قازاقتىڭ قاي دانىشپانى قارا سيراق كەدەيدەن شىقتى، ونى ءداپ باسىپ ايتا المايمىن. ال ەل مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ باسىم پايىزى اقسۇيەك تۇقىمى. كەمىندە ناعاشى جۇرتىنان كەلگەن تەكتىلىك قانى بار. كەشەگى قازاق حاندارىن ايتىڭىز، بەرگى ادەبيەت شاڭىراعىن كوتەرگەن اباي، شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك، ماعجان، مۇحتار باستاعان سەركە توپتىڭ تەگىنە ءۇڭىلىڭىز.
وسى ارادا اقسۇيەكتىك ۇعىمىنا از انىقتاما بەرە كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. تىرشىلىك تىرەگى مالمەن كوگەندەسىپ جاتاتىن قازاق بالاسى ءار مالدىڭ جىلىك سۇيەگى مەن ونىڭ مايىنا قاراپ اق نەمەسە قارا ەكەنىن، وسى ارقىلى تۇلىگىنىڭ كۇيىن ايىرادى. تۇرالاعان تۇلپاردىڭ جىلىك مايىن اعارتىپ بايگەگە قوسقان اڭىزىن دا تالاي ەستىگەنبىز. سونداي تۇلپارلاردىڭ لاي سۋ ىشپەي تەك قانا تۇمانىڭ كوزىنەن، وزەننىڭ ورتاسىنان عانا سۋ ىشەتىنىن، شالعىننىڭ سونىسىن ءجۇزىپ وتتايتىنىندا بىلەمىز.
وسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن حان، بي-شەشەن، باي، باتىر-بالۋان، وقىمىستى تۇقىمىن ءبىزدىڭ قازاق «اقسۇيەك» نەمەسە «تەكتى اۋلەت» سانايدى. ال نەشە اتاسىنان كەدەيلىك كەسىرى ۇزىلمەگەن، ويى بويىنان اسپايتىنداردى - «شىپتاسىنا شىبىن قونباعان»، «تۋ بيە سويماعان، تۇتام قازى جەمەگەن»، «تەگى جامان قارا سيراق»، «تەكسىز»، «كورگەنى جوق كورگەنسىز» دەپ كەمىتەدى.  

قازاقتىڭ قاي دانىشپانى قارا سيراق كەدەيدەن شىقتى، ونى ءداپ باسىپ ايتا المايمىن. ال ەل مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ باسىم پايىزى اقسۇيەك تۇقىمى. كەمىندە ناعاشى جۇرتىنان كەلگەن تەكتىلىك قانى بار. كەشەگى قازاق حاندارىن ايتىڭىز، بەرگى ادەبيەت شاڭىراعىن كوتەرگەن اباي، شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك، ماعجان، مۇحتار باستاعان سەركە توپتىڭ تەگىنە ءۇڭىلىڭىز.
وسى ارادا اقسۇيەكتىك ۇعىمىنا از انىقتاما بەرە كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. تىرشىلىك تىرەگى مالمەن كوگەندەسىپ جاتاتىن قازاق بالاسى ءار مالدىڭ جىلىك سۇيەگى مەن ونىڭ مايىنا قاراپ اق نەمەسە قارا ەكەنىن، وسى ارقىلى تۇلىگىنىڭ كۇيىن ايىرادى. تۇرالاعان تۇلپاردىڭ جىلىك مايىن اعارتىپ بايگەگە قوسقان اڭىزىن دا تالاي ەستىگەنبىز. سونداي تۇلپارلاردىڭ لاي سۋ ىشپەي تەك قانا تۇمانىڭ كوزىنەن، وزەننىڭ ورتاسىنان عانا سۋ ىشەتىنىن، شالعىننىڭ سونىسىن ءجۇزىپ وتتايتىنىندا بىلەمىز.
وسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن حان، بي-شەشەن، باي، باتىر-بالۋان، وقىمىستى تۇقىمىن ءبىزدىڭ قازاق «اقسۇيەك» نەمەسە «تەكتى اۋلەت» سانايدى. ال نەشە اتاسىنان كەدەيلىك كەسىرى ۇزىلمەگەن، ويى بويىنان اسپايتىنداردى - «شىپتاسىنا شىبىن قونباعان»، «تۋ بيە سويماعان، تۇتام قازى جەمەگەن»، «تەگى جامان قارا سيراق»، «تەكسىز»، «كورگەنى جوق كورگەنسىز» دەپ كەمىتەدى.  
قازاق سىندى قايسار، تەكتى حالىقتىڭ سول اقسۇيەكتىگىن قۇرتۋدا جەر بەتىنىڭ جەگى قۇرتىنداي بولعان كومۋنيستىك جۇيە كوپ جۇمىس جۇرگىزدى. اسىرەسە، كەڭەس وداعى جانە ونىڭ ايلا ءتاسىلىن كوشىرىپ قولدانىپ، ءوز تاجىريبەسىمەن جەتىلدىرە پايدالانعان قىتاي كومۋنيستەرى قازاقتىڭ نە ءبىر اسىل تەكتىلەرىنىڭ تۇبىنە جەتتى. ءبىزدى اقسۇيەكتىكتەن ايىرىپ، قارا كەمىك كۇس تابان قۇلعا اينالدىرۋدى ويلادى. مىنە وسىنداي قيىن تۇستاردا قازاق دالاسىندا ءار ءتۇرلى كوتەرىلىستەر ءجۇز بەرۋمەن بىرگە شەتكە قاشۋ جاعدايى قالىپتاستى. وسىنداي وقيعالاردى ەسكە العان اتا-اجەلەرىمىزدىڭ سول داۋىرگە نالەت جاۋدىرىپ «قۇل قۇتىرعان زامان» دەپ اتاعانى بار. اقسۇيەك، تەكتى اۋلەتكە قارسى تۇرۋ جانە ولاردى تۇبەگەيلى جويۋعا باعىتتالعان كۇرەس قۇل-قۇتانداردى پايدالاندى. ولاردى بەلسەندى، باتىر، سەنىمدى توپ ساناپ، ەل سەركەلەرىنە ايداپ سالدى. «ايۋدىڭ ءوز مايى وزىنە ءدارى» دەگەندەي قازاقتى قازاققا سالىپ قۇرتۋعا ارەكەتتەندى. سولاي ەتتى دە. سونىڭ سالدارىنان تەكتى اۋلەتتىڭ جارىمىنان ارتىعى جات جۇرتقا قاشىپ قۇتىلسا، قالعانى ءوز جەرىندە وتىرىپ اجال قۇشتى. وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ تۇپ تامىرىنا بالتا شاپقان كەڭەستىك زۇلمات تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋعا كىرىستى.
«قوزعال، اش تا جالاڭاش قۇلدار،
قوزعال، بۇكىل كۇيزەلگەن جان!» دەگەن تەكتەس كومۋنيزيم ەلەسىن قۋعان ينتەرنوتتسيونالدىق اندەر جاڭعىرىقتى.    
ەندىگى جەردە «بي جوقتا قۇل جۇرەدى جوراعا، يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەندەي، شىندىق جالعانعا، شىمشىق بۇلبۇلعا اينالدى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ مەكتەبىنەن وتكەن ادال شاكىرتتەرى سولاردىڭ «ستسەنارين» ورىنداۋ ءۇشىن ساحناعا شىقتى. دىننەن، دىلدەن، تىلدەن ايىرۋعا ارەكەتتەنىپ، حالقىن تەكسىزدىككە باۋلىدى. جەتپىس جىلدىق جەڭىلىس تەكسىز بۋىننان شىققان بىرنەشە بۋىندى ومىرگە اكەلىپ ۇلگىردى. ءوزى ءالسىز تۇقىم اراق-شاراپ، تەمەكى تەكتەس ۋلى زاتتارمەن ۋلانىپ قانا قالماي، جاتىرىنا شاپقان جامان ايعىردىڭ كۇيىن كەشتى. تەكتەۋسىز قىز تەكسىز ۇلعا جۇكتى بولدى. قان لايلانىپ، تۇنىعىمىز بىلعاندى. اتالار ات تونىن الا قاشقان «قاتىن ورتاق، قازان ورتاق» زاماندى دا كوز كوردى. تەكسىز عانا ەمەس ماڭگۇرتتىك جايلاعان «جاڭا قازاقتار» پايدا بولدى.                 
اداسقان حالىقتى اللا عانا قۇتقاردى. كوزىمىزدەن باسقاسىنىڭ ءبارى ورىسقا اينالا باستاعان ايانىشتى كەزەڭدە تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى قايتا اتتى. دەگەنمەندە دەنى تەكسىز اۋلەتتەن شىققان بيلىك قۇرامىنداعىلاردىڭ ءبىرازى ورىنتاعىندا قالدى نەمەسە ولاردىڭ ۇرپاعى ورىن جاڭالاپ جاڭا بيلىككە ارالاستى. حان، بەگزادادان ەمەس قاراشادان، قۇلدان شىققانداردىڭ كوبى الدىنداعى استى اپىل-عۇپىل جەي سالۋعا، ەلدى ويلاماي ءوزىن تويدىرۋعا ارەكەتتەندى. سونىڭ سالدارىنان «ءىشىپ قويدى، جەپ كەتتى» سىندى جەكسۇرىندىق كوبەيدى. وزگە تۇگىلى تۋلاقتاي جەردىڭ تۋتالاقايىن شىعارۋعا البارىندى بولعاندار حالىقتىڭ قازىناسىنا قول سالدى. قازاننان قاقپاق، يتتەن ۇيات كەتتى. ءسويتىپ «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى» دەگەن اتپەن تاعى ءبىر جەمەڭقورلار قالىپتاستى. شەتەلگە قاشۋ، سول ەلدەن ءۇي-جەر الۋ، وزگە ەلدىڭ بانكىنە اقشا قويۋ سەكىلدى جاڭا ءۇردىس «موداعا» اينالدى. كەدەندىكتەر كەڭىردەگىن تويدىرا الماي الەككە تۇسسە، مۇناي الپاۋىتتارى قۇدايىنان مۇنايىن ارتىق كورىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. قولىنان كەلگەندەر قونىشىنان باسىپ، قارا حالىق كۇيزەلدى. ۇلتشىلدار مەن ەلىم دەپ ەڭىرەگەندەر بيلىكتەن، داستارقاننان شەتتەتىلدى. قۇل تۇقىمىنان شىققاندار ءوز تەكسىزدىگىن وسىلاي دالەلدەدى.

ەندىگى جەردە قارا كەمىك جىلىكتى اعارتىپ اقسۇيەكتىك جاساۋ ءۇشىن كەلەسى  ۇرپاقتىڭ ساناسىنان ادالدىق كۇتەتىن ءداۋىر باستالدى. مەشىت، مەدرەسەلەر كوبەيىپ جاتىرى تازا يماندى انالار بوي كورسەتتى.

دەسە دە ءبىزدىڭ بيلىك ەركىن ويلى، تاۋەلسىز ساناداعى قازاقتاردى باسقارۋعا قاراعاندا  قۇلدىق يدەيانىڭ قۇرىعىنان قۇتىلىپ ۇلگەرمەگەن تەكسىز اۋلەتكە قوجالىق جاساۋدىڭ وڭايلىعىن تەز ءتۇسىندى. سول ءۇشىن دە شەتكە جان ساۋعالاپ كەتكەن قازاقتاردى «قاشقىن» اتاپ، ولاردىڭ ۇرپاعىنا ۇركە قارايتىندار شىقتى.

وسى ارادا بۇگىندەرى «ورالمان» دەگەن اتتى ەنشىلەپ، «ءتورتىنشى ءجۇزدىڭ» وگەي بالاسىنداي تورگە وزا الماي جۇرگەن «قاشقىندار» اڭگىمەسى اۋىزعا تۇسەدى.
ورالماننىڭ ءبارى قاشقىن ەمەس. پۇشپاعى كەڭگە جايىلعان ەجەلگى تۇركى دالاسىنىڭ شىعىس بولىگىن باسىپ جاتقان - بۇگىنگى شىنجاڭ ولكەسى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارى، ارعى جاعىندا جاتقان باي-ولكە، قوبدا وڭىرلەرى ەجەلدەن ءوز مەكەنىمىز. جوڭعارلار جەڭىلگەننەن كەيىن وسى وڭىرگە بەتالعان قازاقتار 1760 جىلداردان باستاپ سول جەرلەرگە قونىستانا باستاعان. ونىڭ قاراپايىم عانا ءبىر مىسالى، 1860-1870 جىلدارى شاماسى التاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن كەرەيلەرگە ات باسىن تىرەگەن اعا سۇلتان قۇنانباي: «وركەنى ءوسىپ، كەرەگەسى كەڭگە جايىلعان اق پەيىل ەلى، ات ۇستار ەرى بار ءور التاي كەرەيى ءتۇبى قازاقتىڭ ءبىر تيناعى بولادى ەكەن» دەگەن ەكەن. كەۋدەسى كەڭ دالا دانىشپانى 1930 جىلدىڭ الدى-ارتىنداعى قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە بەردەش ءازىمبايۇلى، زيات شاكارىمۇلى باستاعان ءوز اۋلەتتەرىنىڭ، ابدىكارىم بولىس باستاعان تالاي تەكتى تۇقىمنىڭ سول ەلدى پانالايتىنىن الدىن الا سەزگەن دە شىعار.

بۇدان ءبىز «قاش-قاش» زامانىنان بۇرىن-اق بۇل ولكەلەردە قازاقتاردىڭ مەكەن ەتىپ وتىرعانىن ابدەن بىلەمىز. ەندەشە ەجەلگى ءوز مەكەنىندە وتىرىپ، وتانى وردا بولعان شاقتا قايتا ورالعان قانداسىڭدى كىنالاۋ سانانىڭ تايازدىعى عانا ەمەس، قانداعى باۋىرمالدىقتان گورى بەزبۇيرەك قۇلداردا بولاتىن وداعاي مىنەزدى كورسەتسە كەرەك. ماناعى ايتىلعان قۇل تۇقىمىنىڭ ءبىر تەكسىزدىگى ءدال وسىندا جاتىر.

تاۋەلسىزدىك تەكتى، اسىل اقسۇيەك تۇقىمنىنان امان قالعان ورەن-جاراندى اتا توپىراققا جەتكىزۋگە وراي جاراتتى. 1956-1957 جىلدارى جانە 1962 جىلى وتانىنا ورالعان بىرنەشە ءجۇز مىڭ قازاقتى ايتپاعاننىڭ وزىندە 1991 جىلدان كەيىن ورتامىزدى تولتىرعان ميلليونعا جاقىن قانداسىمىز ءوزىنىڭ جۇرەگىن عانا ەمەس تازا ءدىلىن، ءتىلىن، سالت-ءداستۇر، عۇرىپ-ادەت، ۇلتتىق رۋحىن اكەلدى. بىراق ولاردىڭ بويىنان تاكاپپار اقسۇيەكتىكتى، قۇلدىققا، بۇعاۋعا كونگىسى كەلمەيتىن اساۋ مىنەزدى بايقاعان قۇلدىق ساناداعىلاردىڭ كوبى ۇركە قارادى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قۇل شەكپەنىنەن شىققانداردى باسقارۋعا قاراعاندا نوقتاسىز وسكەن «جابايىلىردى» كوندىرۋ قيىن كورىندى. ءسويتىپ قاندىق جاقىندىقتان گورى دەموگرافيالىق قاجەتتىلىك ءۇشىن جىرتىعىمىزدى جاماۋعا كىرىسىپ، ەل بويىنشا قازاقتىق پايىزىمىز 60-تان اسقاسىن ولارعا كەكىرەلەي قارادىق. كەۋدەسىنەن يتەرمەسەك تە كەدەرگىسىن ازايتۋعا قۇلىقتىق تانىتپادىق. ءسويتىپ تاۋ سۋىنداي اعىلعان قازاق كوشى سوڭعى جىلدارعا كەلگەندە توقىراۋعا بەت بۇردى. ۋ-شۋ كوبەيدى، كىنانى سولاردىڭ بويىنان عانا ىزدەپ تۇراتىن سولاقاي كوزقاراس بوي كورسەتتى. جەلكەسىنە ءمىنىپ الىپ، قۇلدىققا ۇستاعان ورىس «تۋىسىنا» ومىرباقي اۋزىن اشىپ كورمەگەن «كوسەمدەر مەن شەشەندەر» ءوز قانداسىنا كەلگەندە قاباعان يتشە ىرىلدايتىندى تاپتى. ءتىپتى بەدەلدى باسىلىمداردىڭ ءوزى ۇيالماي-قىزارماي ۇلت ىشىندەگى الالىقتى ۇرلەۋگە باردى. ءبىر ۇلتتىڭ حالقى ورالمان جانە جەرلىك بولىپ ەكىگە جارىلىپ قانا قالماستان ءدىن جاعىنان دا جاق-جاق بولا باستادى. يماندىلىققا بەت بۇرعانداردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، يسلامعا كولەڭكە تۇسىرۋشىلەر دە كوبەيدى.

جاقىنعى كۇندەگى جاڭاوزەن وقيعاسىن ورالمان اتالعان ءوز قانداسىمىزعا تاڭباق بولعانىمىز بەن ەل گازەتى «ەگەمەن» ارقىلى الىستان ورالعان قانداسقا ەگەمەندىكتىڭ ەمەس قۇلدىڭ ساناسىمەن قارسى ءسوز ايتۋىمىز سونىڭ ءبىر عانا مىسالى. ءبىر-ءبىرىن باۋىرىنا تارتاتىن، اۋىل مەن الاشى تۇگىل ادامزاتتى باۋىرى سانايتىن تەكتىلىكتىڭ ۇركۋى وسىنى كورسەتتى.
جات جۇرتتا جاۋتاڭكوز بولعان 5 ميلليون قازاق تۇگىلى جاۋ قولىندا قالعان جالعىز ۇلدى قۇتقارۋ جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن ءباھادۇر بابالار رۋحى ەسكە تۇسسە كەڭسىرىگىڭ ۋداي اشيدى. كوزىڭنىڭ الدى تۇمانداپ، سول تۇماننىڭ ارجاعىنان تەلمىرگەن ميليونداعان جاناردى كورەسىڭ. «قازاعىم، قايران ەلىم، قايران جۇرتىم» دەپ ۇرتىڭدى تىستەيسىڭ. قۇلدىق سانادان قۇتقارا كور دەپ اللاعا باس ۇراسىڭ.
شىن مانىندە «باياعىدا موڭعولدان، قىتايدان، وزبەكتەن كەلىپ ەدى» - دەپ ءوز باۋىرىمزدى وگەيسىتۋ، ورالمان اتاۋ، ولاردان پالە ىزدەۋ ەڭ ۇلكەن ساۋاتسىزدىق سانالادى. ولار الدە قاشان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  ازاماتتىعىن العان. وسى ەلدىڭ تۇرعىلىقتى حالقى قالاي كۇن كورىپ جاتسا، سولاي تىرلىك كەشىپ جاتقان قارا كوز تۋىستارىمىز. ولاردىڭ السىزدىگى نەمەسە كەمشىلىگى كورىنسە ول بىزدەگى كوشى-قون جۇمىسىنىڭ رەتسىزدىگى مەن زاڭنىڭ اتقارىلۋىنىڭ السىزدىگىن كورسەتەدى. ەمحاناداعى اۋرۋدى «نەگە اۋىراسىڭ؟» دەپ كىنالاي بەرگەنشە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارىنىڭ دۇرىس اتقارىلماي، اۋىرمايتىن جولدى كورسەتە الماعاندىعىمىزدى، دارىگەرلەر جۇمىسىنىڭ سىلبىرلىعىن سىناۋىمىز كەرەك قوي.
ەل بولىپ ەتەك جاۋىپ جالپاق جاھانعا ءوزىمىزدى جارنامالاپ جاتقاندا وزگە جۇرتتا وگەيلىكپەن تىرلىك ەتىپ وتىرعان قانداستارىمىز سول ەلدەگى باسىم ۇلتتىڭ تەلەگەيىنە شوگىپ بارا جاتسا، كورە تۇرىپ كورگە قۇلاپ بارا جاتقان باۋىرىمىزعا قول ۇشىن بەرمەۋ تەكسىزدىكتىڭ كوكەسى سانالار ەدى. ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ءار كۇنگى جاڭالىقتى ساعات سايىن قاداعالاپ وتىرعان الىستاعى اعايىندار ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىسە، جىلاپ كقرىسۋگە بار.ولار جىلى مەيىرگە، وتانىنىڭ الاقانداي جەرىنە ءزارۋ. سوندىقتان ءبىزدىڭ جايلى پاتەردە وتىرىپ، ويلانباي ايتىپ قالعان ءبىر اۋىز وداعاي ءسوزىمىز بەس ميلليون ساندى ۇستايتىن تالاي قازاقتىڭ تاعدىرىنا تاس اتقاندىق بولۋى ابدەن مۇمكىن. كولدەي كوز جاسىنا توعىتىلعان ەت باۋىر جاقىنىمىز اتاجۇرتىندا ەمەس، اجال دارياسىندا شىرقىراسا، وبالىن كىم كوتەرەدى!؟ وندايدا كەشەگى بايشىلدار-اقسۇيەكتەر تۇقىمى بولعان الاش كوسەمدەرىنىڭ رۋحى دا تىنىش جاتا الماس.

اداسقانىمىز ءۇيىرىمىزدى تاۋىپ، تەكتى جارالعان ۇلتىمىزدى ءوز تەگىنە قايتۋعا شاقىرساق تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ تۇلعاسىن تاۋداي بيىك مارتەبەگە كوتەرەر ەدىك. جەتپىس جىل جەتە الماعان «كومۋنيزيمگە» - «قازاقتىڭ كومۋنيزيمىنە»  جۇرەكتىڭ شۋاعىمەن، پەيىلىمىزدىڭ پەرىشتەلىگىمەن عانا جەتە الامىز. سوندا عانا جوعالتقان تەكتىلىگىمىز ۇياسىنا قايتا قونىپ، ۇلىلىق سيپاتىمىز ۇرپاعىمىزدىڭ بويىنا داريدى. سوندا عانا كيەلى جەردىڭ يەسى بولعان اتالارىمىزدىڭ مازارىن باۋىرىنا باسقان قازاق توپىراعىن ارىمىزدىڭ تازالىعىمەن الاڭسىز باسىپ جۇرە الامىز.

«اباي-اقپارات»