نەمىس ەلى مەن قازاقستان ونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدىڭ اراسىنداعى تاريحي بايلانىس تامىرىن تىم تە-رەڭگە تارتىپ اكەتەدى. ەڭ الدىمەن بۇل تۇبەكتىڭ زەرتتەلۋىندە، عىلى-مىندا نەمىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ قول-تاڭباسى جاتىر. اتاقتى ك.م.بەر كاسپي تەڭىزىن زەرتتەپ فورتقا كەلگەن بولسا بلارامبەرگ كاسپيدىڭ شىعىس جاعالاۋىن كارتاعا ءتۇسىردى. مەيەر فورتتان باستاپ جەم ساعاسىنا دەيىنگى وڭىردەن تاماشا تانىمدىق وچەرك جازىپ قالدىردى. 1825-26 جىلى ورىس ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى (كەيىننەن گەنەرال) ف.بەرگ ۇلكەن كەشەندى ەكسپەديتسيانى باستاپ ءۇستىرتتى زەرتتەدى. الدىڭعى ەكى عاسىردىڭ استاسۋىندا ەتنوگراف عالىم ر.كارۋتتس ماڭعىستاۋدا بىرنەشە رەت بولىپ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ارتىنا 50-دەن استام تۇسىرگەن فوتو، قولمەن سالىنعان سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلگەن. «ماڭعىستاۋ تۇرىكمەندەرى مەن قازاقتارى اراسىندا» اتتى كىتاپ جازىپ قالدىردى. باسقانى بىلاي قويعاندا تۇبەكتە سالىنعان العاشقى قامال قالا فورتتىڭ باس قۇرىلىسشىسى ينجەنەر كاپيتان گەننەريحتىڭ دا ۇلتى نەمىس. بۇل بايلانىس ءتىپتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە دە جالعاسا بەرىپ، فورتتاعى نەمىس تۇتقىندارىنىڭ ءول-گەندەرىنە قازاق شەبەرلەرىنىڭ قو-لىمەن ەسكەرتكىش ۇستىن قاشالدى. نەگىزى نەمىستىڭ وزدەرىنىڭ سىزباسى بويىنشا جاسالىپ نەمىسشە «سول-داتتارعا جولداستارىنان» دەپ جا-زىلعان ول ەسكەرتكىش قازىر فورتتا ورىس زيراتىندا تۇر.

نەمىس ەلى مەن قازاقستان ونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدىڭ اراسىنداعى تاريحي بايلانىس تامىرىن تىم تە-رەڭگە تارتىپ اكەتەدى. ەڭ الدىمەن بۇل تۇبەكتىڭ زەرتتەلۋىندە، عىلى-مىندا نەمىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ قول-تاڭباسى جاتىر. اتاقتى ك.م.بەر كاسپي تەڭىزىن زەرتتەپ فورتقا كەلگەن بولسا بلارامبەرگ كاسپيدىڭ شىعىس جاعالاۋىن كارتاعا ءتۇسىردى. مەيەر فورتتان باستاپ جەم ساعاسىنا دەيىنگى وڭىردەن تاماشا تانىمدىق وچەرك جازىپ قالدىردى. 1825-26 جىلى ورىس ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى (كەيىننەن گەنەرال) ف.بەرگ ۇلكەن كەشەندى ەكسپەديتسيانى باستاپ ءۇستىرتتى زەرتتەدى. الدىڭعى ەكى عاسىردىڭ استاسۋىندا ەتنوگراف عالىم ر.كارۋتتس ماڭعىستاۋدا بىرنەشە رەت بولىپ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ارتىنا 50-دەن استام تۇسىرگەن فوتو، قولمەن سالىنعان سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلگەن. «ماڭعىستاۋ تۇرىكمەندەرى مەن قازاقتارى اراسىندا» اتتى كىتاپ جازىپ قالدىردى. باسقانى بىلاي قويعاندا تۇبەكتە سالىنعان العاشقى قامال قالا فورتتىڭ باس قۇرىلىسشىسى ينجەنەر كاپيتان گەننەريحتىڭ دا ۇلتى نەمىس. بۇل بايلانىس ءتىپتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە دە جالعاسا بەرىپ، فورتتاعى نەمىس تۇتقىندارىنىڭ ءول-گەندەرىنە قازاق شەبەرلەرىنىڭ قو-لىمەن ەسكەرتكىش ۇستىن قاشالدى. نەگىزى نەمىستىڭ وزدەرىنىڭ سىزباسى بويىنشا جاسالىپ نەمىسشە «سول-داتتارعا جولداستارىنان» دەپ جا-زىلعان ول ەسكەرتكىش قازىر فورتتا ورىس زيراتىندا تۇر.
1873 جىلى ورىس اسكەرىنىڭ حيۋانى جاۋلاۋ جورىعىنا ماڭعىستاۋ وتريادىنىڭ قۇرامىندا كەندىرلىدەن باستاپ نەمىس ارمياسىنىڭ وفيتسەرى گ.شتۋمم قاتىسقان ەكەن. ول وسى ساپارىنان نەمىس تىلىندە ەكى كىتاپ جازىپ قالدىرىپتى. اسكەري بارلاۋشى بولۋ سەبەپتى ول سۋرەت تە سالادى. كىتابىندا كەندىرلى شىعاناعى، توقماق تاۋىنىڭ تەڭىزدەن كورىنىسى، ارتقى قاۋىندى، سەنەك قۇدىعى، بەسوقتى، قاراشىقتاعى كونە قاۋىم، بالۋانياز مولاسى، قاراۋىلكۇمبەت، حيۋا قالاسى، ەمبى قامالى، تاعى باسقا بىرنەشە سۋرەتتەر بار. ەكى كىتاپتىڭ ءبىرى ديۋسسەلدورفتا، ءبىرى بەرليندە ساقتالىپ كەلىپتى ول ولكەتانۋشى تا-ريحشىلارىمىزعا ارينە بەرتىندە، قازاقستان ەگەمەندىك العان سوڭ عانا بەلگىلى بولدى. جاقىندا وبلىس اكىمى ق.ە.كوشەرباەۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋى ناتيجەسىندە قر-دىڭ گەرمانياداعى ەلشىلىگى ارقىلى سول ەكى كىتاپ الدىرىلدى! كىتاپتاردا سۋرەتكە قوسا ءتۇرلى-ءتۇستى كارتالار دا بار بولىپ شىقتى. ەندىگى مىندەت - ولاردى ءوز انا تىلىمىزگە اۋدارىپ، عىلىمي اتاۋلىق كورسەتكىشتەرىمەن، تۇسىنىكتەرىمەن باستىرىپ شىعارۋ.
گ.شۋتۋمم تۋرالى از مالىمەت. ول ۆەستفال پولكىنىڭ اعا لەيتەنانتى. جورىققا ءوز ىنتاسىمەن كەلىپ قاتىسقان. اسكەري اتاعىنىڭ كىشى وفيتسەرلىگىنە قاراماستان ءوز ورتاسىندا سالماعى بار ادام بولعانداي. ونىڭ ءبىر دالەلى ما-حاشقالاعا كەلگەن سوڭ گەرمانيا يمپەراتورىنا كاسپي جاعاسىنا جەتكەنى تۋرالى جەدەلحات جولداۋى. كاۆكازدا جول ۇستىندە ول وسى جورىققا ءوز ىنتاسىمەن قاتىسۋ ءۇشىن سۋىت كەلە جاتقان باس شتاب وفيتسەرى مايور م.اليحانوۆ-اۆارسكيمەن تانىسىپ، دوستاسادى. اۆارسكي «حيۋاعا جورىق» كىتابىندا جاڭا دوس سەرىگى تۋرالى ىلتيفاتپەن جازادى. ءشول دالاداعى جورىق نەمىستىڭ اقسۇيەك بەكزاداسىنا وڭاي تيمەگەندەي. ءۇستىرت ەرنەگىنە كوتەرى-لە بەرە قاتتى اۋىرعان ونى تۇيەگە ارتىپ جۇرۋگە تۋرا كەلىپتى.
حيۋادان گ.شتۋمم جۋرناليست دج.ماكگاحانمەن، سۋرەتشى ۆ.ۆ.ۆە-رەششاگينمەن تانىسادى. حيۋادان روسسياعا قايتۋ ساپارى ءۇستىرت ارقىلى سولارمەن بىرگە بولادى. حيۋاعا جورىققا كاۋفمان جاساعى قۇرامىندا قاتىسقان، جول بويىندا قازاقتاردىڭ ادالدىعىنا، ادامگەرشىلىگىنە ءتانتى بولىپ، وسىنداي حالىققا وسپادار ورىس قانداي ءور-كەنيەت اكەلمەك دەپ جازعان ماكگاحان كەيىن حيۋانىڭ وتارلانۋى تۋرالى ەڭبەگىندە گ.شتۋمم جازبالارىنا سۇيەنگەنىن، ونىڭ شىن-شىلدىعىمەن، دالدىگىمەن قۇندى ەكەندىگىن ايتادى.
ارتىنان بىرنەشە جىلداردان كەيىن فورتتا حيۋا جورىعىنىڭ قۇر-مەتىنە شويىننان قۇيىلىپ ەسكەرت-كىش ورناتىلدى. ول ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرى قازىر فورتتاعى ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇر. سوندا جازىلعان بەلگىلى جورىقشىلار تىزىمىندە شتۋممنىڭ دا اتى جازىلعان.
«عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن راس ەكەن. شتۋممنىڭ جازعاندارى اۆتورىنىڭ اياعى باسقان، زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان ولكەگە 136 جىلدان سوڭ ورالدى. بۇل بيىلعى قازاقستاننىڭ گەرمانياداعى جىلىنداعى ەلەۋلى وقيعا بولىپ وتىر.

ءا.سپان.
رەداكتسيادان: «ماڭعىستاۋ» گازەتى الداعى ۋاقىتتا گ.شتۋمم ەڭبەگىنىڭ اۋدارماسىنان ۇزىندىلەر جاريالاۋدى جوسپارلاپ وتىر.
«ماڭعىستاۋ» وبلىستىق گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل