جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى دۇرىلدەتىپ وتكىزدىك. حابار مەن «قازاقستان» ت.ب. تەلەارنالار ونى اسقاقتاتا كورسەتتى دە... ۇكىمەتتىك گازەت-جورنالدار جارىسا جازدى دا... جەتىستىكتەردى ايتقاندا كوگىلدىر ەكران الدىندا تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ارقالارى قوزىپ، ورىندىقتارىندا وتىرا الماي، ەكى ەزۋلەرى كوبىكتەنىپ، سولتۇستىك كورەيا تەلەجۇرگىزۋشىلەرىنەن اسىپ ءتۇستى. گازەت جورنالشىلارىنىڭ قالامىنىڭ ەكپىنىنەن كەڭەس وداعى كەزىندەگى كوممۋنيزمدى جازعان جۋرناليستەر دالادا قالدى. ال، پەندە بولعاننان كەيىن بولماي تۇرمايتىن، اتتاي جيىرما جىلدىڭ ىشىندە الىنباعان اسۋلار، جەتپەگەن جەتىستىكتەر جونىندە ەكى اۋىز ءسوز ايتىلمادى. ءبىز وسىنداي اتتەگەن-ايلاردىڭ ءبىرى، جيىرما جىلدا شەشىلمەگەن ۇلتتىڭ باستى كورسەتكىشى، كوڭىل-كۇيى - ءتىل ماسەلەسى جانە ونىڭ ساۋداعا اينالۋى جايىنا توقتالماقپىز.

دالەل: ۇلكەندەردى ايتپاعاندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇرداستارى 1991 جىلى تۋعان ورىس بالالارىنىڭ ءبىر پايىزى دا قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەۋى، ال، وسى جىلدارى تۋعان قازاق بالالارىنىڭ ءوزى شامامەن 40 پايىزعا جۋىعى انا ءتىلىن بىلمەۋى;  بىر قازاقتىڭ انىق ەكىگە ءبولىنۋى. كەڭەس زامانىنان باستالعان بۇل جارىقشاقتى جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىك جابا المادى، كەرىسىنشە اشا ءتۇستى.

جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى دۇرىلدەتىپ وتكىزدىك. حابار مەن «قازاقستان» ت.ب. تەلەارنالار ونى اسقاقتاتا كورسەتتى دە... ۇكىمەتتىك گازەت-جورنالدار جارىسا جازدى دا... جەتىستىكتەردى ايتقاندا كوگىلدىر ەكران الدىندا تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ارقالارى قوزىپ، ورىندىقتارىندا وتىرا الماي، ەكى ەزۋلەرى كوبىكتەنىپ، سولتۇستىك كورەيا تەلەجۇرگىزۋشىلەرىنەن اسىپ ءتۇستى. گازەت جورنالشىلارىنىڭ قالامىنىڭ ەكپىنىنەن كەڭەس وداعى كەزىندەگى كوممۋنيزمدى جازعان جۋرناليستەر دالادا قالدى. ال، پەندە بولعاننان كەيىن بولماي تۇرمايتىن، اتتاي جيىرما جىلدىڭ ىشىندە الىنباعان اسۋلار، جەتپەگەن جەتىستىكتەر جونىندە ەكى اۋىز ءسوز ايتىلمادى. ءبىز وسىنداي اتتەگەن-ايلاردىڭ ءبىرى، جيىرما جىلدا شەشىلمەگەن ۇلتتىڭ باستى كورسەتكىشى، كوڭىل-كۇيى - ءتىل ماسەلەسى جانە ونىڭ ساۋداعا اينالۋى جايىنا توقتالماقپىز.

دالەل: ۇلكەندەردى ايتپاعاندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇرداستارى 1991 جىلى تۋعان ورىس بالالارىنىڭ ءبىر پايىزى دا قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەۋى، ال، وسى جىلدارى تۋعان قازاق بالالارىنىڭ ءوزى شامامەن 40 پايىزعا جۋىعى انا ءتىلىن بىلمەۋى;  بىر قازاقتىڭ انىق ەكىگە ءبولىنۋى. كەڭەس زامانىنان باستالعان بۇل جارىقشاقتى جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىك جابا المادى، كەرىسىنشە اشا ءتۇستى.

جيىرما جىلدىڭ ىشىندە انا ءتىلى بالاسىن (قازاقتى) بولشەكتەيتىن نەگىزگى كىلتيپانعا اينالدى. توق ەتەرىن ايتقاندا، بۇگىنگى كۇنى قازاقتى بىرىكتىرەتىن دە، اجىراتاتىن دا ورتاق جاي; بىرىكتىرەتىنى - وتاندارى ءبىر. ياعني تۇراقتارى - بايىرعى قازاق جەرى. اجىراتاتىنى - ەكەۋىنىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى ۇستانىمى (پرينتسيپ). ياعني بايىرعى قازاق جەرىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ شىنايى مارتەبەسى.

وسىعان بايلانىستى، بىزدىڭشە: ورىس ءتىلدى قازاق ء(الى كۇنگە بۇلاي ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات) ءوز ىشىندە ونعا جۋىق بولىككە جىكتەلسە، انا ءتىلدى قازاق ءۇش توپقا ءبولىندى. وسى ەكى قازاق بۇگىنگى كۇنى قازاقستان قوعامىنداعى بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە انا ءتىلىن جاقتاۋ، جاقتاماۋ تۇرعىسىنان ءىس-ارەكەت جاساۋدى ادەتكە اينالدىردى. مىسالى: قازىرگى تولعاقتى ماسەلەنىڭ ءبىرى - بولاشاق ەۋرازيالىق وداققا بايلانىستى پىكىردىڭ ەكى ۇداي بولۋى تىلگە تىكەلەي بايلانىستى.

«ەسەپتەدىك، ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ەكونوميكالىق جاعىنان - دۇرىس»  دەۋشىلەردىڭ نەمەسە «زەرتتەي كەلگەندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق - بۇرىس» دەگەننىڭ ءبارى - قازاق تىلىنە بايلانىستى ۇستانىم مۇددەسىنەن تۋعان پايىمداۋلار. دالىرەك ايتقاندا، ءتىلدى قولداۋشىلار مەن قولداماۋشىلاردىڭ جەكە كوڭىلدەرى تۇرعىسىنان پايىمداپ، انا ءتىلىن ساۋداعا اينالدىرۋى. ويتكەنى، ەۋرازيالىق وداقتىڭ ونىڭ بولاشاقتا ۇلت پەن ۇلتتىق ەكونوميكاعا (ەگەر ونداي بار بولسا...) بەرەر پايداسى مەن زيانىن ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيدى.

ءتىلدىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا بايلانىستى تالاسقا تىكەلەي قاتىسى بار دەگەن تۇجىرىمىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن، اۋەلى: الەمدىك، قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ بۇگىنگى جاي-جاپسارىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك.

سوڭعى كەزدە ەكونوميكا سالاسىنداعى الەمدىك نوبەلدىك سىيلىق ەكونوميكا زاڭدىلىقتارىنان جاڭالىق اشقان عالىمدارعا ەمەس، ەكونوميكاداعى مورالدىق-پسيحولوگيالىق زاڭدىلىقتارعا باسىمدىق بەرگەن، ياعني ەكونوميكاعا پسيحولوگيالىق جاعىنان كەلۋ ارقىلى جاڭالىق اشقان عالىمدارعا بەرىلۋدە. بۇگىنگى كۇنى ەكونوميكانىڭ بارلىق تۇيتكىلدەرىن ماكروەكونوميكالىق ءادىس-تاسىلدەر شەشەدى دەگەن كوزقاراستاعى عالىمدار وزگەرتە باستاعان. ويتكەنى، ەڭ ءبىرىنشى ەكونوميكانى جاسايتىن - ەت پەن جۇرەكتەن جارالعان ادام، ونىڭ مىنەز-قۇلقى. الەمدەگى بۇگىنگى قارجى داعدارىسى دا ادامنىڭ اشكوزدىگى مەن جەڭىل اقشا ىزدەۋىنەن پايدا بولىپ جاتىر.

ولاي بولسا، ءتىلدىڭ ەكونوميكاعا تىكەلەي قاتىسى جوق دەگەندىك تە بىلمەستىكتەن ايتىلعان ءسوز. ىلگەرىدە ايتقانداي ءتىل ۇلتتىڭ كوڭىل-كۇيى بولاتىن بولسا، وسى كوڭىل-كۇي ارقىلى ۇلتتىق ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتەتىنى انىق.

سونىمەن، جالپى ەكونوميكانى جاسايتىن ءتىل مەن سەزىمنەن تۇراتىن ەڭبەك ادامى بولسا، قازاقستاندا ولاردىڭ ناقتى جاي-كۇيى قالاي؟ ال، ەكونوميكالىق داعدارىستاردىڭ نەگىزگى سەبەبى، بايلاردىڭ اشكوزدىگى بولسا، ءبىزدىڭ قازاقستاندىق ءتىل مەن سەزىمى جوق مىرزالار شەتەلدىك ارىپتەستەرىنەن قالىستى ما؟ ەندى، تىلگە بايلانىستى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە قاتىستى بولعاندىقتان وسىلارعا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.

قازاقستان ەكونوميكاسىندا قىزمەت جاسايتىن، جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ جاي-كۇيىن، ءتىپتى، ءوندىرىستىڭ تىلىنە دەيىن شەشەتىن تاۋەلسىز كاسىپوداعىنىڭ جوقتىعىنان، ولاردىڭ ەڭبەكتەگى ازاماتتىق قۇقىقتارى اياق استى بولۋدا.  مىنە وعان دا اتتاي جيىرما جىل. (بۇرىن بۇل سالانى ادىلەتتىلىكپەن كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ءوزى قاداعالايتىن). ەندەشە، قىزمەتى مەن جۇمىس ورىندارىندا كوڭىلمەن ەڭبەك ەتپەگەن ەلدە ەڭبەك ناتيجەسىنىڭ جەمىستى بولۋى مۇمكىن ەمەس.

دامىعان ەلدەردە كاسىپورىن قوجالارى جۇمىس ءونىمىنىڭ ساپالى بولۋى ءۇشىن، جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇي-جايىن قامتاماسىز ەتەتىن شىنايى كاسىپوداقتاردى قۇرۋدى وزدەرى قولعا الادى. ال، قۇرماعان كاسىپورىنداردىڭ قوجالارىن ۇكىمەت قۇرۋعا ماجبۇرلەيدى.

ال، بىزدە كەرىسىنشە. وبلىس اكىمدەرى (ماكروەكونوميكانىڭ تەتىگىن ۇستاۋشى مىرزالار) تاعايىندالىسىمەن وبلىس كولەمىندەگى بيۋدجەتتەن قارجىلاناتىن مەكەمەلەرگە ءوز ادامدارىن قويىپ، "بوتەندەردەن" تازارتادى. ولارعا تاۋەلسىز كاسىپوداق مۇلدەم قاۋىپتى. تۇپكى سىرى اشىلىپ قالادى. قازاقستاندىق كاسىپورىن قوجالارىنا دا، تاۋەلسىز كاسىپوداق - جاۋ. ويتكەنى، قىزمەتشىلەر مەن جۇمىسشىلارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەتكىزبەيدى. سوت تورەلىگى جونىندە ايتپاي-اق قويايىق. (باس جاققا بارىسپايىق...).

بۇدان كەيىن، جاڭا، دامىعان ەكونوميكا جاساماق قازاقستاندا، ونىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن، ءوز ىسىنە بەرىك تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەر مەن مامان جۇمىسشىلاردىڭ قالىپتاسۋى جونىندە ءسوز قوزعاۋ ارتىق ەمەس پە؟ وسىدان سوڭ، ەكونوميكانىڭ باسەكەلەستىگى مەن اشىقتىعى جونىندە ايتىپ جۇرگەندەرىمىز شىندىققا جاناسا ما؟

ولاي بولسا، جىلدار بويى ءداستۇرلى تاۋارلارىن شىعارۋعا ماماندانعان، ەكونوميكانىڭ بەلگىلى سالالارىنا ابدەن ماشىقتانعان ەكى وداقتاسىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تەگەۋىرىنە شىداي الامىز با؟ ال، جارىستا، سايىستا، مەيلى ول ەكونوميكالىق بولسىن - اياۋ، ءبىر-بىرىنە قاراسۋ دەگەن بولمايتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ بار سەنگەن اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن شىعارۋ سالاسى (باسقاسى شيكىزات), ياعني وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارى. ولار شىنتۋايتىنا كەلگەندە ماتەريالدىق بازاسى جاعىنان دا، جۇمىسشىلاردىڭ ماماندانۋى، قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاجىريبەسى جاعىنان دا وداقتاستاردان بىرنەشە ەسەگە كەم سوعادى. شەكارانىڭ مۇلدەم اشىقتىعىن پايدالانىپ، ءبىزدىڭ تەك تابىستى ويلايتىن (ول تابيعي نارسە) مىرزالار قازاقستاندا باسەكەلەستىككە توتە بەرە المايتىن كاسىپورىن اشقانشا، قارجىلارىن باسەكەگە قابىلەتتى ەكى وداقتاس ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا سالىپ، ىشكى ينۆەستيتسيامىزدىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالمايمىز با؟ نەمەسە، ولار كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي نەگىزگى مامانداردى ەكى وداقتاس ەلدەن اكەلىپ، ەلىمىزدەگى جاعدايدى الۋمەتتىك تەڭسىزدىككە، جۇمىسسىزدىققا تىرەپ، ءتىل، ءدىل ماسەلەلەرىن شيەلەنىستىرىپ جىبەرمەي مە؟

وسىنداي تولعان اۋىر، تولعاعى قيىن سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعالا قالسا شەنەۋنىكتەر، ساياساتشىلار، ساياساتتانۋشىلار، ەكونوميستەر، بيزنەس وكىلدەرى وداقتىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى جونىندە بىردەڭە دەپ مۇرىندارىنىڭ استىنان تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەپ، شىن مانىندە تىلگە بايلانىستى كوڭىل تۇرعىسىنان ارەكەت ەتەدى.

ەندى ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقان، ەكىگە بولىنگەن قازاقتى انىعىراق اڭگىمەلەيتىن كەز جەتتى. الدىمەن، قازاق ءتىلدى قازاق جونىندە. ءبىرىنشىسى - تەكسىز قازاق. ىشكەنى مەن جەگەنىنە ءماز. ونىڭ ىشىندە كەكىرىك اتقان بايلارى دا، ىنجىق كەدەيلەرى، توڭمويىن وقىعانى، وسەكشىل وقىماعانى دا بار. ولارعا ءتىل ماسەلەسى وتباسى، وشاق قاسى (سوعىم) اڭگىمەسىنەن دە تومەن تۇرادى. ەكىنشىسى - سان عاسىرلىق قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتىلا الماي جۇرگەن ءارى-ءسارى، دۇمبىلەز قازاق. ولاردىڭ وقىعان-توقىعانى: سىرتى قامپيعان، ءىشى قۋىس، وزىنشە پىسىق، جالت ەتپە، جىلت ەتپە. تىم تاۋبەشىل كەدەيى دە، وسىلارمەن بىرگە. ولارعا ءتىل جايىندا جوعارىدان ايتىلسا بولدى: دۇرىس بولسا دا - دۇرىس، بۇرىس بولسا دا - دۇرىس. ءۇشىنشىسى - "سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا" دەپ جۇرگەن وقىعان شوقتاي قازاق. سولارمەن بىرگە كەدەي، بىراق، تاماقتان گورى قازاقتىڭ وقىعاندارىنا قارنى اشىپ جۇرگەن كوكىرەك كوزى وياۋ، وقىماعان قازاق. ولاردىڭ وقىعانى دا، وقىماعانى دا ۇلتتىڭ ەڭ باستى دۇنيەسى دە، جانى دا ءتىل ەكەنىن، ۇلتتىق ەكونوميكانى جاساۋشىلاردىڭ ءتىلى - ورىس ءتىلى بولسا، ونداي ەكونوميكا ۇلتقا قىزمەت ەتپەيتىنىن انىق بىلەدى.

ەندى، ورىس ءتىلدى قازاققا كەلسەك. جۇمىر باستى پەندەنىڭ وي-ارەكەتى ەڭ الدىمەن جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن تۋادى دەمەكشى. ولار ورىس ءتىلىنىڭ سويىلىن سوعۋ قارقىندارىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى جىكتەلەدى.

ولاردىڭ العاشقىسى، كەزىندە ورىسشا وقىعان، قازىر ەلدى جەردى ويلايتىن اقىل توقتاتقان جاسقا كەلگەندەر. بىراق، بالاسىنىڭ - ءىزباسارىنىڭ قازاقشا بىلمەيتىندىگى - ءبىرجولا قازاق ءتىلى جاعىنا شىعۋىنا بوگەت. سوندىقتان، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق وزىنە ەمەس، بالالارىنا كەرەك بولعاندىقتان قولداۋشىلار. ەندى ءبىرى (بۇلار ءبىرىنشىنىڭ سىڭارلارى، ولاردان جاس) - قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى باستان وتكىزىپ جاتقان قيىنشىلىعىنا توزگىسى، ونىڭ داعدارىستان شىعۋىن كۇتكىسى كەلمەيتىندەر. سوندىقتان بالالارىن بىردەن وقۋ-قۇرالدارى دايىن، ءتىلى (ەكونوميكالىق، زاڭ، پالسافالىق) جاتىق، وزىق وقۋعا، ازىرشە ورىسشا بەرۋدى قۇپتايتىندار. ولارعا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بار بولعانى سول ءۇشىن عانا كەرەك. ۇشىنشىلەرى، وتانشىل بىراق، ورىس ءتىلدى تاربيە مەن رەسمي ساياساتقا بايلانىستى تولقىپ جۇرگەندەر. ولار الداعىلاردان قالعان "ادەت پەن سارا جول" بويىنشا وداقتىڭ كوڭىلىن جىققىسى كەلمەيتىندەر. بۇلاردىڭ قاتارى كوبىنە جاستاردان تۇرادى. تورتىنشىلەر، كەزىندە ورىس ءتىلىنىڭ ارتىقشىلىعىنا بايلانىستى بايلىعىن جاساپ العاندار. ولار انا ءتىلدى قولدايتىنداردىڭ كەدەي ەكەنىن، ولارعا بيلىك تيسە، ماتەريالدىق بايلىقتى ءبولىسۋدى ەرتەڭ قاتاڭ تالاپ ەتەتىنىن بىلەتىندەر. سوندىقتان ولارعا قانداي وداق بولسا دا ءبارىبىر، تەك، ۇلتتىق بەلسەندىلىكتى جانشيتىن وداق بولسا جەتىپ جاتىر. بەسىنشىلەرى، ولار جان-دۇنيەسىمەن ۇلتتان بەزگەندەر. ولار - جاقان ادامدارى (كوسموپوليتتەر). ولارعا ەۋرازيالىق وداقتىڭ ءوزى تار. التىنشىلارعا جاتاتىندار، ولار ساياسات ءۇشىن عانا قازاق ءتىلىن قۇپتاپ، ال، شىن مانىندە باسقاشا ويلايتىندار. جەتىنشىلەرى، سانالى تۇردە، كەزىندە اباي ايتقان قازاق پەن قازاق تىنىش وتىرۋ ءۇشىن، ورتاسىنا تاتار سالۋ كەرەك دەگەندى تۋرا ماعىناسىندا تۇسىنەتىندەر. دەمەك، ورىسسىز ءومىر سۇرۋگە بولمايتىن پىكىرگە يمانداي سەنەتىندەر. سوندىقتان، ولارعا قازاق قوعامى - قورقىنىش. ولارعا وداق سول ءۇشىن دە اسا قاجەت. سەگىزىنشىلەرى - ورىس ءدىلى مەن مىنەز-قۇلقىن سىڭىرگەنى سونشالىق، ولار قوجايىنسىز، پاتشاسىز ءومىر سۇرە المايتىندار. ولارعا ۇنەمى قوجايىننىڭ تەمىردەي جۇدىرىعى مەن نۇسقاۋى بولماسا ءومىر قاراڭ. توعىزىنشىلارى، قازاق ءتىلىن تولىق بىلمەسە دە، ۇلتتىڭ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن شىنايى جۇرەگىمەن كۇرەسىپ جۇرگەندەر. ولار بالالارىن قازاقشا وقۋعا بەرۋدە.

ءبىزدىڭ قازاقشا وقىعانىمىز دا،  ورىسشا وقىعانىمىز دا ءوز كەسكىن-كەلبەتىن وسىنىڭ ىشىنەن تاباتىنىنا سەنەمىن.

«اباي-اقپارات»