بiزدiڭ ۋاقىت وتە كەلە ءتۇرiمiز، كيiمiمiز، جەگەن اسىمىز اتا-بابالارىمىزعا قاراعاندا بولەك بولعانىمەن،  تiلiمiزدiڭ (دiلiمiز بەن دiنiمiزدi قوسا) بiر بولعانى ءجون. ويتكەنi اتالارىمىز قازاقشا، اكەلەرiمiز ورىسشا، نەمەرەلەرiمiز اعىلشىنشا، شوبەرەلەرiمiز قىتايشا نەمەسە ارابشا سويلەسە، ۇلتىمىز جوعالماي ما؟ بۇنداي جاعدايدا اتاسىن اكەسi, اكەسiن بالاسى، بالاسىن ونىڭ بالاسى تۇسiنبەي، ايتقانىن ۇقپاي، تەرiس باعىپ كەتپەي مە؟ يۋنەسكو-نىڭ دەرەگi بويىنشا ەندi ءجۇز جىلدىڭ iشiندە قازiرگi 7 مىڭداي تiلدiڭ 10 پايىزى، ياعني 700-i قالاتىن كورiنەدi. قالعان تiلدەردiڭ تاۋى شاعىلىپ، كۇنi قاراڭ بولماق. مىڭداعان جىل بويى بابالارىمىزدىڭ جيناعان اسىل قازىناسى قازiر تiلدە عانا ساقتالىپ تۇرعان جوق پا؟ ونسىز دا از قازاق حالقى سول اسىلدان ەرتەڭگi كۇنi ايرىلسا، وندا ۇلت بولۋدان قالادى. سوندىقتان تiلدiڭ ماسەلەسiنە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى.

بiزدiڭ ۋاقىت وتە كەلە ءتۇرiمiز، كيiمiمiز، جەگەن اسىمىز اتا-بابالارىمىزعا قاراعاندا بولەك بولعانىمەن،  تiلiمiزدiڭ (دiلiمiز بەن دiنiمiزدi قوسا) بiر بولعانى ءجون. ويتكەنi اتالارىمىز قازاقشا، اكەلەرiمiز ورىسشا، نەمەرەلەرiمiز اعىلشىنشا، شوبەرەلەرiمiز قىتايشا نەمەسە ارابشا سويلەسە، ۇلتىمىز جوعالماي ما؟ بۇنداي جاعدايدا اتاسىن اكەسi, اكەسiن بالاسى، بالاسىن ونىڭ بالاسى تۇسiنبەي، ايتقانىن ۇقپاي، تەرiس باعىپ كەتپەي مە؟ يۋنەسكو-نىڭ دەرەگi بويىنشا ەندi ءجۇز جىلدىڭ iشiندە قازiرگi 7 مىڭداي تiلدiڭ 10 پايىزى، ياعني 700-i قالاتىن كورiنەدi. قالعان تiلدەردiڭ تاۋى شاعىلىپ، كۇنi قاراڭ بولماق. مىڭداعان جىل بويى بابالارىمىزدىڭ جيناعان اسىل قازىناسى قازiر تiلدە عانا ساقتالىپ تۇرعان جوق پا؟ ونسىز دا از قازاق حالقى سول اسىلدان ەرتەڭگi كۇنi ايرىلسا، وندا ۇلت بولۋدان قالادى. سوندىقتان تiلدiڭ ماسەلەسiنە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى.

تiلدەر شەجiرەسi. تiلدەردiڭ iشiندە ەڭ مۇقيات زەرتتەلگەنi ۇندiەۋروپالىق تiلدەر توبى. الدىڭعى ازياعا، قارا تەڭiز جانە كاسپي تەڭiزi ماڭىنا تاراعان، قازiرگi كەزدە جوق بولىپ كەتكەن تiلدەردiڭ قاتارىنا حەتت، ليديا،  اناتولي-پالاي، لۋۆي، ليكي، كونە گرەك كريتوميكەن، حۋرريت، ۋرارت، نۇريستان، سانسكريت، كونە پارسى، ميدي، اۆەستا، سوعدى، سارمات، ساق، باكتري، حورەزم، پەحلەۆي، پارفيان تiلدەرi جاتادى. جوعالعان تiلدەردiڭ قاتارىن ەۋروپالىق ۆەنەت، كونە لاتىن، كەلت، گالل، برەتون، ۆاللي، مەن، كورن، يلليري، مەسساپ، گوت، فريز، فلاماند، پرۋسس، بۋر، كوپت، فريگي، لەپونت، پولاب، ليگۋر، فيليستيم، توحار، كونە سلاۆيان، اككاد جانە ت.ب. تiلدەر تولتىرادى. ەۋروپانىڭ كوپ تiلدەرi كونە لاتىن تiلiنەن باستاۋ الادى. قازiر لاتىن تiلiن تەك قانا كاتوليكتەر شiركەۋ­لەرiندە ءوز ءمiناجاتىندا قولدانادى، كەيiنگi كەزدە دارiگەرلەر بiلiم الۋ بارىسىندا لاتىندى پايدالانۋدى شەكتەپ وتىر. لاتىننان يسپان، پورتۋگال، كاتالان، فرانتسۋز، وكسيتان، رەتورومان، يتاليان، سارد، رۋمىن تiلدەرi تارايدى. گەرمان تiلدەر توبىنا شۆەد، دات، نورۆەگ، يسلاند، اعىلشىن، نيدەرلاند، نەمiس جانە iديش جاتادى. بالتىق-سلاۆيان تiلدەر توبىنا لاتىش، ليتۆا، ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، چەح، سلوۆاك، پولياك، بولگار، ماكەدون، سەرب-حورۆات، سلوۆەن، البان كiرەدi. افرو-ازيات توبىن سەميت جانە بەربەر-ليۆي تiلدەرi قۇرايدى. سەميت تiلiنە ەۆرەي، ارامەي، اراب، امحار جاتادى. كارتۆەل توبىنا گۇرجi, مەگرەل جانە لاز تiلدەرi كiرەدi. قاپ تاۋى توبى حالىقتارىنىڭ تiلدەرi ابحاز-ادىگەي جانە ناح-داگەستان توبىنان تۇرادى. ابحاز-ادىگەي توبىنا ابحاز، ابازين، ادىگەي، كاباردين-چەركەس، ۇبىق كiرەدi, ناح-داگەستان توبى ناح، شەشەن، ينگۋش، باتسبي، داعىستاننىڭ تاۋلىق 30 تiلدەرiنە (اۆار، اند، تسەز، دارعىن، لاك، لەزگين، تاباساران جانە ت.ب.) بولiنەدi. فين-ۋگور-سامادي توبى حانتى، مانسي، ۆەنگر، كومي-پەرمياك، كومي-زىريان، ۋدمۋرت، موردۆا، ماري، ساام، فين، ەستون، نەنەتس، ەنەتس، نگاناسان، سەلكۋپ تiلدەرiنەن قۇرالادى. التاي توبىنا تۇركi, مونعول جانە تۇڭعىس-مانجۇر تiلدەرi جانە كورەي، جاپون تiلi كiرەدi. تۇركi تiلدiلەرگە چۋۆاش، تۇرiك، ءازiربايجان، تۇرiكمەن، تاتار، قازاق، باشقۇرت، قارايىم، قۇمىق، نوعاي، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، ساحا جاتادى. مونعول توبىنان بۋريات، مونعول، داعۇر، مونگور جانە اۋعانستاننىڭ موعول تiلi تارايدى. تۇڭعىس-مانجۇرعا مان­جۇر، ەۆەنكi, ەۆەن جانە باسقا شىعىس سiبiر مەن قيىر شىعىس تiلدەرi جانە ديالەكتiلەرi قوسىلادى. ءۇندiستان حالقىنىڭ كوبi دراۆيد توبىنا كiرەتiن: تاميل، مالايام، كاننادا، تەلۋگۋ، كۇي، گوندي، براحۋ تiلدەرiندە ءسوي­لەيدi. ۇندiەۋروپالىق، افروازيا، كارتۆەل، ورال، التاي جانە دراۆيد توپتارى بiرiگiپ ۇلكەن نوسترات توبىن قۇرايدى. وسىعان بورەي (چۋكوت، كورياك، اليۋتور، يتەلمەن جانە ت.ب.) نيۆح، اين، ەسكيموس-الەۋiت كiرەدi. تيبەت-بيرمان تاراۋىنا تيبەت، بيرمان، اكحا، ليسۋ، تانعۇت، تسزينپو، ميانما، بودو، كۋكي-چين، زورعاي، لەپچا، قىتاي تiلi جاتادى. بiراق قىتاي تiلiنiڭ وزiندiك ورنى بار، ويتكەنi يەروگليفتi كونە قىتاي تiلi 4 ديالەكتەن (دۇنعان، ۋ، يۋە، مين) قۇرالعان جانە تيبەت-بيرمان تiلiنەن وزگەشە. تيبەت-قىتاي توبىنا مياو، ياو، دۋن-شۋي، اۋسترونەزي تiلدەرiن دە جاتقىزادى. مياو-ياو تiلدەرiنە پالاۋنگ، ريانگ، ۆا، لاۆا، كحا، پحەنگ، كحاسي، سانتالي، مۋنداري، حو، كحاريا، كۋركۋ، سورا، ناگالي، نيكوبار تiلدەرi جاقىن كەلەدi. تاي توبىنا سيام، لاوس، تاي، شان، احوم، ءبۇي، نۋنگ، چجۋان، كام-سۋن  تiلiن كiرگiزەدi. كاداي توبىن لي، لاكۋا، گەلاو جانە ت.ب. تiلدەر قۇرايدى. يندونەزيادا چام، تسوۋ، مالاي، يندونەزي، ياۆان، باتاق، داياك، تاعال، مالاگاسي، پولينيزي تiلدەرi تاراعان. افريكادا ساحارا شولiنەن تومەن قاراي تiلدەر كونگو-ساحار (نيگەرو-كوردوفان، نiل-ساحاردان تۇراتىن) جانە كويسان توبىنا بولiنەدi. نيگەر-كوردوفان توبىنا سۋاحيلي، رۋاندا، كونگو، رۋندي، لۋبا، لۋگاندا، لينگالا، سوتو، زۋلۋ، تيۆ، كامباري-رەشە، پيتي، بيروم، بوكي، تۋلا-كەمۋ، چامبا-مۋمبالا، داكاتاراي، ۆەرە-دۋررۋ، مۋمۋيس-زيننا، داماكاري، يۋنگۋر-روبا، كاي، يەن-مۋنتا، لونگۋدا، فەلي، نيمباري، بۋا-حوبە، ماسا، گبال-نگبانا، باندا، نگبايدا-ەكوما، زاند-پامبيا، نگباكا-مابو، بانگبا، ندوگو-مانگال، مادي-دونگو، ماندۋنگا-مبا، فۋلا، ۆولوف، كيسي، مالiنكi,بامبارا، سوننiك، مەندە، موسي، گرۋسي، لوبو، اكان، ەۆە، يورۋبا، يبو، اداماۆا، ۋبانگو، كوردوفان تiلدەرi جاتادى. نiل-ساحار توبىنا بونگو-گبەري، سارا، ۆالە، بۋباما، كرەش، بينچا-كارا، مورۋ-مادي، كانگبەرۋ-الۋا، مانگبۋرۋ-ەفە، لەندۋ، سونعاي، ساحار، مابا، فۋر، كوما جانە ت.ب. تiلدەر كiرەدi. كويسان توبى: بۋشمەن، سانداۆە، حاتسا تiلدەرi افريكانىڭ ەجەلگi تiلدەرi بولىپ سانالادى. امەريكا قۇرلىعىنىڭ تiلدەرi iرi-iرi بiرنەشە توپتارعا بiرiككەن. سونداي توپتىڭ بiرi الگونكين-موسان: يۋر، ۆيوت، كري، ودجيبۆا، مەنوميني، فوكە، نۋتكا، كۆاكيۋتل، بەللا-بەللا، چەماكۋم، شۋسۆوپ، كاليسپەل، كۋتەناي، ناتچەز، چوكتاۋ، تۋنيك تiلدەرiنەن تۇرادى. ۇلكەن كەڭiستiكتi امەريكادا حوكا-سيۋ توبى (يانا، يۋما، لاكوتا، كروۋ، پرەري، يروكەز، كادداي تiلدەرi) الىپ جاتىر. يۋكا-پەنۋتي تارماعى ۆينتۋن، يۋكي، ميۆوك، مايدۋ، اتستەك، تايو، كيۆا تiلدەرiنەن قۇرالعان. ورتالىق امەريكاداعى مايا-سوكە توبىنا مايا، ميحە، سوكە، پوپولۋكا، حۋاۆە، توتوناك، تەپەحۋا تiلدەرi جاتادى. الگونكين-موسان، يۋكا-پەنۋتي جانە مايا-سوكە توپتارى بiر-بiرiنە تۋىستاس بولىپ كەلگەنiمەن قويماي، وڭتۇستiك امەريكاداعى اراۆاك، يانومانو-پانو-تاكان، چيبچا، ينكتەر­دiڭ تiلi كەچۋا، ايمارا، تۋكانو، ۋيتوتو، تۋپي-گۋاراني، تۋپينامبا تiلدەر توپتارىنان دا الىس ەمەس.

ەندi وسىنشاما تiلدەردiڭ شىعۋ تەگiن بiرەۋ بiلسە، بiرەۋ بiلمەيدi, مىڭداعان تiلدەردiڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر، تiلدi تەك قانا «دىبىس شىعارىپ، ادامداردىڭ بiر-بiرiمەن ءسوي­لەسۋiنەن عانا تۋىنداعان قۇرال» دەسەك، وندا بiز قاتتى قاتە­لە­سەمiز. دىبىس شىعارىپ، سويلەسۋدەن وسىنشاما تiلدەر پايدا بولماس. تiلدiڭ تامىرى تەرەڭدە، ۋاقىتى بiزدەن «ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكi قۇيرىعى كەلتەدە». سول ەرتە زاماندا تابيعاتتىڭ تiلiنەن ادامنىڭ تiلi ءبولiنiپ شىققان. بۇرىنعى جان-جانۋاردىڭ، وسiمدiكتiڭ، اسپاننىڭ، جۇلدىزدىڭ تiلiن بiلگەندەر بiزگە قازiر ەرتەگi. دiني جازبادان دا بەلگiلi جايت،  سۇلەيمەن پايعامباردىڭ اڭ-قۇستىڭ، شوپتەردiڭ تiلiن بiلگەنi جانە سولاردىڭ ادامعا پايداسىن مۇراعا قالدىرۋى. العاشقى بiرتۇتاس تiلدە ءاربiر دىبىستىڭ، ءاربiر ءسوزدiڭ، ءاربiر سويلەمنiڭ بiرنەشە تەرەڭ ماعىناسى بولعان، قازiرگiشە ماعىنا بiر جازىقتىقتا ورنالاسپاعان، ول كەڭiستiكتە تiرi, سوزبەن iستiڭ اجىراماي، ايتىلعان ءسوز سيقىرلى بiر كۇشپەن دۇنيەگە كەلiپ، وعان ءوز ءارiن بەرiپ، رەڭiن تۇرلەندiرگەن. سول زاماندا بابالارىمىز ءوز ۋاعىندا ءاربiر ءارiپتiڭ، ساننىڭ ءوز قۇدايى بولادى دەپ ءتۇسiنiپ، وزدەرiنشە عۇمىر كەشكەن...

تiلدەردiڭ جوعالۋى. بiزدiڭ وركەنيەتiمiز ورنى تولماس شىعىنعا ۇشىراپ وتىر. وعان سەبەپ، دۇنيە ءجۇ­زiندەگi 6800 تiلدiڭ ءار ەكi اپتادا بiرەۋi جوعالىپ وتىر. تiلدiڭ وسىلاي كەلمەسكە كەتۋi - سيرەك كەز­دەسەتiن جانۋارلاردىڭ جوعالۋىنان دا تەزدiگi اپات ەمەي نەمەنە؟ تiل بiلiمiنiڭ قىزىل كi­تابىنا قازiرگi تiلدەردiڭ 40 پايىزىن كiرگiزۋگە بولادى، ءوسiم­دiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسiنiنiڭ قىزىل كiتابىنا وسiمدiكتەردiڭ 8 پايىزى، سۇتكورەكتiلەردiڭ 18 پايىزى كiرگەن. تiلدەردiڭ جىلدام جوعالۋى - ادامداردىڭ ۋاقىتپەن، قورشاعان ورتامەن، بۇگiنi جانە ەرتەڭiنەن بايلانىسىن ۇزۋدە. جەر جۇزiندەگi حالىقتىڭ 80 پايىزى 83 تiلدە سويلەسە، 0,2 پايىزى از قولدانىلاتىن 3500 تiلدە سويلەيدi. تiپتەن كەيبiر تiلدەردە بiر-ەكi ادام عانا قالعان. ماسەلەن، امەريكاداعى رەزەرۆاتسياداعى 27 تiلدەن امان قالعان «سيلەتس-ديني» تiلiندە قازiر بiر-اق ءۇندiس سويلەيدi, ونىڭ ءوزi جاسى 70-تەن اسقان. تاعى مىسال رەتiندە يۋچي قاۋىمىنىڭ تiلiن كەلتiرۋگە بولادى. بۇل تiلدiڭ ەرەكشەلiگi - دۇنيەدەگi بiردە-بiر تiلگە ۇقساماۋى، تامىرلىس بولماۋى. يۋچي تiلiندە 5 اقساقال سويلەيدi, ولاردىڭ جاسى 60-تان اسقان. 1996 جىلى كاتاۆبا تiلiنiڭ قىزىل بۇلت اتتى ءۇندiسi دۇنيەدەن قايتقاندا، لوندوننىڭ «تايمس» گازەتi ونىڭ تiلi تۋرالى دەرەك­تەردi باسىپ شىعاردى، ويتكەنi قىزىل بۇلت سيۋ توبىنا جاتاتىن كاتاۆبا تiلiندە كەيiنگi ۇرپاققا اڭشىلىق ولەڭدەرi مەن ءانۇرانىن سميتسون مۇراجايىنا قالدىرعان بولاتىن. ياحي تiلiنiڭ ءۇندiسi يشي ءوزiنiڭ قاۋى­مى قىرىلعاننان كەيiن ءسولتۇس­تiك كاليفورنيادا قاشىپ تىعىلىپ جۇرگەن، تiل زەرتتەۋشi ەدۋارد سەپير ونى تاۋىپ الىپ، سول قاۋىمنىڭ اڭىزىن، تiلiن زەردەلەگەن. بiراق يشيگە امەريكالىقپەن كەزدەس­كەنi جاقپاعان، ول تۋبەركۋلەز اۋرۋىمەن اۋىرىپ قازا تاپتى. كوبiنەسە از تiلدەردiڭ سوڭعى وكiلدەرi بiلiنبەي دۇنيەدەن كەتiپ جاتىر، ال ولارمەن بiرگە جەر بەتiنەن ولاردىڭ تiلدەرi دە جوعالۋدا.

تiلدەردiڭ جوعالۋى بۇرىن وتارشىلداردىڭ جەرگiلiكتi حالىقتى جاپپاي قىرىپ-جويۋىنان بولسا، قازiر ۇلكەن تiل­دەردiڭ كiشi تiلدەردi ىعىستىرۋىنان تۋىنداپ جاتىر. بۇگiندە سول­تۇستiك اۆستراليادا 153 تiلگە، ورتالىق جانە وڭتۇستiك امەريكادا 113 تiلگە، سولتۇستiك امەريكا مەن شىعىس سiبiردە 54 تiلگە بiرجولاتا جوعالۋ قاۋپi ءتونiپ  تۇر. ال قىتاي مەن جاپونيادا 23 تiل ۇمىت بولعان. سونىمەن جاقىن ارادا 383 تiل قۇريدى دەگەن ءسوز. بۇل ۇدەرiسكە ەشكiم توقتاۋ سالار ەمەس. جاھاندانۋ مەن كوشiپ-قونۋ ادامداردى كوپ تاراعان بiرنەشە تiلدە عانا سويلەۋگە ءماج­بۇرلەيدi, ماسەلەن اعىلشىن، يسپان، ورىس، قىتاي تiلدەرiندە جەر بەتi حالقىنىڭ 80 پايىزى سويلەيدi. بۇل تiلدەردiڭ وزدەرi دە كۇننەن-كۇنگە قۇلدىراۋدا، كورشiمiزدiڭ «ۇلى دا قۋاتتى ورىس تiلi» قازiر ءسوز بايلىعى كەدەي رۋنگليشكە اينالۋدا. كوپتەگەن عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا 500 جىلدان كەيiن  جەر بەتiندە تەك قانا بiر تiل (اعىلشىن  تiلi بولۋى مۇمكiن) عانا قالۋى ىقتيمال ەكەندiگiن جاسىرمايدى. ارينە باسقا تiلدەر دە مۇمكiن قالار، بiراق ولاردىڭ قولدانۋ اياسى ءۇي تۇرمىسىنان شىعا قويماس. سوڭعى وكiل­دەرمەن بiرگە قۇرىپ جاتقان تiلدەردiڭ جازۋ-سىزۋى جوق، سوندىقتان ولاردىڭ مادەني مۇراسىن جازىپ الىپ قالۋ ءۇشiن كەمiندە 400 مىڭ دوللار كولە­مiندە قاراجات كەرەك، ال تiل جاناشىرلارىندا مۇنداي قاراجات تابىلا بەر­مەيدi.

دەنi ساۋ تiلگە سول تiل­دە بالالار سويلەيتiن تiلدi عانا جاتقىزۋعا بولادى. ەگەر كiش­كەنتاي بالالار تiلدi ءتۇسiنiپ، سويلەي الماسا، وندا تiل جوعالۋىنىڭ  العاشقى قوڭىراۋى سوعىلعانى، ەگەر تiلدە تەك قارتتار عانا سويلەسە وندا ونىڭ قۇرىعانى. تiلدiڭ ءومiر ءسۇرiپ، دامۋى ءۇشiن كەم دەگەندە سول تiلدە 1 ميلليونداي ادام سويلەۋi قاجەت. قازiرگi كەزدە جاقسى جاعدايدا تەك قانا 10 تiل: قىتاي (874 ملن. ادام), حيندي (366 ملن.), اعىلشىن (341 ملن.), يسپان (320 ملن.), بەنگال (207 ملن.), پورتۋگال (176 ملن.), ورىس (167 ملن.), جاپون (125 ملن.), نەمiس (100 ملن.), كارiس (78 ملن.) تiلدەرi, بۇنىڭ جارتىسى ەۋروپالىق تiلدەر، ال ەۋروپا بولسا دۇنيەجۇزi تiلدەرiنiڭ 4 پايىزىنىڭ عانا وتانى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستiنە اعىلشىن تiلiن بيزنەس پەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىندا قوسىمشا 350 ملن. ادام پايدالانادى. ازiرشە ءوزiن 250-دەي تiل قاۋiپسiز ساناي الادى. دۇنيە ءجۇزi بويىنشا تيiستi شارالار قولدانباسا، 100 جىلدىڭ iشiندە تiل­دەردiڭ 90 پايىزى جوعالماق، ال تيiستi iس-شارالار قولدانعاننىڭ وزiندە 50 پايىزى جوعالماق. تiلدەردiڭ جوعالۋى ءۇشiنشi مىڭجىلدىقتىڭ عانا ماسەلەسi ەمەس، وتكەن 500 جىلدىڭ iشiندە نەشە ءتۇرلi سوعىستاردان، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ كەسi­رiنەن، قىرىپ-جويۋدان، ءارتۇرلi ىقپالدان 4000-نان 9000-عا دەيiن تiلدەر جويىلىپ كەتكەن. ماسەلەن، 1777 جىلى انگليادا كەلت تiلدەس كورنيش تiلiنiڭ سوڭعى وكiلi قايتىس بولعان، ودان كەيiن ونى تiرiلتۋگە ارەكەت جاسالعان، قازiر بۇل تiلدi 2 مىڭداي ادام يگەرگەن. قازiردiڭ وزiندە پاپۋا - جاڭا گۆينەيادا 832 تiل، نيگەريادا - 515 تiل، ءۇندiستاندا - 398 تiل، مەكسيكا، كامەرۋن جانە اۆستراليادا - 300 تiل، برازيليادا 234 تiل، تىنىق مۇحيتىنىڭ ۆانۋاتۋعا جاقىن ورنالاسقان كiشكەنتاي ارالدار توبىندا 110 تiل قولدانىلادى. تiلدەردiڭ جوعالۋىنان ول حالىقتىڭ مادەنيەتi, اۋىز ادەبيەتi, ونەرi عانا جويىلىپ قويماي، سول جەردە ورنالاسقان وسiمدiكتەر جانە جان-جانۋارلار جونiندەگi جۇزدەگەن جىلدار بويى جيناقتالعان بiلiم-iلiمi بiرگە جوعالماق. مىسالى، كوستا-ريكاداعى كوبەلەك قۇرتى بiر قاراعاندا بارلىعى بiردەي كورiنگەنiمەن، دنك-سi بويىنشا 10 تۇرگە بولiنەدi ەكەن، ال جەرگiلiكتi تايپا تiلiندە كوبەلەك قۇرتىنىڭ 10 ءتۇرiنiڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز اتاۋى بار. سوندىقتان دا جوعالىپ جاتقان تiلدەردە بiز بiلمەيتiن ءوسiم­دiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسi جونiندە 80 پايىز  بiلiم بار دەسەك بولادى.

قازاق تiلiنiڭ تاعدىرى. «وزگە تiلدiڭ ءبارiن بiل، ءوز تiلiڭدi قۇرمەتتە» دەمەكشi بiزدiڭ قازاق تiلiمiز ۇلتىمىزدىڭ مادەنيە­تiنiڭ بiر بولiگi جانە بiزدi قورشاعان ناقتى، ايقىن ءومiرiمiزدiڭ اقيقاتىن كورسەتەدi, سونىمەن بiرگە قوعامدىق سانا-سەزiمدi, ۇلتتىق مiنەزiمiزدi, ءومiر سالتىمىزدى، ءداستۇرiمiزدi, ادەت-عۇرپىمىزدى، دۇنيەتانىمىمىزدى ايقىنداي تۇسەدi. راسۋل گامزاتوۆتىڭ «سەنiڭ تiلiڭ ەرتەڭ ولەدi دەسە، مەن بۇگiن ولۋگە دايىنمىن» دەگەنiندەي اقىل-ەسi دۇرىس، ەل-جۇرتىنىڭ تاعدىرى تولعاندىراتىن ويلى ازاماتتاردى كۇندە بiر جاڭالىعى شىعىپ تۇرعان، الماعايىپ زاماندا قازاق تiلiنiڭ تاعدىرى ويلاندىرماي قويماس.

قازiرگi قازاق تiلi دۇنيەدەگi باسقا تiلدەرمەن بiرگە قۇلدىراپ، دامىماي قۇرىپ بارادى. باسقا تiلدەردەن ەنگەن جاناما سوزدەر، قازiرگi نارىققا بايلانىستى تiلiمiزدە پايدا بولعان جاڭا سوزدەر تiلدi دامىتىپ، كوركەيتiپ جاتىر دەۋگە كەل­مەيدi, ولاردىڭ پايداسىنان زيانى كوپ، ماسەلەن ماركەتينگ، مەنەدجمەنت، بيزنەس، بيرجا، كومپيۋتەر سوزدەرi قازاقىلانىپ اۋدارىلماي، تiلدiڭ دامۋ جۇيەسiن ەسكەرمەي پايدالانىلۋدا. بۇل بiزدiڭ تiرi تiلi­مiزدە، تۇسiنiكسiز ءولi سوزدەردiڭ كوبەيۋiن قالايشا «تiلدiڭ دامۋى» دەپ ايتا الامىز؟

قازiرگi انا تiلiمiز كەشەگi اق پاتشانىڭ كەزiنەن ءسوز قورى بiرشاما ازايعان، وعان دالەل كەڭەستiك كەزدە 20 مىڭداي ءسوزiمiز فرازەولوگيزم سوزدەر رەتiندە اينالىمنان شىعىپ اقساعان، ماسەلەن بيولوگيا عىلىمىندا ادامدى «ەكi كوزدi» دەپ وقىتسا، قازاق «ادامدا ءتورت كوز بار» دەيدi: «ايتاتىنىڭدى ءتورت كوزiمiز تۇگەل وتىرعاندا ايت» دەمەكشi, سوندا قالعان ەكi كوزiمiزدiڭ بiرi اقىل كوزi, ەكiنشiسi كوڭiل كوزi, اقىل كوزi اشىلماعان ادام iستiڭ قيسىنىن بايقاۋدان كورسوقىر بولىپ، كوڭiل كوزi اشىلماعان بiرەۋدiڭ قايعى-قۋانىشىنا ورتاقتاسا المايدى. ءسويتiپ، كوپتەگەن مال-جان تۋرالى، ءتۇرلi اۋرۋلار، ولاردى ەمدەۋ جولدارى تۋرالى قۇندى دەرەكتەردەن ايرىلىپ وتىرمىز.

سينونيمدiك سوزدiكتەگi سوزدەر تiلدiڭ جاپپاي قۇلدىراپ، قۇلديلاپ جاتقاندىعىن كور­سەتەدi. ماعىناسى بiر بولىپ كەلەتiن، بiراق جازىلۋى باسقا سينونيمدەردiڭ تiلدە پايدا بولۋى تiلدiڭ، حالىقتىڭ ءومiر-سالتىنىڭ قاراپايىمدانىپ، ادامدارىنىڭ ازعىندانىپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتەدi, ويتكەنi تiل باي كەزدە، ءتورت قۇبىلا تۇگەل كەزدە ءارتۇرلi ماعىنانى بiلدiرەتiن سوزدەر، تiل قۇرىعاندا بارلىعى بiر ۇيiندiگە اينالعانىن كورسەتەدi. اباي: «باتىسىم شىعىس بولدى، شىعىسىم باتىس بولدى» دەگەندەي بۇل ورىن اۋىسۋ ەمەس، بۇل «ءتۇس­تiگiمدە، وڭتۇستiگiمدە، باتىسىمدا، شىعىسىمدا بارلىعى باتىس بولدى» دەگەن ءسوز، ياعني گەومەتريا تiلiمەن ايتار بولساق، اسپان جەرگە قابىسقانداي تiل كەڭiستiگiنiڭ جازىقتىققا، جازىقتىقتان تۇزۋگە، تۇزۋدەن نۇكتەگە اينالىپ قۇرۋىن كورسەتەدi.

تiلدiڭ ماڭىزى زور. قاراپايىم مىسال رەتiندە شۇڭقىردى، وردى كەلتiرۋگە بولادى، تiلiمiزدە ور، شۇڭقىر دەگەن تۇسiنiك ءسوزi بولعاننان كەيiن بiز ومiردە، وردى كورسەك، iشiنە ءتۇسiپ كەتپەي، اينالىپ وتەمiز. ال تiلiمiزدە ونداي ءسوز بولماعاندا قايتەر ەدiك، كەزدەسكەن سايىن ورعا ءتۇسiپ، ودان شىعا الماي دەلسال بولار ەدiك. سونداي-اق قازiر قازاق تiلiنiڭ ءسوز قۇرامىنان ەكiلiك ءتۇر جوق بولعان. بۇل ەكiلiك ءتۇرi اراب تiلiندە ساقتالعان، ونىڭ ءوزi بۇرىنعى ماعىناسىندا ەمەس. ماسەلەن ادام جەكە ءتۇر، ادامدار كوپشە ءتۇر، ال ايەل مەن ەركەك (جiگiت پەن قىز)ەكiلiك ءتۇرi, ياعني جۇپ. بiز «قىز بەن جiگiت جۇپتاسىپ» بارادى دەپ ايتامىز، ەكi جiگiت نەمەسە ەكi قىز جۇپتاسىپ بارادى دەمەيمiز. وسى ەكiلiك ءتۇر تiلدە جوعالعاسىن، جانۇيالاردا ءتۇسi­نiس­پەۋشiلiك ارتىپ، ۇرىس-كەرiس كوبەيiپ، تالايدىڭ تاعدىرى تالكەككە شالىنىپ جاتىر. ەكiلiك ءتۇر سەنiڭ قارسىلاسىڭنىڭ سەنiڭ جالعاسىڭ ەكەن­دiگiڭدi, سەن ونىمەن بiرتۇتاس ەكەندiگiڭدi ۇمىتتىرمايدى. ۇندiستانداعى موعول بيلەۋشiسi زامانىندا احمەد سۇلتان ەسەپشiسiنە جاۋلارىن جىلدا ساناتاتىن كورiنەدi. «بيىل جاۋلارىڭىز وسىنشاعا ازايدى، ولار دۇنيەدەن وزدى» دەگەن حاباردى ەستiسە، احمەد سۇلتان قاتتى رەنجيتiن كورiنەدi. ول كەزەڭ نەگiزi تiل بۇزىلماعان كەز بولسا كەرەك. تiلدەگi ەكiلiك ءتۇر ەڭ بiرiنشi رەت 16 عاسىردا اعىلشىن تiلiنەن الىنىپ تاستالعان، ودان كەيiن ارتىنشا انگليادا پارلامەنت پايدا بولادى، ويتكەنi ەكiلiك ءتۇردiڭ ەسەسiن تەڭەلتۋ كەرەك بولدى. بۇرىن ادامگەرشiلiكپەن رەتتەلەتiن جاعدايلار ەندi زاڭسىز رەتتەلمەيتiن بولدى، ءار جاعدايعا ءارتۇرلi زاڭ كەرەك. سودان سوڭ بۇل اۋرۋ باسقا تiلدەرگە دە تارادى. قازiردiڭ وزiندە قاي ەلدiڭ پارلا­مەنتتەرiن الساڭ دا، زاڭدارى كۇلشە پiسكەندەي كۇندە شىعىپ جاتادى. اقش-تا ۇيلەنگەندە نەكە كەلiسiم-شارتىنا وتىرادى، وندا ەرلi-زايىپتىلاردىڭ قاي كۇنi نە iستەيتiندiگi, قالاي iستەيتiندiگi ءبارi-ءبارi جازىلعان نەكە كەلiسiم-شارتى بiرنەشە مىڭ قاعاز بەتiن قۇرايتىن جاۋاپ­كەرشiلiكتەن تۇرادى. ادامي قاسيەتتەن، ءمولدiر ماحابباتتان ايرىلعان قوعامدا ارينە سولاي بولادى، شىنايى قارىم-قاتىناستىڭ ورنىن ءولi قاعاز باسادى...

بiز قىتايلار، ارابتار، كارiستەر نەگە كوپ ەكەندiگiنە وي جۇگiرتە بەرمەيمiز، دەموگرافيا سالاسىنا دا تiلدiڭ اسەرi زور، بۇلاردا ايەل زاتى مەن ەر زاتى كەزدەسكەندە وزiنشە بiر ەروتيكالىق، پوەزيالىق جۇمساق تiلدە سويلەسەدi. «جىلى-جىلى ءسوي­لەسەڭ جىلان iننەن شىعادى» دەمەكشi وزiڭە قۇرمەتپەن قاراپ iلتيپات كورسەتiپ تۇرعان ادامدى قالايشا جەك كورەسiڭ؟ سوندىقتان دا ولاردا حالىق سانىنىڭ كوپتiلiگiنە تاڭ قالۋعا بولماس. كارiستەردiڭ تەلەديداردان كورسەتiپ جاتقان سەريالدارىنان-اق ولاردىڭ مادەنيە­تiنiڭ، iزەتتiلiگiنiڭ، سەزiمتال­دىعىنىڭ بiزدەن گورi جوعارى ەكەندiگiن كورۋگە بولادى. ال بiزدiڭ ۇلتتىق سانامىزدى بۇزىپ جاتقان تاربيەسi تەرiس تۇرiك سەريالدارىن كورسەتۋگە تىيىم سالۋعا دەيiن بارۋ كەرەك.

