(تۇركى الەمىنىڭ ۇلى تۇلعالارى)

كونە تۇركى ادەبيەتىنەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن جوعالتپاعان ۇلى مۇرا بار. ول ارينە، پوەزيا. پوەزيا حالىقتىڭ ەگىزى، سىڭارى عانا ەمەس، جاقسىلىققا باستايتىن، جاماندىقتان قورعايتىن، ۇلى حالىق مۇراسىن ناسيحاتتايتىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزەتىن بويتۇمارى.

تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ماقتانىشتارى بولىپ، قازىرگە دەيىن مۇرالارى جينالىپ، زەرتتەلىپ، ارنايى كىتاپ بولىپ شىعىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرىپ، ەسىمدەرى ارقىلى ۇلتتى تانيتىن دارەجەگە كوتەرىلگەن ۇلى اقىن تۇلعالار از ەمەس. سونداي ەسىمدەر تۇرىكمەن حالقىنىڭ يجادىندا دا جەتەرلىك. ولار تاريح بەزبەنىنەن وتكەن، ولشەنگەن، سۇرىپتالعان كوركەم پوەزيانىڭ ۇلگىسىنە اينالدى. 

ماحتۇمقۇلى! بۇل ەسىم اباي، ناۋاي، فيزۋلي، نيزامي سىندى تۇركى الەمىنىڭ كوك بايراعىنا اينالعان ءىرى ويشىل، دانا، اقىلگوي، حاكىم اقىنداردىڭ قاتارىندا تۇرعان تۇركمەننىڭ ۇلى اقىنى، تۇركى الەمىنىڭ ورتاق قازىناسى، قۇدىرەتتى پوەزيانىڭ رۋحشىل، كوركەمدىك الەمى جوعارى عاجايىپ ادەبي ۇلگىلەردىڭ باستاۋىنا اينالعان ۇلكەن اقىندىق مەكتەپتىڭ باستاۋى.

تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ماحتۇمقۇلى حVIII عاسىردىڭ شامامەن 1733-1780 جىلدارى ءومىر سۇرگەن پوەزيا الىبى. ونىڭ جاناما اتى فراگي، ياعني «الاستالعان، كىسىكيىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. 

قولدا بار دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا ول حيۋاداعى شيرعازى حاننىڭ مەدرەسەسىندە ساۋاتىن اشادى. ويتكەنى وسى مەدرەسەدە ماحتۇمكۇلىنىڭ اكەسى ءدارىس بەرگەن. ءومىر جولى ايدىن شالقار كولدەي شالقىماعان. جوقشىلىق قىر سوڭىنان قالماعان. بىراق ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى كاسىپپەن اينالىسقان. كۇمىس زەرگەرى بولىپ شىعىستى كوپ ارالايدى. يراندىقتاردىڭ قۇلدىعىنان دا قاشىپ قۇتىلا المايدى. بىراق قايدا، قانداي جاعدايدا جۇرسە دە ماحتۇمقۇلى ولەڭىن جۇرەگىنە توقىعان، حالىق كوپ جينالاتىن ورىنداردا ولەڭىن وقىعان، ونى اۋەندەتىپ تە حالىق اراسىنا تاراتۋعا تىرىسقان. 

تاريح زاماندى، قوعامدى وزگەرتتى. بىراق ون مىڭنان استام جولدان تۇراتىن ماحتۇمقۇلى ولەڭىن ەشتەڭە وشىرە دە، تاريحتان جويا دا المادى. ويتكەنى شىن پوەزيا، حالىق جۇرەگىنە جەتكەن پوەزيانى ءوشىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى جىرلارى ارقىلى ماحتۇمقۇلى ۋاقىتتى، قوعامدى، زاماندى جەڭىپ، ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن كۇللى تۇركى الەمىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىعىنا، اسىل قازىناسىنا كوتەردى.

سونىمەن، ماحتۇمقۇلى پوەزياسىنىڭ كاۋسار بۇلاعىنان قانىپ ءىشىپ، اقىن پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىگى، كوركەمدىگى، تاريحيلىعى، ادام رۋحانياتى، حالىقتىق ۇعىمنىڭ سول داۋىردەگى ساۋلەسى تۋرالى ولمەس جىرلارىنان سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ، باعامداپ، ەلەپ، ەكشەپ، كورەيىكشى.

بىردەن كەسىپ ايتار ماسەلە ماحتۇمقۇلىنىڭ اراب-پارسى ولەڭ ولشەمىنەن باس تارتىپ، حالىقتىڭ، سيللابيكالىق ءپىشىنىن تاڭداپ العانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. وسى ارقىلى ماحتۇمقۇلى حالىققا جاقىنداپ قانا قويماي، سول حالىقتىق پوەزيانىڭ مارتەبەسىن كوتەردى، دامىتتى، جاڭا ءتۇر، جاڭا لەپ اكەلدى. وسى ارقىلى ول پوەزيانىڭ ءوز ومىرىندەگى الاتىن ورنىن ايقىندادى، ونى وزىنە ماڭگىلىك سەرىك ەتتى. وسىلاي ماحتۇمقۇلى تۇركى پوەزياسىنىڭ تازالىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسا كۇرەستى. اراب-پارسىلىق بايىتتىك سارىنداعى ولەڭدەردى بىرتە-بىرتە تۇرىكمەن پوەزياسىنان تازارتۋعا تىرىستى. مۇنىسى بىردەن قولداۋ تاپپاعانىمەن، ماحتۇمقۇلىشا جازاتىن شاكىرتتەر شوعىرى قالىپتاستى.

ماحتۇمقۇلى ءومىرى اۋىر جاعدايدا ءوتتى دەدىك. مەڭدى دەگەن قىزعا عاشىق بولىپ، ءۇي بولۋدى ويلاستىرادى. بىراق سوڭىنان قالماعان كەدەيلىك قولىن بايلايدى. قىزدى اكەسى مول قالىڭمال الىپ، باسقا بىرەۋگە ۇزاتىپ جىبەرەدى. ساعىنىش − ولەڭگە اينالادى. 

شاراپ ءىشىپ شارتاراپتى شارلاسام،

ەت جۇرەگىم ءتىلىم-ءتىلىم زارلاسام.

كوگەرشىندەي تاۋدان-تاۋعا سامعاسام،

بالكىم، حابار الار ما ەكەن، جار سەنەن!

ءيا، XVIII عاسىر – تۇركمەن حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ اۋىر كەزەڭ بولدى. جان-جاقتان تۇرىكمەن حالقىنا شابۋىل جاسالىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن الادى. اسىرەسە، يران شاحى ءناديردىڭ قاندى جورىعى تۇرىكمەن ەلىن ورنى تولماس اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى. ماحتۇمقۇلىنىڭ ەلدى ازاتتىققا، بىرلىككە شاقىرعان جىرلارى وسى كەزدە دۇنيەگە كەلدى.

ماحتۇمقۇلى رۋلىق، تايپالىق قاۋىمداستىقتىڭ ۇلتتى بىرىكتىرە المايتىنىن اشىنا جازدى. سوندىقتاندا بارلىق تۇرىكمەندەردىڭ باسىن قوسۋ يدەياسىن ءار ولەڭىندە كوتەرىپ وتىردى. حالىقتىق ءتىلدى كەڭىنەن قولدانۋدى ۇسىندى. مۇنىڭ ءبارى ماحتۇمقۇلىنى ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە قارسى قويدى. سوندىقتان دا ول ءبىر وڭىردە كوپ تۇراقتاي المادى. مۇنىڭ ەكىنشى جاعىنان پايداسى دا بولدى. ماحتۇمقۇلىمەن بىرگە ونىڭ ولەڭى، ونىڭ يدەياسى بىرگە ءجۇردى، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارادى. وسىلاي مۇراسى ۇمىتىلماي، جوعالماي، 300-دەن استام ولەڭى قازىر ادەبي اينالىمعا ءتۇستى. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە بۇگىنگى تۇرىكمەن پوەزياسىنىڭ التىن قاينارى بولىپ ەسەپتەلەدى. 

ماحتۇمقۇلى – ويشىل اقىن. ول دۇنيەنىڭ تىرەگى – حالىق، ونىڭ نانىم-سەنىمى، ونىڭ قاھارى تۋرالى ءبىر ءسات ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەندىگى جونىندە تولعانادى. ول جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادامدىق پەن ساتقىندىق، بايلىق پەن كەدەيشىلىك، جالپى ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ تازالىعى تۋرالى جىرلايدى. بۇل ماحتۇمقۇلى ولەڭدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ءھام فالسافالىق وي ورىستەرىن ايقىن كورسەتەدى. ول شەندەستىرۋ، سالىستىرۋ ارقىلى ءومىر تۋرالى، ونداعى ادامي قارىم-قاتىناس تۋرالى عاجايىپ تۇيىندەر جاسايدى. سوندىقتاندا قانداي جاعداي بولسا دا جىگىت ادام سابىر ارقىلى بار قيىندىقتان شىعا الادى دەپ، ءتوزىمدى، قايراتتى بولۋعا شاقىرادى. بۇعان «سابىرلى بول» ولەڭى مىسال بولا الادى. ناسيحات، نازيرا تۇرىندەگى بۇل ولەڭ ويشىلدىعىمەن، تەرەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

«ءوزىنىڭ باسىن الىپ جۇرە المايتىن اداممەن دوس بولعانشا، باقىتتى ادامنىڭ قىزمەتكەرى بولعان ارتىق، قورقاقپەن دوس بولىپ، جەرگە قاراعانشا، باتىر ءۇيىنىڭ قۇلى بولعانىڭ ارتىق» دەگەن ويلار، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن جويعان جوق. 

سەن ءوزىڭدى سۇلەيمەنگە تەڭەيسىڭ بە؟ وندا باسىڭدى كوككە ەمەس، جورعالاعان قۇمىرسقاعا اۋدار. جومارتتىقپەن اتىڭدى شىعارعىڭ كەلە مە؟ وندا حالقىڭدى تويىندىر، سوققان سامالداي، سىلدىراپ اققان بۇلاقتاي بول!

ولەڭ، كوركەمدىك ادامدى، قوعامدى، تۇزەي الا ما؟ ارينە، «حالقى بەگىن، بەگى حالقىن سىيلايتىن بولسا» (كۇلتەگىن) ول ەل ۇزاق جاسايدى. مۇنى حان دا، قاراشا دا وي تۇبىندە ۇستاۋعا ءتيىس.

ماحتۇمقۇلى ادام بويىنداعى جامان ادەتتەردەن ارىلۋ جولدارىن دا ولەڭ جولدارىمەن ورنەكتەيدى.

ادامدى قۇرتاتىن بايلىققا تابىنۋ

سوعان باسى اينالسا، قۇرىعانى ول.

دانىشپانمەن دوس بولساڭ اتىڭ شىعار

سەن ونىڭ التىن تيىنى بول، – دەگەن سوزدەرى ماحتۇمقۇلىنىڭ جۇرەك جاردى ءسوزى عانا ەمەس، حالقىنا قالدىرعان اماناتى دا.

ماحتۇمقۇلى، سەن قانشا قان جۇتساڭ دا، سوڭعى دەمىڭ شىققاندا عانا جەر بەتىنەن كەتەرسىڭ، ەركەك بول، جايما قولىڭدى، سوڭعى ساپارعا كەتەرگە سابىرمەن دايىن بول، – دەيدى. بۇدان اقىننىڭ پەسسيميستىك سارىننان گورى وپتيميستىك وي-تولعامى انىق كورىنەدى. ومىرگە كەلگەن ەكەنسىڭ، ءوزىڭنىڭ ءىزىڭدى قالدىر، حالىققا قىزمەت ەت، قارىن تويدىرعانشا، حالقىڭدى وزدىر دەگەن ويلار ءار شۋماقتىڭ استارىندا جاتقان التىن كومبە ەمەس پە؟!

اقىن نەنى ىستەۋگە بولادى، نەدەن قاشۋ كەرەك دەگەن فالسافالىق وي-تولعامدارىن دا جىر جولدارىمەن ادەمى كومكەرەدى. وعان «بولماس» دەگەن ولەڭىن مىسالعا الۋعا بولادى.

باي شاتىردا وسكەن حان بالاسىن، قاراشا ۇيگە شاقىرما،

سيىر باققان باقتاشىنى، جاۋىنگەر دەپ جاساقتاما.

بۇل دا زامان، ءومىر شىندىعى. اركىم وزىنە لايىق جۇمىسپەن اينالىسۋى كەرەك.

باتىل جىگىت كۇركىرەگەن كۇننەن قورىقپاس،

باتىر بولۋ ءار جىگىتتىڭ قولىنان كەلمەس.

شاياننىڭ جىلجىعانى قاشقانى ەمەس،

التىن ۇيا شاڭىراعىڭدى ۇمىتۋعا بولمايدى.

تار جول، تايعاق كەشۋدەن قورىقپا،

الدىڭنان اشىلار ءبىر ەسىك،

بۇرقىنعان وزەندى بوگەپ،

ءولى ءشولدى سۋارۋعا بولا ما؟ 

قانداي ويلى، قانداي بويدى دىرىلدەتەر، اتالى ءسوز! ۋاقىت تا، قوعام دا، زامان دا وزگەرتە المايتىن دانىشپاندىق رۋح وسىسىمەن مىقتى، وسىسىمەن حالىق جادىنان شىقپايدى. 

وتقا ورتەنگەن فراگيدىڭ جۇرەگى

مايداندا ولگەندەر تۇسىمنەن شىقپاي جۇرەدى.

جىلاعان ەلدە توي جاساۋعا بولا ما؟

ءۇمىتتى ولەڭمەن الداۋعا ولاردى ەندى بولا ما؟

ماحتۇمقۇلى وسىنداي شەنەستىرۋ ارقىلى زامانا تولعاۋىن ايتادى. ەل بىرلىگىن اڭسايدى، ۋاقىت بيلىگىن مويىندايدى. قىسقا عۇمىردى بوس وتكىزگەننەن گورى، حالقىڭدى باقىتقا جەتكىزەر جول ىزدەۋ كەرەك دەگەن وتتى، ويلى جىر ايتادى. ياعني ماحتۇمقۇلى اقىندىق ارقىلى دانىشپاندىق، كەمەڭگەرلىك، ويشىلدىق تۇلعاعا اينالعان تۇركى ەلىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى.

اقىندى تانۋ ءۇشىن ونىڭ ولەڭدەرىنە ءۇڭىلۋ كەرەك، ولەڭ ورنەكتەرىندەگى اقىل-ناقىل مەن ماقالعا اينالىپ كەتكەن وي باعامدارىن تەرىپ الۋ كەرەك. ونى ماحتۇمقۇلىشا ءتۇسىنۋ، اقىنشا جۇرەككە توقۋ كەرەك.

اقىننىڭ «كورىڭدەر» دەگەن ولەڭى 44 جولدان تۇرادى. ولەڭنىڭ ءار جولى ادام ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كودەكسى دەۋگە بولادى. نەدەن جيرەنۋ، نەگە ۇيرەنۋ كەرەك دەگەن سالىستىرۋلار ارقىلى ماحتۇمقۇلى بيلەرشە تولعانادى. ناعىز ازاماتتى ىزدەمە، قينالعاندا ءوزى ءبىرىنشى كەلەدى. وتىرىكشى دوستى تانۋ ءۇشىن، سوزىنە قالاي بەرىك ەكەنىن ءبىل. جاقسى اتانعان جىگىتتى تانۋ ءۇشىن، ەر-توقىمىن سالاردا، اتتىڭ جونىنا قارا، جالى مەن تاعالانعان تۇياعىنا قارا.

ءارى ولەڭ، ءارى ماقال دەپ وسىنى ايتپاي ما؟ ارينە مەن ماحتۇمقۇلى ولەڭىنىڭ ورىسشا نۇسقاسىنىڭ مازمۇنىنا عانا وي جۇگىرتىپ وتىرمىن. ال وسى جولداردى مارقۇم دۇيسەنبەك قاناتباەۆ اعام قالاي اۋدارار ەدى، شىركىن!

امال نە؟ تۇركى الەمىنىڭ ۇلى تۇلعاسى ماحتۇمقۇلى جىرلارىنىڭ مازمۇنىمەن جۇمىس ىستەگەننىڭ وزىندە-اق ونىڭ پوەزياسىنىڭ ازاماتشىل ءۇنى، سىنشىلدىعى مەن بيشىلدىگى بىردەن كوزگە تۇسەتىنىن قالىڭ وقىرمان اڭعارار دەپ ويلايمىن. جانە مۇنىڭ كوبىنەسە XV-XVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قازاق اقىندارىمەن ۇندەستىگى ايقىن بىلىنەدى. بۇل ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ماقساتتارى، ورتاق قۇندىلىقتارىن كورسەتەدى. 

شىن جىگىتتىڭ بايلىعى، تۇلپارى مەن قامشىسى

دوسى ءۇشىن جان بەرەر وتتاي جانعان نامىسى.

كورىڭدەرشى باي قازانى قانداي ءنان!

ال ودان جەپ كوردى مە ادام – نان؟

اقىن اتا-بابا سالتى بۇزىلىپ، ساۋداگەرلەر اللانى ۇمىتىپ، ديحاننىڭ بيدايىن ارزانعا الىپ، بازاردا قىمباتقا ساۋدالايتىنىن شەنەيدى. ءدىن دە بۇزىلىپ، ءومىردىڭ نەگىزدەرى بىتىراپ شاشىلىپ بارادى، – دەپ كۇيىنەدى اقىن جۇرەك.

ماحتۇمقۇلى جىرلارى رۋحىمەن، حالقىن، تۇركمەن ەلىنە دەگەن ماحابباتىمەن كۇشتى. 

ءبىلىپ قوي، مەن اي سەكىلدى ماڭگىلىك شىعىپ تۇراتىن، تاۋەلسىز مەنىڭ تۇرىكمەن ەلىمدى قۇردىم، جۇرەگىمدە جوق ءبىر داق تا، ماحتۇمقۇلى ەلى جاساي بەرەر، اللا نۇرى تۇسسە ەكەن بىراقتا – دەگەن سياقتى ولەڭ جولدارىنان ماحتۇمقۇلىنىڭ ەلى ءۇشىن، حالىقتى وياتىپ، دانالىق بۇلاعىنان حالقى قانىپ ءىشۋى ءۇشىن، بار ءومىرىن ارناعانىن تۇيسىنەمىز. ونى اقىننىڭ «تىلەگىم» دەگەن ولەڭىنەن ايقىن كورەمىز. 

ءومىر – ءولىم الىپ كەتەر، 

ءولىم – ۇيقى مىزعىمايدى، 

قانتالاعان جانىم مەنىڭ، 

جاڭا ءومىردى سىزعىلايدى.

فراگي ءتانىن اۋرۋ تورىپ،

ءوتتى ءومىر ۇلىسىم دەپ.

جانىم شىعىپ بارا جاتىر،

تۇركمەنستانعا عاشىق بولىپ.

و، جالعان دۇنيە! تۇركى الەمىنە «تاڭداعى تۇمان»، «تىلەگىم»، «قاشقىن»، «اققۋلار»، «باستاۋ»، «شاقىرۋ»، «جارىق ۋاقىت»، «ەلدى ساعىنۋ»، «تۇرگەن»، «وزىڭە قارا»، «كەشىر»، «جانىما مەنىڭ جارىق بەر»، «كۇندەر»، تاعى دا باسقا ولەڭدەرىن مۇرا ەتكەن ماحتۇمقۇلى ۋاقىتتان وزىپ، عاسىرلاردان عاسىرلارعا جاساپ كەلەدى. ونىڭ ماڭگىلىك جىرى، ماڭگىلىك عاشىعى – تۇركمەنستانى ەگەمەن ەل بولدى، تاۋەلسىزدىك تۋىن تىكتى. ماحتۇمقۇلى ولەڭدەرى مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارى باعدارلاماسىنا ەندى. ءارى كۇللى تۇركى الەمى پوەزياسىنىڭ التىن قورىنان ءوزىنىڭ ءتيىستى بيىك ورنىن الدى. 

ءبىر كەزدە:

قارىققا دا كەلدىم ... ويىم سايدا،

جانىم مەنىڭ ادىلەتسىزدىكتەن جارالى.

ءۇمىتىم ءۇزىلدى ... جىلايدى ول دا،

كوكتەن كۇتكەن جارىق كۇندەرىم قايدا؟ – دەپ كۇڭىرەنە جازعان ەدى.

ماحتۇمقۇلىنىڭ جارىق كۇندەرى كەلگەن، ول تۇركمەنستان اقىندارىنىڭ الىبى، بۇكىل تۇركى پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى.

پوەزيا – ماحتۇمقۇلى، ماحتۇمقۇلى – پوەزيا!

ءۋاليحان قاليجان،

ۇعا اقادەميگى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz