قازاق كينو ونەرىنىڭ قانشاما ۋاقىتتان بەرى كورەرمەنمەن بiرگە ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقان جانە ماڭگi جاساي بەرەتiن كلاسسيكالىق تۋىندى­سىنىڭ بiرi – «قىز جiبەك» كوركەم ءفيلمىنىڭ تۇسىرىلگەنىنە بيىل 50 جىل تولىپ وتىر. ول تاسپا­لانعان كەزدە ءالi دۇنيەگە كەلمەگەن ادامدار تۇگىلى، ولاردىڭ بالالارى دا قازiر بۇل فيلم­دi ءسۇيiپ تاماشالايدى. ياعني «قىز جiبەك» – جاس تالعا­مايتىن ومiرشەڭ دۇنيە. ۇلتتىق كينو ونە­رiنiڭ iنجۋ-­مارجانى قالاي ەكراندالعان ەدi?

كلاسسيكتەر باس قوسسا، كلاسسيكا تۋادى

«قىز جiبەك» اتتى فيلم ءتۇسiرۋ تۋ­را­لى وي حح عاسىردىڭ سوناۋ قىرقىنشى جىل­دارىندا-اق تۋىنداعان ەكەن. قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi عابيت مۇسiرەپوۆ «گاك­كۋ» اتتى ستسەناري جازىپ، كينوستۋدياعا ءوت­كiزگەن. الايدا، قانداي سەبەپتەرمەن ەكە­نi بەيمالiم، ول سول كۇيi ەكراندالماي، سورەدە جاتىپ قالادى. 1967 جىلدىڭ كۇزiندە «الداعى جىلى وندiرiسكە جiبەرەتiن دايىن نە بار؟» دەگەن سۇراق تۋعاندا، «قازاقفيلمنiڭ» سول كەزدەگi ديرەكتورى كامال سمايىلوۆتىڭ ەسiنە باياعى عابەڭنiڭ ستسەناريi تۇسە كەتەدi. ول كەزدە قاي ىسكە دە ماسكەۋدىڭ رۇقساتى كە­رەك، ستسەناريدىڭ ورىسشا نۇسقاسىن ءبۇ­گىندە رەسەي استاناسى سانالاتىن الىپ شا­ھارداعى وداقتىق كينوكوميتەتكە اپا­رىپ كورسەتكەندە، ونداعى ماماندار وقىپ شىعىپ، «ءوز تاريحتارىڭ ەكەن، جاق­سى­لاپ قويىپ شىعا الامىز دەسەڭدەر، قار­سى­لى­عىمىز جوق، قولعا الا بەرiڭدەر»، – دەپ قۇپ­تاپتى. ستسەناريدi بەكiتتiرiپ، ەلگە ورال­عان ديرەكتور بiردەن عابەڭە بارادى. قۋا­نىشتى حاباردى ەستiگەن جازۋشى: «ودان بەرi قانشاما ۋاقىت ءوتتi, مەن ستسەناريدi قايتا قاراپ، جاڭالاپ جازىپ شىعايىن»، دەپ ەكi-ءۇش اي مۇرسات سۇرايدى. ستسەناري دايىن بولعان سوڭ، ءتۇسiرۋ جۇمىستارى باستالادى.

ع.مۇسiرەپوۆ: «كينو تەك تولەگەن مەن جi­بەكتiڭ ماحابباتىن عانا ارقاۋ ەتسە، كوپ مە­لود­رامانىڭ بiرi بولىپ قالادى»، – دەپ، ستسەناريگە ەلدiڭ تاتۋلىعىن، تۇتاستىعىن ساق­تاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكە­نiن كورسەتەر پاتريوتتىق سارىن قوس­قان. تۋىن­دىنىڭ نەگiزگi لەيتموتيۆi – ءتو­لە­گەن­نiڭ «سىي­ماي جۇرسەك ەكەن-اۋ، سىيىسا الماي ءجۇر­­مiز عوي» دەگەن بiر اۋىز نالاسىندا جا­تىر. ءوزارا رۋ-رۋ بوپ قىرقىسقان حالىق ءتۇبi سىرتقى جاۋعا جەم بولماق. مۇنى اۆتورلار فيلمگە ەنبەي قالعان اقىرعى كادر ارقىلى اڭعارتقىسى كەلگەن (وزەنگە باتىپ ولگەن جiبەكتiڭ سۋدا جاتقان ساۋكەلەسiن جاۋ اسكەرi نايزاسىمەن iلiپ الىپ، دار-دار ايىرادى دا، قاراقۇرىم قالىڭ قول ونسىز دا تولەگەنiنەن ايىرىلىپ، قۇسا بوپ جاتقان قازاق ورداسىنا تۇتقيىلدان تيiسپەك ويمەن جايىققا تۇسەدi, بiراق بۇل ەپيزود «جاماندىق شاقىرماڭدار!» دەگەن ەسكەرتۋمەن تسەنزۋرادان وتپەي قالعان). سونداي-اق، جازۋشىنىڭ پiكiرiنشە، بۇل في­لم قازاق حالقىنىڭ بۇكiل سالت-ءداس­تۇر، ادەت-عۇرىپ، ەتنوگرافياسىن كورسە­تە­تiن، ۇلت تۇرمىسىنىڭ پانوراماسىن جا­ساي­تىن ەپيكالىق دۇنيە بولۋى قاجەت ەدi. سوندىقتان ورتا عاسىرلارداعى قازاق ءومi­رiن بەينەلەيتiن رەكۆيزيتتەرگە وتە كوپ كوڭiل ءبولiندi. ەپوستا سۋرەتتەلەتiن ءسان-سالتاناتتى كوش، سىرلىباي مەن بازار­باي­دىڭ باي دا اسەم اۋىلدارى، باستى كەيiپ­كەرلەردiڭ، ولاردىڭ سەرiكتەرiنiڭ ءساندi دە كوركەم كيiمدەرi, تاريحي جادiگەرلەر، بال­بال تاستار، تاۋ جاقپارىنداعى ەجەلگi جازۋ­لار – ءبارiن دە ەكراننان كورسەتۋ كەرەك بولدى. بۇعان قاراپايىم حالىق تا ءوز ۇلەسiن قوستى: بiرەۋ ەر-تۇرمان ابزەلiن اكەلسە، بiرەۋ كيiز ءۇي جابدىقتارىن، تاعى بiرi كونە اشەكەي بۇيىمدارىن كينوستۋدياعا جولداپ جاتتى. «قىز جiبەكتiڭ» ناعىز حالىقتىق كينو بولىپ شىعۋىنا وسى حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسى دا سەبەپ بولدى-اۋ دەگەن ويدىڭ جانى بار.

«قىز جiبەكتiڭ» «ۇلتتىق كينونىڭ كلاس­سيكاسى» اتانۋىنىڭ بiر سىرى – ونىڭ ەك­ران­دالۋىنا قازاق مادەنيەتiنiڭ كiل ماي­تال­ماندارى اتسالىسقان. بۇعان كوز جەتكiزۋ ءۇشiن مىنا تiزiمگە نازار اۋدارساڭىز-اق جەتiپ جاتىر: عابيت مۇسiرەپوۆ (ستسەناري اۆتورى), اسقار سۇلەيمەنوۆ ء(فيلمنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ رەداكتورى), ولجاس سۇلەيمەنوۆ (ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ رەداكتورى), نۇرعيسا تiلەنديەۆ ء(فيلمنىڭ كومپوزيتورى), قادىر مىرزا ءالي (فيلم­دەگى اندەردىڭ ولەڭىن جازعان اقىن), اسحات ءاشىرا­پوۆ ء(فيلمنىڭ باس وپەراتورى), گۇل­فايرۋز ىسمايىلوۆا ء(فيلمنىڭ باس سۋرەت­شىسى جانە جىبەكتىڭ اناسى – ايگوزدىڭ ءرولىن ورىنداۋشى), ءسابيرا مايقانوۆا (قامقا), فاريدا ءشارiپوۆا (كەربەز), ىدى­رىس نوعايباەۆ (قارشىعا), كەنەنباي قوجا­بەكوۆ (سىرلىباي), كاۋكەن كەنجەتاەۆ (بازارباي), قانابەك بايسەيىتوۆ (تۇتقىنعا تۇسكەن باتىر), ءاسانالى ءاشiموۆ (بەكەجان), ءانۋار مولدابەكوۆ (شەگە) – قۇداي-اۋ، كiل كلاسسيكتەر ەمەي، كiمدەر؟! وسىنشاما ونەر تارلانى باس قوسىپ، بiرلەسە ەڭبەك ەت­كەن جەردە كلاسسيكا تۋماعاندا قايتەدi?.. ال قازiر ونەردەگi iرi تۇلعالاردىڭ باسىن بiر جوبا ارقىلى بiرiكتiرۋ مۇمكiن بە؟ قاي­دام. ەگەر مۇمكiن بولسا، وسى ۋاقىتقا دەيiن نەگە «قىز جiبەك» سىندى كەسەك ءدۇ­نيە شىقپادى؟ بۇگiندە مايتالماندار ءبو­لەك-بولەك جارقىراپ كورiنگiسi كەلە مە، ءال­دە ولاردى ورتاق iسكە جۇمىلدىرار تۇلعا تابىلماي جاتىر ما؟..

الىستان iزدەگەن جiبەك الماتىدان تابىلدى

الايدا باستى رولدەرگە جاس اكتەرلەردi تابۋ كەرەك ەدi. ءتۇسiرۋ توبىنىڭ ەڭ باسى قات­قان جەرi دە وسى بولدى. «جiبەك بەينەسiن سوم­دايتىن كورiكتi بويجەتكەن كەرەك» دەگەن حابارلاندىرۋ «لەنينشiل جاس» (قازiرگi «جاس الاش»), «لەنينسكايا سمەنا» (قازiرگi «ەكسپرەسس ك») گازەتتەرiنiڭ 1968 جىلعى 1 قاڭتارداعى ساندارىندا جاريالاندى. حا­لىق بۇل وتiنiشكە دە ايرىقشا ىقىلاسپەن اتسالىستى. «وسى قىز ناعىز جiبەك بو­لا الادى-اۋ» دەگەن ارۋلاردىڭ سۋرەتi كي­نوستۋ­دياعا قارشا بورادى. 500-گە جۋىق قىزدىڭ اراسىنان 40 شاقتىسى سۇرىپتالىپ الىنىپ، ولاردىڭ 15-i كينوسىناقتان وتۋگە شاقىرىلدى. قۇرامىندا عابيت مۇسiرەپوۆ، ساپارعالي بەگالين، ءماجيت بەگالين، ءشا­­كەن ايمانوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ، كا­مال سمايىلوۆ سىندى مارعاسقالار بار كوركەمدiك كەڭەس جىبەك رولىنەن ۇمىتكەر ارۋلاردىڭ ءبارiن قاراپ شىعىپ، «جi­بەكتiڭ قۇربىلارىن ويناۋعا جارايدى ەكەن، بiراق جiبەكتiڭ ءوزi بولا المايدى» دەس­تi. سودان تاعى iزدەۋ باستالدى. رەجيسسەر سۇل­تان قوجىقوۆ (ول تۋرالى اڭگiمە ءسال كەيiنi­رەك) ءوز كومەكشiلەرiن قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە اتتاندىردى.

بiراق الىستان iزدەگەن ارۋ الماتىنىڭ وزiنەن تابىلىپتى. وسى قالانىڭ №66 مەك­تەبiندە 10-سىنىپتا وقيتىن قاراقات كوزدi, اققۇبا ءوڭدi, ءسۇمبiل شاشتى، كەلبەتتi قىز مەرۋەرت وتەكەشوۆانى رەجيسسەردiڭ اسسيستەنتi كينوستۋدياعا ەرتiپ كەلiپتi. تiپتi ونىڭ جاس شاماسى دا (17-دە) ستسەناريدەگi جiبەكتiڭ سيپاتتاماسىنا ءدوپ كەلە كەتسە كە­رەك. ايتسە دە، اۋەلدە «قالادا وسكەن قىز، قازاقىلىعى قانشالىقتى، ءسوز جاعى قالاي، اتقا وتىرۋعا يكەمi بار ما، جى­لاپ-ەگiلەتiن، ەزiلەتiن تراگەديالىق ەپيزود­تاردا ۇدەدەن شىعا الا ما؟» دەگەن كۇ­مان-كۇدiكتەر تۋىنداعان. ونىڭ بارiنە س.قو­جىقوۆ: «ءدال قازiر اتپەن زۋلاپ شابا ال­مايدى، بiراق ءتۇسiرۋ باستالعانعا دەيiن ۇيرە­تەمiز، وعان ىقىلاسى دا، ىڭعايى دا بار»، – دەپ جاۋاپ قايىرعان. جاسىراتىنى جوق، بۇل رولگە تانىس-تۋىس اكتريسالارىن تىقپالاعاندار دا از بولماعان كورiنەدi. تiپ­تi ع.مۇسiرەپوۆتiڭ ءوزi جiبەكتi تانىمال اكتريسا رايا مۇحامەدياروۆانىڭ ويناعانىن قالاعان ەكەن. بiراق رەجيسسەر جازۋشىنى «مەنiڭشە، جiبەكتi ءوز جاسىنا سايكەس ءورiم­دەي بويجەتكەن مەرۋەرتتiڭ ويناعانى ءجون» دەپ كوندiرگەن دەسەدi.

– كينوستۋديا الدىنان بiرiنەن-بiرi ءوت­كەن كەرەمەت سۇلۋ قىزداردى كورگەندە، «مىنا­داي ارۋلار تۇرعاندا، مەن نەمەنەگە كەلدiم؟» دەپ ويلانىپ قالدىم، – دەپ ەسكە الادى اكتريسا مەرۋەرت وتەكەشوۆا. – ەگەر «قويشى، بۇلار ەمەس، ءبارiبiر مەن وتەمiن» دەپ مۇرنىمدى شۇيiرگەندە، iرiكتەۋدەن وتەر مە ەدiم، وتپەس پە ەدiم، كiم بiلەدi… ونەر – وتە ءنا­زiك الەم، ول ەشقانداي استامشىلىقتى كو­تەرمەيدi. جiبەكتiڭ بەينەسiن سومداۋ ءۇشiن تەك ادەمiلiك قانا ەمەس، تالانت تا كەرەك قوي. سول جاعىنان الگi قىزداردان باسىمداۋ تۇسكەن بولۋىم كەرەك، رەجيسسەر مەنi تاڭداپ الدى…

تولەگەن رولiنە ۇمiتكەرلەر اسا كوپ بول­ماپتى، وعان ون شاقتى عانا ادام شاقى­رىل­عان كورiنەدi. سونىڭ بiرi – كەيiن شەگە رولiنە بەكiتiلگەن ءانۋار مولدابەكوۆ ەكەن. بۇل كەزدە ول بەلگiلi اكتەر ەدi. رەجيس­سەر «جiبەكتiڭ بەينەسiن ەشكiمگە بەلگiسiز جاس قىزعا سەنiپ تاپسىرعاسىن، تولەگەن دە سوعان سايكەس بولسىن، ونى سومدايتىن ادامدى جاس جiگiتتەردiڭ iشiنەن iرiكتەرمiز» دەگەن شەشiمگە كەلەدi. ءسويتiپ، ءا.مولدابەكوۆتi شەگەنiڭ رولiنە بەكiتەدi. اكتەردiڭ جارى، اكتريسا بايان يماشەۆا بiر سۇحباتىندا: «فيلمگە دايىندىق كەزiندە ول دومبىرا ۇيرەنەمiن دەپ سابالاپ، ءتورت دومبىرانى سىندىرعان. تۇك شىعارا الماعان سوڭ نۇرعيسا ارالاستى عوي. فيلمنiڭ ءتۇسiرiلۋi بارىسىندا اۋەلدە انۋارعا تولەگەن ءرولi, سونان سوڭ بەكەجان ءرولi بەرiلدi. كەيiن شەگەگە لايىق اكتەر تابىلماي، سوعان بەكiتiلدi. ءانۋاردىڭ اقىنجاندىلىعىن ارiپتەستەرi جاقسى بiلەتiن. شەگەنiڭ رولiنە نازiك ءارi اقىنجاندى ادام كەرەك بولعاندا، ءانۋاردىڭ تاڭدالۋى دا سوندىقتان»، – دەيدى.

ال تولەگەن رولiنەن دامەلi ونشاقتى ۇمiتكەردiڭ iشiنەن جاستايىنان اتتىڭ جالىندا وسكەن كوركەم جiگiت قۇمان تاستان­بە­كوۆ تاڭداپ الىنادى. ول كەزدە تەاتر ينس­تي­تۋتىندا وقيتىن جاس اكتەردiڭ بويى دا، كەلبەتi دە ءوزi سياقتى ورiمدەي ارۋ جiبەككە وتە سايكەس كەلiپ، ەكەۋi جاراسا كەتەدi. بiراق تولە­گەن – قىز iزدەگەن سەرi جiگiت قانا ەمەس، ەل قامىن ويلايتىن ەر عوي. ازاماتتىعىن، باتىرلىعىن قانشالىقتى تانىتا الادى؟ بۇل كۇمان تولەگەن مەن بەكەجاننىڭ ال­عاش ۇشىراسىپ، شەكiسiپ قالاتىن تۇسىندا تiپ­تi ۇدەي تۇسكەن. ءاسانالi ءاشiموۆتiڭ وينا­ۋىنداعى بەكەجان اۋەلدە تولەگەننەن الدە­قايدا مىقتى كورiنگەن. دەگەنمەن، ءتۇسiرiلiم بارىسىندا ق.تاستانبەكوۆ وجەت جiگiتتiڭ وبرازىنا بiرتە-بiرتە شىنداپ ەنiپ، ءرولدiڭ كiلتiن تاۋىپ، اقىرىندا وتە شىنايى ويناپ شىعادى.

ەكراندا – اجىراتتى، ومiردە – قوستى

تولەگەن مەن جiبەكتiڭ ەكرانداعى ماحاب­باتى كوپ ۇزاماي ومiردە دە جالعاسقان.
– مەرۋەرتتi مەن العاش «قىز جiبەك­كە» اكتەرلەر iرiكتەۋ باستالعاندا، «قازاقفيلم­دە» كوردiم، – دەگەن ەدى مارقۇم اكتەر قۇمان تاستانبەكوۆ ءبىر سۇحباتىندا. – قاراسام، جا­نارىنىڭ وتى بار ەكەن. Iشiمنەن «وسى قىز وتەدi» دەدiم. بولجامىم ءدوپ كەلدi. مەن ونىڭ بiردەن كو­زiنە عاشىق بوپ قالدىم. جiبەك ءرولi­نە بەكiتiلەتiنiنە سەنگەنiم دە سون­دىقتان. ماعان ۇناعان قىز رە­جيسسەرگە دە ۇناۋعا تيiس دەپ ويلا­دىم. راسىندا دا، مەرۋەرت ءوزi سەكiلدi سۇلۋ قىزداردىڭ iشiندە دارىنىمەن دە ەرەكشەلەندi. جi­بەك­­تi ويناۋ ءۇشiن ءتۇر دە، سىم­بات تا، تالانت تا، iشكi سەزiم دە، جان دۇنيەنiڭ بايلىعى دا قا­جەت ەدi. وسى قاسيەتتەردiڭ ءبارi مەر­ۋەرتتiڭ بويىنان تابىلدى.

– العاشىندا قۇمان ەكەۋمiز تۇك تە سويلەسپەيتiنبiز، – دەپ جالعاستىرادى م.وتەكەشوۆا. – بiراق كۇندە ءتۇسiرۋ الاڭىندا كەزدەسiپ قالاتىندىقتان، كوپ ۇزاماي بiر-بiرiمiزگە باۋىر با­سىپ، جاقىن ارالاسىپ كەتتiك. ەكەۋ­مiز دە جاسپىز، ەكەۋمiز دە ادەمi­مiز. ءسويتiپ ءجۇرiپ عاشىق بوپ قالعانىمىزدى بiلمەپپiز.

قوس عاشىق 1970 جىلدىڭ 6 قاراشاسىندا نەكە قيدىرعان (بۇل كەزدە «قىز جiبەك» ەكرانعا شىعىپ ۇلگەرگەن-دi, قۇمان مەن مەرۋەرت «بiزدiڭ عاني» فيلمiندە ەرلi-زايىپتىلاردىڭ بەي­نەسiن سومداپ جۇرگەن بولاتىن). جاس جۇبايلاردىڭ تويلارىندا ءانۋار مول­دابەكوۆ دومبىرامەن جاس كەلiننiڭ بەتiن اشىپ، ءاسانالi ءاشiموۆ اسابا بولعان. «كينودا قوس عاشىقتى بiر-بiرiنەن ايىر­عان بەكەجان ومiردە، كەرiسiنشە، بiز قۇر­عان وتاۋدىڭ تۇڭعىش تويىن جۇرگiزiپ، قۋا­نىشىمىزعا تiكەلەي قىزمەت ەتتi» دەپ ەسكە الادى ۇل-قىز ءوسىرىپ، نەمەرە سۇيگەن جۇلدىزدى جۇپ. بiر قىزىعى، ۇيلەنۋ تويىندا م.وتەكەشوۆا – جiبەكتiڭ، ق.تاستانبەكوۆ – تولەگەننiڭ، ا.ءاشiموۆ – بەكەجاننىڭ، ءا.مولدابەكوۆ – شەگەنiڭ فيلمدەگi كيiمدەرiن كيiپ ءجۇرىپتى.

و باستا سەنiمسiزدiك تانىتىلعان اكتەر­لەردiڭ بiرi – مارقۇم كەنەنباي قو­جابە­كوۆ بولىپتى. ارينە، تاجiريبەلi ساحنا تارلانىنىڭ تالانتىنا ەشكiم شاك كەلتiرمەگەن، مۇنداعى كۇمان ونىڭ اتقا وتىرىپ، كوش باستاي الاتىنىنا باي­لانىستى تۋىنداعان. ويتكەنi, سودان بiرنەشە جىل بۇرىن ول كوشەدە بiرەۋدi بۇزاقىلاردان اجىراتىپ الماق بولعاندا، الگi وڭباعاندار بۇعان پىشاق جۇمساپ، سونىڭ سالدارىنان اكتەر مۇگەدەك بولىپ قالعان ەدi. بiراق رەجيسسەر كوركەمدiك كەڭەس الدىندا ك.قوجابەكوۆتiڭ كانديداتۋراسىن قورعاپ قالا الدى. ارداگەر اكتەرگە ارنالىپ، وعان ىڭعايلى، وزگەشە ەر-تۇرمان جاسالدى. ءسويتiپ، ول كوش باستايتىن كورiنiستەرگە ءتۇسۋ ءۇشiن ەرگە ەركiن وتىرا الاتىن بولدى. اقىرىندا كەنەكەڭ سىرلىباي رولiنە بەكiتiلدi. بۇل – سۇلتان قوجىقوۆتىڭ تاباندىلىعى عانا ەمەس، اتالمىش وبرازدى سومداۋعا ايرىقشا ىقىلاس تانىتقان اكتەردi قولداي بiلگەن ازاماتتىعى دا ەدi.

«سۇلتانعا سالەم ايتىڭدار، مەن وعان ريزامىن!»

رەجيسسەر سۇلتان قوجىقوۆ – كوزi تiرi­سiندە ءوز ەڭبەگiنە ساي لايىقتى باعا الا ال­ما­عان تالانت. تiپتi قايتىس بولعاننان كەيiن دە ول تۋرالى جەتكiلiكتi دەڭگەيدە جازىلعان جوق. سوندىقتان دا، بۇگiنگi جاس بۋىن ول تۋرالى ونشا بiلە بەرمەيدi. «قىز جiبەكتi» تۇسiرگەن ءشا­­كەن ايمانوۆ دەپ ويلايتىندار ارامىزدا ءالi دە از ەمەس.

شىن مانiندە، سۇلتان قوجىقوۆ – تەك­تi اۋلەتتەن شىققان تۇلعا. ونىڭ اكەسi قوڭىر­­قوجا قوجىقوۆ (1880-1938) – كەزiندە مۇستافا شوقاي باستاعان الاش ارىستارىمەن پiكiرلەس بولعان، «الiپپە» وقۋلىعىن جازعان اعارتۋشى، عالىم، قوعام قايراتكەرi, «حالىق جاۋى» رەتiندە تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسiلگەن، 1957 جىلى اقتالعان. اناسى ءلاتيپا قوجىقوۆا – ءسان جانە قولدانبالى ونەر شەبەرi, كسرو جانە قازاقستان سۋرەتشiلەر وداعىنىڭ مۇشەسi. 1925-1936 جىلدارى قازاق دراما تەاترىندا، 1936-1958 جىلدارى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قىزمەت ەتكەن. قوجاحمەت جانە قۇلاحمەت ەسiمدi قوس اعاسى دا بەلگiلi سۋرەتشiلەر بولعان.

وسىنداي ونەرلi شاڭىراقتا 1923 جىل­دىڭ 10 ناۋرىزىندا تارازدا دۇنيەگە كەل­گەن بولاشاق رەجيسسەردiڭ تولىق ەسiمi – سۇلتاناحمەت ەكەن. اناسى مەن اعالارىنىڭ جولىن قۋىپ، سۋرەت ونەرiنە قىزىققان ول وتان سوعىسىنان ورالعاسىن ءوز تۋىن­دى­لا­رىن مەرزiمدi باسپاسوزگە جيi جول­داپ، كارريكاتۋراشى رەتiندە تانىلا باس­تاي­دى. بiراق بۇكiلوداقتىق مەملەكەتتiك كينە­ماتوگ­رافيا ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلiك فاكۋل­تەتiن تامامداعان سوڭ (ايگiلi ۋكراين كينوگەرi الەكساندر دوۆجەنكودان ءدارiس العان), كينو سالاسىنا بiرجولا بەت بۇرادى. 1952 جىلدان باستاپ «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا رە­جيسسەر، 1974 جىلدان كوركەمدiك جەتەكشi بولىپ قىزمەت iستەيدi. سوندا ءجۇرiپ ءوز ستسە­ناريi بويىنشا جاس ۇرپاق تاربيەسi ءما­سە­لەسiن قوزعايتىن «انا مەن بالا» (1955), تاري­حي جانە زاماناۋي تاقىرىپتاردا «بiز جەتiسۋدانبىز» (1958), «ەگەر بiزدiڭ ارقاي­سى­مىز…» (1961) كارتينالارىن ءتۇسiردi. ۇشەۋiنiڭ دە ستسەناريiن ءوزi جازعان. كەيiن «شىڭداعى شىنار» (1965), ايگiلi بالۋان قاجىمۇقان تۋرالى «بiزدi بiلiپ قويىڭدار!» (1985) فيلمدەرiن تاسپالادى.

الايدا ونىڭ ەڭ ايگiلi تۋىندىسى – «قىز جiبەك» ەدi. ول وسىنداي فيلم ءتۇسiرۋدi سوناۋ 50-جىلداردان بەرi ارمانداعان ەكەن. بiراق ونى س.قوجىقوۆقا سەنiپ تاپسىرۋعا بiراز ادامدار قارسى بولعان كورiنەدi. اۋەل­دە بiر سەرياعا عانا اقشا ءبولiنiپ، كەيiن «قا­زاق­فيلمنiڭ» ديرەكتورى ك.سمايىلوۆ رەسپۋبليكا باسشىسى دiنمۇحامەد قوناەۆقا كiرiپ ءجۇرiپ، قوسىمشا قاراجات قوسقىزىپتى (بۇل تۋرالى كامال سەيiتجانۇلىنىڭ «قىز جiبەك» نەدەن باستالدى؟» دەگەن ەستەلiگiندە تولىعىراق باياندالادى). ءتۇسiرۋ جۇمىستارى كەزiندە دە كەدەرگiلەر كوپ كەزدەسكەن. دايىن كارتينانىڭ ءوزiن «داپ-دالا» ەتكiسi كەلگەندەر دە از بولماپتى.

«فيلمدi تاپسىرار كەزدە وعان سىن قارشا بورادى، – دەپ ەسكە الىپتى بiر سۇحباتىندا بەلگiلi رەجيسسەر، مارقۇم داريعا تنالينا. – «بۇل كوركەم فيلم ەمەس، عىلىمي-كوپشiلiك فيلم بولىپ كەتiپتi»، «باستان-اياق قازاق­تىڭ كيiم-كەشەك، اشەكەي-بۇيىم، تۇرمىس جاب­دىقتارىن كورسەتەتiن ەتنوگرافيالىق شىعارما عوي مىناۋ»، «ارتiستەردiڭ شاش قويى­سى، كيiمدەرi تاريحي شىندىققا سايكەس كەل­مەيدi»، «تiلەنديەۆ – كومپوزيتور ەمەس، كاسiبي بiلiمi جوق، ونىڭ فيلمگە جازعان مۋزىكاسى – ناعىز بۇزاقىلاردىڭ مۋزىكاسى» دەگەن سياق­تى «كەمشiلiكتەر» قازداي تiزiلدi. مۇنداي «سىننىڭ» تالايىن ءتۇسiرۋ بارىسىندا-اق ەستiپ، زارەزاپ بولعان سۇلتان جۇرەك تالماسىنا ۇشى­راپ، فيلمدi تاپسىرۋعا كەلە الماي قالعان ەدi. نۇرعيسا ماعان: «سەن كوركەمدiك كەڭەستiڭ ءمۇ­شەسi­سiڭ عوي، بار دا، فيلمدi قورعا!» – دەدى. اقى­رى الگiندەي «ايىپتاۋلارعا» شىداي الماي، «عىلىمي-كوپشiلiك دەيسiزدەر مە؟ سوندا نە، عى­لىمي-كوپشiلiك فيلم تۇسiرۋگە بولماي ما؟ نەگە دۇرىستاپ قارامايسىزدار؟جiبەكتiڭ ابايسىزدا مونشاقتاردى شاشىپ الاتىن ەپيزودى – ناعىز فيلوسوفيالىق كورiنiس قوي! بۇل وتاۋ iشiندە تولەگەنمەن وڭاشا قالعان جiبەكتiڭ الاي-تۇلەي بولىپ جاتقان iشكi سەزiم ارپالىسىنىڭ نىشانى ەمەس پە؟ ناعىز كوركەمدiك شەشiم وسىنداي-اق بولسىن!» دەپ ايتىپ-ايتىپ تاستادىم. مەنi كەيiن كوركەمدiك كەڭەستەن مۇلدە شىعارىپ جi­بەر­دi, بiراق «قىز جiبەك» سەكiلدi كارتينانى قور­عاپ قالۋعا ۇلەس قوسقانىمدى ماقتانىش تۇتامىن».

باستاپقىدا رەجيسسەردiڭ كەي شەشiمدەرiنە كوڭiلi تولماعان عابيت مۇسiرەپوۆ تە فيلمنiڭ سوڭعى دايىن نۇسقاسىن كورگەن سوڭ: «مەن بۇكiل ءتۇسiرiلiم بارىسىندا سۇلتانعا وپپوزيتسيالىق كوزقاراستا بولىپ كەلiپ ەدiم. ەندi, مiنە، تا­ما­شا فيلمنiڭ دۇنيەگە كەلگەنiن كورiپ وتىر­مىن. سۇلتانعا سالەم ايتىڭدار، مەن وعان ريزا­مىن!» – دەپتi (كارتينانى تاپسىرۋعا س.قوجىقوۆتىڭ اۋىرىپ، بارا الماعانىن جوعارىدا ايتتىق)…

***
«قىز جىبەك» ءفيلمى – ءارى جوعارى دەڭ­گەي­دەگى ونەر تۋىندىسى، ءارى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ەكرانداعى كوركەم بەينەسى. مۇنداي ۇلتتىق ۇلگىدەگى تۋىندىلار حالىق جادىنان ەشقاشان وشپەيدى.

ايتپاقشى…

ء*فيلمدى ءتۇسىرۋ جۇمىستارى سەمەي، كوكشەتاۋ، اقتاۋ وڭىرلەرى مەن الماتى وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى كۇرتى اۋدانىندا، جاركەنت ماڭىندا، ىلە وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا جۇرگىزىلگەن.
*تولەگەننىڭ اقساۋىتى مەن جىبەكتىڭ بۇرمەلى كويلەگى بۇل كۇندە «قازاقفيلم» مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.
*بىشكەك قالاسىنىڭ حايۋاناتتار باعىنان كينوعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارنايى اققۋلار اكەلىنگەن.
ء*تۇرلى سەبەپتەرمەن كينونىڭ 500 مەترلىك لەنتاسى قيىلعان. تۇپنۇسقادا فيلم ۇزاقتىعى 3 ساعاتتان اسادى.
*فيلمگە سەگىز، ون، ون التى قاناتتى جالپى سانى وتىزدان اساتىن كيىز ۇيلەر ارنايى تىگىلگەن.
ء*فيلمنىڭ باس سۋرەتشىسى گۇلفايرۋز ىسمايىلوۆا كينونى كوركەم بەزەندىرۋ ءۇشىن مىڭ جارىمنان استام ەسكيز جاساعان.

تۇپنۇسقا: qazaqadebieti.kz

ساكەن سىبانباي

Abai.kz