قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن.
قازاق ماتەلi

قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن.
قازاق ماتەلi

«ادام دەگەنiمiز قۇپيا. بۇكiل عۇمىرىڭدى وسى قۇپيانى شەشۋگە سارپ ەتەر بولساڭ، ۋاقىتىمدى بوسقا وتكiزiپ الدىم دەپ وكiنۋشi بولما. مەن وسى قۇپيانى شەشۋگە تىرىسامىن، ويتكەنi ادام بولعىم كەلەدi».
ون سەگiز جاسار دوستوەۆسكي وسىلاي جازىپتى. ول ۇلكەن ادەبيەتكە ەندi-ەندi قادام جاسار بوزبالا شاعىندا جاساعان وسى بايلامىنا عۇمىر بويى ادال بولىپ ءوتتi. جيىرمادان ەندi اسقاندا جازعان «بەيشارا جاندارىنان» باستاپ سوڭعى دۇنيەسiنە دەيiن ادام جانىنا، ونىڭ قالتارىس-بۇلتارىس تەرەڭ يiرiمدەرiنە ۇڭiلۋمەن بولدى. بالكiم «قىلمىس پەن جازا»، «زابiرلەنگەندەر مەن جاپا شەككەندەر»، «ناقۇرىس» پەن «الباستىلاردىڭ» اۆتورىن گومەر، دانتە، شەكسپير iسپەتتi ارتىنا مىڭجىلدىقتار مەن جۇزجىلدىقتاردى تاستاپ، بۇگiنگە كەلگەن ادامزات تاريحىنداعى وي الىپتارىمەن بiر قاتاردا تۇرۋ قۇقىنا يە ەتكەن ادام جانىنىڭ قۇپياسىنا ۇڭiلسەم، بiلسەم دەگەن وسى ىنتىزار بiربەتكەي جانكەشتiلiگi بولار.
شىن، بۇكiل سانالى عۇمىرىندا ادام جانىنىڭ قۇپياسىنا ءۇڭiلۋدi مۇرات ەتكەن دوستوەۆسكيدiڭ ءوزi دە جەكە ادام رەتiندە ارتىنا از قۇپيا قالدىرعان جوق. بۇعان ونىڭ ءومiرi, شىعارماشىلىعى جايلى جازىلعان، جازىلىپ جاتقان جۇزدەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر، كiتاپتار كۋا.
ۇلى جازۋشىنىڭ جۇرت كوزiنەن تاسا iشكi ومiرiنە جارىق تۇسiرۋگە مۇمكiندiك بەرەتiن سونداي قۇپيالاردىڭ بiرiنە بۇگiن بiزدiڭ دە ۇڭiلگiمiز كەلiپ وتىر. اڭگiمە جازۋشى ومiرiنە، شىعارماشىلىعىنا كەزiندە ءوزi ايداۋدا بولعان قازاق دالاسى، شوقان ءۋاليحانوۆتاي بiرتۋار قازاق پەرزەنتiمەن دوستىعى قانشالىقتى اسەر ەتكەندiگi, ىقپال جاساعاندىعى تۋرالى بولماق. ارينە، ءبارi رەتiمەن.
1845 جىلدىڭ الدەبiر ايىنىڭ الدەبiر كۇنiندە ارىسى الەم، بەرiسi ورىس ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا جان تەبiرەنتەر عاجايىپ وقيعا بولعان. ەسiمiن رەسەي تۇگiلi ءالi پەتەربۋرگ تە تانىپ ۇلگەرمەگەن جازۋشىنىڭ شىعارماسىن جاس نەكراسوۆ پەن بوزبالا گريگوروۆيچ قولجازباسىنان جىلاپ وتىرىپ وقيدى. شىعارما كەيiپكەرiنiڭ تاعدىرىنا ابدەن كوڭiلدەرi بوساپ العان ولار ەندi قولجازبانى الىپ، اتاقتى سىنشى ۆيسساريون بەلينسكيگە اسىققان. بولمەگە:
- جاڭا گوگول پايدا بولدى! - دەپ داۋرىعا كiرگەن ادەبيەتشi شاكiرتتەرiنiڭ (ەكەۋi دە كەيiن ورىس ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا ءوز ورنىن العان جاندار) جەلiكپە كوڭiلiن مiنەزi قاتال، قالامى ودان دا قاھارلى سىنشى:
- سiزدەرگە سەنسەك، گوگولدەر جاڭبىردان كەيiنگi ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتايتىن بولدى عوي،- دەگەن سالماقتى بiر اۋىز سوزبەن باسىپ تاستاعان. بiراق بۇل ەسiمi كوپشiلiككە ءالi بەيمالiم تالاپكەرگە كەسiلگەن ۇكiم ەمەس-تi. قولجازبامەن تانىسىپ شىققان بەلينسكي ەندi جاس جازۋشىنى ءوزi كورۋگە دiلگەر بولدى. سىنشى جۇرەگi ورىس ادەبيەتiنە قالامى گوگولدەن دە قارىمدى، تاقىرىبى ودان دا اۋقىمدى جازۋشى كەلگەندiگiن سەزگەن-دi.
ادەبيەت تابالدىرىعىن جيىرما ءتورت جاسار دوستوەۆسكي وسىلاي، ۆيسساريون بەلينسكيدiڭ ءوزiنiڭ اق باتاسىمەن اتتادى. ال زامانداستارىنا جۇرەگi تەمiردەن جارالعانداي كورiنەتiن، سول ءۇشiن دە «تەمiر ۆيسساريون» اتانعان سىنشىنىڭ كوزiنە جاس الدىرىپ، ريزاشىلىعىن وياتقان دۇنيە «بەيشارا جاندار» دەپ اتالاتىن شاعىن عانا رومان ەدi. باستاۋ كوزi وسىلاي اشىلدى. جازۋشى الدىندا ۇزاق-سونار شىعارماشىلىق جول جاتتى. وسى بiر ازاپتى جولدىڭ الدەبiر تۇسىندا بەلينسكي دە وعان بەرگەن العاشقى باعاسىنان باس تارتقانى بار. سىنشى ناقتىلىققا قۇرىلعان مىنا جەرi باس، انا جەرi اياق دەپ تانۋعا بولاتىن سالاۋاتتى دەنi ساۋ شىعارمالاردى تالاپ ەتتi. Iزدەنiس ۇستiندە جۇرگەن دوستوەۆسكي شىعارمالارى مۇنداي تار شەڭبەردiڭ اياسىنا سيا بەرمەيتiن. دوستوەۆسكيدiڭ وسى بiر شىعارماشىلىق iزدەنiستەرi كەيiنiرەك الەمدiك ادەبيەتتiڭ بiرەگەي كوركەمدiك ءادiس-تاسiلدەرiنە اينالاتىنىن سەزگەندە، بەلينسكي دە ءوز ءسوزiن كەرi قايتارىپ العان بولار ما ەدi, كiم بiلسiن. دەگەنمەن، تالانتتى دەر شاعىندا تاني بiلۋ دە از ەرلiك ەمەس قوي.
دوستوەۆسكي تەك ادەبيەتكە عانا ەمەس، ادامتانۋ iلiمiنە دە توڭكەرiس iسپەتتi ۇلكەن جاڭالىقتار اكەلگەنiن ۇمىتپاعان ءجون. ول ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا-اق ءوز ادەبي شىعارمالارى، سومداعان كەيiپكەرلەرi ارقىلى حح عاسىردا ايگiلi زيگمۋند فرەيد نەگiزiن قالايتىن پسيحواناليز iلiمiنiڭ العى شارتتارىن جاساپ كەتتi.
ءساتi تۇسسە ورىستى تومەندەتكiسi كەلiپ تۇراتىن باتىستىڭ دوستوەۆسكيگە كەلگەندە ونى اسقاقتاتا جونەلەتiندiگi دە ادام قۇپياسىنا ۇڭiلۋدە تەڭدەسسiز شەبەرلiككە قول جەتكiزگەن جازۋشىنىڭ سول بەينەتقور ۇلىلىعىنان بولسا كەرەك.
كiم-كiم دە ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتi. كەمەڭگەر دە، كەرi كەتكەن دە. دوستوەۆسكيدiڭ ادەبيەتكە كەلگەن كەزi پاتشالىق رەسەيدە الەۋمەتتiك ماسەلەلەردiڭ ۋشىعىپ تۇرعان كەزi بولاتىن. بيلiك باسىنداعىلاردىڭ توعىشارلىعى، كەدەي-كەپشiكتiڭ قايعى-قاسiرەتi, العاش ورىس ادەبيەتiندە پۋشكين پروزاسى مەن گوگول دۇنيەلەرiندە كورiنiس تاپقان ماردىمسىز جالاقىعا كۇنi قاراعان ۇساق ادامداردىڭ بەيشارا تiرشiلiگi, وسىنىڭ ءبارi اسقىنعان ۇستiنە اسقىنا تۇسكەن. ءوزiن پۋشكين مەن گوگولدiڭ iزباسارى سانايتىن دوستوەۆسكيدiڭ مۇنداي الەۋمەتتiك ادiلەتسiزدiكتەرگە iشتەي بولسا دا قارسى شىقپاۋى مۇمكiن ەمەس-تi. جاس جازۋشىنىڭ العاشقى شىعارمالارى-اق ونىڭ كiمدەردiڭ جاعىندا ەكەنiن ايقىن اڭعارتقان. ونىڭ ۇستiنە جان پول مارات، جورج دانتون، ماكسيميلان روبەسپەر ەسiمدەرiنiڭ حالىق اۋزىندا كۇركiرەگەنiنە دە بار بولعانى جارتى عاسىرداي-اق ۋاقىت بولعان. پەتەربۋرگتiڭ وزiندە بولعان دەكابريستەر كوتەرiلiسi دە ءالi ۇمىتىلا قويماعان شاق. مiنە، وسىنداي تۇستا سەن-سيمون، شارل فۋرە، وۋەندەردiڭ سوتسياليزم جونiندەگi قيالي iلiمدەرi دە ەۋروپانى قالىقتاي ءوتiپ رەسەيگە جەتiپ ۇلگەرگەن ەدi. ىعاي مەن سىعاي جينالعان اريستوكراتيالىق باسقوسۋ، جيىن، وتىرىستاردا ولاردى تالداۋ ءۇردiسi دە سانگە اينالا باستاعان. ارينە، باي-ماناپتىڭ ءوز بiلiكتiلiگiن كورسەتۋ ءۇشiن.
راس، ولاردى شىن مانiندە تالدايتىن، يدەيالارىن حالىق يگiلiگi ءۇشiن iسكە اسىرعىسى كەلەتiن جاسىرىن ۇيiرمەلەر دە بولدى. سونداي توپتاردىڭ بiرi پەتراشەۆشiلەر ۇيiرمەسiنە جوعارىداعىداي كوڭiل-كۇيدەن كەيiن دوستوەۆسكي دە كەلiپ قوسىلادى. ارينە، ۇيiرمە مۇشەلەرiنiڭ ءوز ارالارىندا قۇپيا پوليتسيانىڭ جانسىزى بار ەكەندiگiن بiلمەگەنi انىق. كوڭiلدە كۇمان جوق جەردە كوكەيدەگi ايتىلاتىنى جانە راس. ۇيiرمە باسقوسۋىندا وسىنداي ءوز پiكiرiن اشىق بiلدiرگەندەردiڭ اراسىندا دوستوەۆسكي دە بار ەدi.
كوپ ۇزاماي بۇلiكشiل ۇيiرمە مۇشەلەرi ۇستالىپ، پەتروپاۆلوۆسك قامالىنىڭ قاماۋحاناسىنا جابىلعاندا ورتالارىندا دوستوەۆسكي دە جۇرگەن. ولار ون سەگiز اي تەرگەۋدە بولدى. اسكەري سوت وتستاۆكاداعى ينجەنەر-پورۋچنيكتi تاعى دا بiرنەشە اداممەن بiرگە ءولiم جازاسىنا كەستi. سوت شەشiمi 1849 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا تاڭعى ساعات سەگiزدە پەتەربۋرگتەگi سەمەنوۆسك الاڭىندا ورىندالاتىن بولدى.
مiنە، ولار سەمەنوۆسك الاڭىندا تۇر. جازۋشى رۋحىنىڭ بيiكتiگiن ءدال وسى بiر قارالى ساتتە ءوزi سياقتى تاعدىرلاسىنا «كiشكەنتاي قاھارمان» اتتى پوۆەسiنiڭ جەلiسiن جۇرەگi سەلت ەتپەي اڭگiمەلەپ تۇرعاندىعى دا دالەلدەي تۇسسە كەرەك. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدi, كەبەنەك كيگەن كەلەدi» دەگەن ءسوزدiڭ راس ەكەندiگiن دالەلدەگiسi كەلگەندەي جاڭادا عانا ءولiم اۋزىندا تۇرعان جانداردى «جارتى قۇداي» اق پاتشا ءومiر سىيلاپ جارىلقاي سالعان. پاتشا ۇيعارىمى بويىنشا دوستوەۆسكي ءتورت جىل كاتورگا جۇمىسىنا ايدالۋعا، كەيiن قاتارداعى جاۋىنگەر بولىپ قىزمەت ەتۋگە تيiس دەپ شەشiلiپتi.
دوستوەۆسكيدi امان قالعانىنا قۋانبادى دەۋگە بولمايدى. ۇلىلار دا ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان جان ەمەس پە، كەيiنiرەكتە ەكiنشi ايەلi اننا گريگورەۆناعا سەمەنوۆسك الاڭىندا ءولiم جازاسىن قالاي كۇتكەندiكتەرiن، كۇتپەگەن جەردەن جاسالعان كەشiرiمنەن كەيiن قازەمات iشiندە بار داۋسىمەن ءان سالىپ، بالاشا قۋانا بيلەگەنiن ايتقانى بار.
الدا قازاق دالاسى، ومبى مەن سەمەي قالالارى جاتتى.
مiنە، وسى ارادا بiز ءوزiمiز شەشپەك قۇپياعا العاشقى بارلاۋدى جاساۋعا مۇمكiندiك الامىز.
نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ءومiربايانىن جازۋشىلار وسى جازۋشىنىڭ اتا-تەگiن تاراتىپ جاتۋعا تىم شورقاق. ياكي قۇلىقسىز. شاماسى ۇلى جازۋشىنىڭ ءتۇبi تۇركi ەكەنiن مويىنداۋداپ قويۋدان قاشقاقتايتىن بولار. جازۋشىنىڭ ءتۇبi تۇركi ەكەنiن ءومiربايانى، ويلاۋ جۇيەسi, شىعارماشىلىعى، تiپتi ەڭ ارىسى فاميلياسى دا راستاپ تۇرعان جوق پا! ءيا، ءيا، فەدور دوستوەۆسكيدi قازاقشالاپ جiبەرسەك (ورىس تiلiنiڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلiگiنە وراي ەكiنشi بۋىنداعى و ءارiپiنiڭ ا بولىپ دىبىستالاتىنىن ەسكەرگەن ءجون). دوستايدىڭ فەدورى بولىپ شىعار ەدi. نەمەسە دوستايلىق فەدور. سوندا دوستاي دەگەن ەسiم تۇركiدە بولماي سلاۆياندا بولماق پا! دوستاي، قاجىتاي، مارالتاي، نارتاي... باسقا باسقا، ءدال قازاقتىڭ وزiنەن وسىنداي ونداعان ەسiمتايلاردى تاۋىپ الۋعا بولادى. تازا تۇركiلiك ەسiم. جازۋشى شىعارماشىلىعىمەن، ومiرiمەن تەرەڭiرەك تانىسا باستاعان العاشقى كەزدەرiمدە كوكەيiمە وسىنداي ويلار كەلگەن. تۇيسiگiم الداماپتى. دوستوەۆسكيدiڭ ءتۇبi راسىندا دا تۇركi ەكەن. بiراق، ارينە، ءبارi ءوز رەتiمەن...
توپىراق تارتپاي تۇرمايدى.
ءتاڭiرi دوستاي شال ۇرپاعىنىڭ تالايىنا اتا-بابا مەكەنiنە تاعزىم ەتۋدi جازىپتى. گوگولدiڭ ادەبي ىقپالىنان قۇتىلعان جازۋشىنىڭ ۇلى شىعارمالارى دا وسى ساپاردان كەيiن جازىلماق. بۇل ساپار اۋىر ساپار بولدى.
اياقتا شىنجىر، باستا قيال، قازاق دالاسىنا ايدالىپ بارا جاتىپ بولاشاق ۇلى جازۋشىنىڭ نە ويلاۋى مۇمكiن؟
ەسiنە ارعى اتالارىنىڭ التىن وردادان شىققاندىعىنا ماقتانىپ وتىراتىن اكەسiنiڭ اڭگiمەسi تۇسكەن بولار (مارك سلونيم، «تري ليۋبۆي دوستوەۆسكوگو»، موسكۆا، «سوۆەتسكي پيساتەل»، ستر 18). «اكەسi ارعى اتالارىمىزدىڭ بiرi كنياز كۋربسكويدىڭ وزiمەن سەن دەپ سويلەسەتiن كiسi بولعان دەپ وتىرماۋشى ما ەدi. ءيا، ارعى اتاسى بiر كەزدەرi تاستاپ كەتكەن دالاعا بۇل قايتىپ كەلە جاتىر. ءوز ەركiمەن ەمەس، جەر ايدالىپ. العاش رۋسكە جول تارتقان (1389 جىلى) ارعى اتاسى اسلان مىرزا شەلەبي كۇندەردiڭ كۇنiندە ءوز بەلiنەن تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ بiرi تۋعان جەرiنە وسىلاي ورالاتىنىن سەزدi مە ەكەن. ءاي، قايدام. ايتپەسە، اناۋ ايتۋلى اقسۇيەك سانالاتىن ارسەنەۆ، سوموۆ، يۋسۋپوۆ، ارتيششەۆتەر دە سول اسلان اتانىڭ ۇرپاعى ەمەس پە. سولاردىڭ قايسىسى بۇل سياقتى اياعىنا كiسەن ءتۇسiپ سورلاپ قالدى دەيسiڭ؟»
«جەتi اتاسىن تانىماعان جەتەسiز» دەگەن. جاسى ەندi عانا وتىزعا تاقاعان دوستوەۆسكيدiڭ قيالىندا وسىنداي ويلار دا ءجۇز بەرۋi مۇمكiن-اۋ. قالاي دەگەنمەن دە بiر كەزدەگi تولەڭگiتتiڭ ۇرپاعى اتا-بابا مەكەنiمەن قاۋىشۋعا دايىندالعاندىعى انىق.
ومبىدا ءتورت جىل كاتورگاسىن وتكiزگەن ول سەمەي قالاسىنا سولداتتىققا اۋىسقاندا تۇركi عالىمى شوقان ۋاليحانوۆپەن تانىستى. وسى شوقاننىڭ بiر كەزدە ءوز اتا-بابالارى قىزمەت ەتكەن تورەنiڭ تۇقىمىنان ەكەنiن بiلگەندە تاڭقالعان دا بولار-اۋ. باسقاسىن قايدام، جازۋشىنىڭ جاس شوقاندى عالىم، بiلiمدار جان رەتiندە عانا ەمەس، ءتۇبi بiر تۇركi رەتiندە دە قۇرمەتتەگەنi انىق. بۇل ارادا جازۋشىنىڭ جۇبايى اننا گريگورەۆنا دوستوەۆسكايانىڭ كۇندەلiگiندە باياندالاتىن مىنا بiر وقيعانى دا ەسكە الا كەتكەن ءجون سياقتى. جازۋشى وزiنە ستەنوگرافشى بولىپ جۇرگەن جيىرما جاسار قىزعا كورگەن ءتۇسiن باياندايدى.
- بiلەسiز بە، مەن وتە قۇرمەتتەيتiن، قايدا جۇرسەم دە، قايدا كوشسەم دە ءاردايىم وزiممەن بiرگە الىپ جۇرەتiن قاستەرلi بiر زات بار. ول شىڭعىس تۇقىمى (چينگيزيد) شوقان ءۋاليحانوۆ سىيلاعان قوبديشا. تۇندە تۇسiندە وسى قوبديشا iشiنەن بiر اسىل تاس كوردiم. بۇنى جاقىن ارادا ومiرiمدە بiر وڭ وزگەرiس بولادى ەكەن دەپ جورىدىم.
بۇل - وتباسىلىق باقىتتى ءومiر قۇرۋدا تالايدان جولى بولماي كەلە جاتقان جازۋشىنىڭ ءوزi ۇناتىپ قالعان قىزعا العاش جان دۇنيەسiن اشىپ، اعىتىلۋى ەدi. وسى بiر قوبديشاداعى اسىل تاسقا بايلانىستى ءتۇس سوڭى 45-تەگi جازۋشى مەن جاپ-جاس ستەنوگرافشى قىزدىڭ ۇيلەنۋگە ۋاعدالاسۋىمەن بiتەتiنi ەستەلiكتەن بەلگiلi. دوستوەۆسكيدiڭ وسى نەكەدەن كەيiن عانا بiرشاما ەركiن تىنىستاۋعا مۇمكiندiك الاتىندىعى دا ونىڭ ءومiربايانىن بiلۋگە قۇمارتۋشىلارعا ايان. قانى بiر شوقان دوسى دوستوەۆسكيدiڭ وتباسىلىق باقىتىن قۇرۋىنا وسىلاي كومەكتەسەدi. تازا تۇركiلiك سىيلاستىق. بۇنى قانىنا تارتۋ دەيمiز بە، قالاي دەيمiز. ءتۇبi تۇركi دوستوەۆسكيدiڭ تiلەگiن تۇركi شوقانداي ەشبiر سلاۆيان تiلەمەگەن شىعار. ەكi اراداعى سىيلاستىق: «مەن سiزدi تiپتi تۋعان باۋىرىمنان دا ارتىق جاقسى كورەمiن، سۇيەمiن دەسەم دە بولادى» دەگەن جۇرەكجاردى لەبiزگە دەيiن ۇلاسقانى تاريحتان جاقسى ءمالiم.
الەم ادەبيەتiندە ەۋروپانى ءدال دوستوەۆسكيدەي سىناعان بiردە-بiر جازۋشى جوق. ول «دۇنيەنiڭ بولاشاعى شىعىستا» دەپ سانادى. عۇمىر بويى وسى ءۇشiن كۇرەستi. بۇگiنگi كۇن بيiگiنەن قاراپ وتىرىپ، جازۋشىنىڭ مۇنداي شەشiمگە كەلۋiنە جاساندىلىققا جانى قاس دالا تابيعاتى، تۇركi توپىراعى اسەر ەتتi دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. ول تiپتi, ورىس ماقتانىشى سانالاتىن الەمدەگi ەڭ ادەمi قالالاردىڭ بiرi - پەتەربۋرگتi دە جوققا شىعاردى. قولدان جاسالعان جاساندى «ءتۇس قالا» دەپ اتادى. قالانىڭ ادامزاتقا دايىنداپ وتىرعان قانداي زاۋالى بارلىعىن ول كەزدە دiلi دالالىق دوستوەۆسكيدەي ەشكiم دە تۇيسiنە العان جوق. ءتۇيسiنۋi دە مۇمكiن ەمەس ەدi. دوستوەۆسكي شىعارمالارى تابيعاتپەن بايلانىستىرار سەزiمiنەن ايىرىلىپ قالعان جانداردىڭ iشكi ايعايى، iزدەنiس، iركiلiستەرi تۋرالى بولاتىن.
قازاق دالاسىندا ەرiكسiز ايداۋدا بولعان كەزi جازۋشى شىعارماشىلىعىندا iزسiز قالعان جوق. ونىڭ «ءجاسوسپiرiم» رومانىنىڭ باستى كەيiپكەرi ۆەرسيلوۆتىڭ پروتوتيپi شوقان ءۋاليحانوۆ بولعاندىعى بۇگiندە جازۋشى كۇندەلiكتەرiنەن جاقسى ءمالiم.
ءار ءتۇرلi ۋاقىت ۇزiكتەرiندە قازاق دالاسىمەن تاعدىرى بايلانىسقان ورىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءومiرi تۋرالى تاماشا پوۆەستەردiڭ اۆتورى پاۆەل كوسەنكو دوستوەۆسكي ءوز شىعارمالارىنىڭ ءۇش جەرiندە قازاق دالاسى تۋرالى ساعىنىشپەن، ونى بيiك يدەالدىق ۇلگiگە اينالدىرا وتىرىپ ەسكە الاتىندىعى تۋرالى جازادى. ولاردىڭ بiرi «ءولi ۇيدەن جازىلعان جازبالاردا» بولسا، ەكiنشiسi «قىلمىس پەن جازادا». بiز تەك ءۇشiنشiسiن، «قۇمارپازدان» («يگروك») عانا ءۇزiندi كەلتiرمەكپiز.
«- نەمiس پۇتىنا تابىنعاننان گورi عۇمىر بويى قىرعىزدىڭ (قازاقتىڭ - ءا.ب.) كيiز ۇيiندە كوشiپ-قونعاندى قالار ەدiم،- دەپ ايقاي سالدىم مەن.