باياعىدا ورمانعا بiرەۋ كەلiپ، اعاش بiتكەننiڭ ءبارiن شىڭعىرتىپ شاۋىپ جاتقان كورiنەدi, سوندا بiر كارi ەمەن قاسىنداعى اعاشتى «بiلiپ كەل» دەپ جiبەرەدi, سويتسە ورماندى شاۋىپ جاتقان باسى تەمiر، سابى اعاش بالتا ەكەن. سوندا كارi ەمەن «سابى اعاش بولسا، جاۋ جاقىننان شىقتى، قيىن بولدى» دەپ قىنجىلىپتى. قازiرگi جاستارىمىزدىڭ كوبi سابى اعاش (قانى قازاق) بولعانىمەن، باسى تەمiر (وي-ساناسى ورىسشا، تاربيەسi باتىسشا). سولار بiزدiڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى شاۋىپ، ۇلكەندi سىيلامايتىن تەرiس تاربيەلi, ءوز ۇلتىن مەنسiنبەيتiن، انا تiلiن بۇرمالاپ، كەمسiتiپ، اۋىزدارىنان بوقتىقتان باسقا شىقپايتىن، قارا باسىن ويلايتىن ءوزiمشiل، مەنمەن بولىپ تۇر. ولاردى دۇرىستاۋ ءۇشiن ولاردىڭ باسىن، ياعني وي-ساناسىن، تاربيەسiن تۇزەتۋ قاجەت.

تiلمەن ولتiرۋگە، تiلمەن ەمدەۋگە بولادى، سونداي-اق تiلدi دە ولتiرۋگە دە، تiرiلتۋگە دە بولادى. جوعالىپ جاتقان تiلدەردiڭ قامىتىن كيمەۋ ءۇشiن جانە ۇرپاقتان-ۇرپاققا اتا-مۇرامىز جالعاسىن تابۋ ءۇشiن تiلiمiزدi, تiلiمiز ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، سالتىمىزداعى اسىلدارىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشiن تiلiمiزدەگi ءار ءسوزiمiز ءوزiنiڭ ناعىز اۋقىمدى ماعىناسىن تاۋىپ، قۇر انشەيiن ءسوز بولۋدان قالىپ، قازاق تiلi ءسوزi مەن iسi قاتار جۇرەتiن قۋاتتى جاڭا دۇنيەنi, جاڭا كەڭiستiكتi جاراتا الاتىن تiلگە اينالۋى كەرەك. كۇندەلiكتi تۇرمىستىڭ وزiندە عانا تiلدiڭ دامۋى ءۇشiن كۇنiگە جاڭادان 20-25 ءسوز پايدا بولىپ وتىرۋى كەرەك، ال تiلدە تەك قانا جاڭادان ەكi ءسوز: سپۋتنيك، عارىشكەر سوزدەرi پايدا بولۋ ءۇشiن وراسان زور وقيعالار: جەردiڭ جاساندى سەرiگi - سپۋتنيك جاسالىپ، تەحنيكا دامىپ، ادامنىڭ عارىشقا كوتەرiلۋi قاجەت. ال كۇندەلiكتi كۇيبiڭ تiرلiكتە وسىنداي جاڭا ءسوز­دەردiڭ جيىرما شاقتىسى كۇندە پايدا بولىپ، قارىم-قاتىناستىڭ قىر-سىرىن سيپاتتاپ وتىرۋى كەرەك، ال ونداي بولماعاسىن، ادامدار داعدىلى سوزدەرمەن سويلەسكەسiن، ونى بiرەۋi بىلاي ءتۇسiنiپ، ەكiنشiسi باسقاشا تۇسiنەدi.

تۇسiنبەۋشiلiك، كەلiسپەۋشi­لiكتiڭ، داۋ-دامايدىڭ تامىرى تiلدiڭ جەتiلمەۋiندە، دامىماۋىندا جاتىر.

ۇلتىمىزدىڭ جوق بولىپ كەتپەۋi ءۇشiن بiزدiڭ اتالارىمىز دا، اكەلەرiمiز دە، بالالارىمىز دا، نەمەرە-شوبەرەلەرiمiز دە، ەلiمiزدەگi باسقا ۇلتتىڭ وكiل­دەرi دە اتسالىسىپ، قىسقاسىن ايتقاندا بارلىعىمىز ەل بولىپ، قازاق تiلiندە سويلەپ، جازىپ-سىزىپ، وقىپ، قازاق تiلiنiڭ مارتەبەسiن كوتەرۋ ءۇشiن انا تiلiمiزدi قۇدiرەتi كۇشتi تiلگە اينالدىرۋ بۇگiنگi كۇننiڭ ۋاقىت كۇتتiرمەيتiن شارۋاسى.

نۇربەك شاكIشەۆ، بايقوڭىر قالاسى

«پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى