiلەمiن.
بورحەس دۇرىس بايقاعان. ول «الەكساندريا، بابىل، كارفاگەن مەن مەمفيستiڭ ايلى تۇندەرi سiزگە ەشقاشان ايتۋلى بابالارىڭىزدى تارتۋ ەتپەك ەمەس: مۇنداي مۇمكiندiك شايىردىڭ يiسi تاناۋىڭدى قىتىقتار ءولi تەڭiزدiڭ توڭiرەگiن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ عانا ەنشiسiنە جازىلعان» دەيدi. ال مەنiڭ ۇلى بابالارىڭنان جۇرداي قىلاتىن حالىقتار مەن تاريحي وڭiرلەردiڭ تiزiمiنە بورحەستiڭ سوڭىن الا ءوزiمiزدiڭ ۇلى دالانى دا قوسقىم بار. ويتكەنi, ۇلى بابالارىمەن ماقتانا بiلۋ پاراساتى، بالاسىنىڭ بەلi عانا ەمەس، قىزىنىڭ دا قۇرساعىنان شىققان ءاربiر ۇلىن قادiرلەي بiلۋ دانالىعى تەك ەۆرەي باۋىردىڭ عانا تالايىنا جازىلعان نەسiبە. ولاردىڭ ۇلى حالىق بولاتىنى دا سوندىقتان.
الەم بiلەتiن بورحەس «مەن ەۆرەيمiن» دەيدi.
2006 جىل.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»