- قانداي پۇتقا؟
- نەمiستiڭ بايلىق جيناۋ ءتاسiلi iسپەتتi...».
دوستوەۆسكي سەمەيدەن جازىلعان حاتتارىنىڭ بارiندە دالا دەگەن ءسوزدi ۇلكەن ارiپپەن جازىپ وتىرعان. دالاعا بۇدان ارتىق قانداي پەرزەنتتiك قۇرمەت بولماق؟!
ۇلى جازۋشى ۇلكەن قالالاردا ەتەك الا باستاعان رۋحاني توقىراۋدى دا دالادان ەسكەن سامال توقتاتا الادى دەپ تۇسiنگەن سىڭايلى. بۇعان «ناقۇرىس» رومانى كۋا بولا الادى.
رومان كنياز مىشكين دەگەننiڭ شۆەيتساريادان ەمدەلiپ قايتىپ كەلە جاتقان كەزiنەن باستالادى. ءوزi اۋليە شاتىس قاسيەتتi ادام. قاشاننان قاسيەتتi ادامدارعا عانا ءتان دەپ سانالاتىن ۇستامالى اۋرۋى دا (دوستوەۆسكيدiڭ ءوزi) بار. شۆەيتساريادا وسى اۋرۋىنان ەمدەلگەن-دi. مiنە، ول گەنەرال ەپانچيننiڭ وزiنە الىس تۋىسقان بولىپ كەلەتiن ايەلi مەن قىزدارىنا اڭگiمە ايتىپ وتىر. اڭگiمە ماري اتتى بەيشارا قىز جونiندە. سوناۋ شۆەيتساريادا كوكiرەك اۋرۋىنان قايتىس بولعان بەيشارا جان. از عانا ومiرiندە كورمەگەن قورلىعى جوق. دەرەۆنيانىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان بەيباق. سول بەيباقتى قياناتتان كنياز مىشكين اراشالاپ الادى. دەرەۆنيا بالالارىنىڭ كوكiرەگiندە ماريگە دەگەن اياۋشىلىق سەزiمiن وياتادى. شاعىن بولعانىمەن وتە اسەرلi اڭگiمە.
ال وسى وقيعانى شۆەيتساريادان قاراما-قارسى باعىتقا، قازاق دالاسىنا كوشiرiڭiزشi. دوستوەۆسكيدiڭ ءوز سۇلباسى، العاشقى ايەلi ماريا يساەۆامەن اراسىندا بولعان وقيعالار تiزبەگi كورiنەر ەدi. شىن مانiندەگi دiلi, رۋحى تازا ادام (كنياز مىشكين) شۆەيتساريادان ەمەس، تۇركi دالاسىنان كەلە جاتقان. رۋحاني تازالىقتىڭ تەك تۇركi دالاسىندا عانا ساقتالعانىن ۇلى جازۋشى وسىلاي يشارالاعان.
مەنiڭ بۇگiنگi ارiپتەستەرiمنiڭ اراسىندا دوستوەۆسكي شوۆينيست، اسiرە ۇلتشىل جازۋشى بولدى دەگەن پiكiر قالىپتاسقان. پiكiر ارجاعىندا دوستوەۆسكي زامانىن، جازۋشىنى مازالاپ، جانىنا تىنشۋ تاپتىرماعان ويلار تiزبەگiن تۇسiنبەۋ نىشانى اڭعارىلادى. بiراق، اڭگiمەنi سوزىپ قاجەتi نە، ۋاقىتتىڭ ءوزi-اق دوستوەۆسكيدiڭ وي-تۇجىرىمدارى شىندىققا جاقىن بولعاندىعىن دالەلدەپ بەرگەن جوق پا! ۇلى ينكۆيزيتور بەينەسi تاريحتا «مۇرتتى قاساپشى» رەتiندە كورiنiس بەردi. كiندiك اتاسى ماركس سانالاتىن كوممۋنيزم يدەياسى بيلiك باسىنداعى از عانا توپتىڭ بۇكiل حالىقتىڭ بايلىعىن ءبولiسiپ الۋىمەن اياقتالدى. ماركستiڭ رەسەي سياقتى اگرارلىق ەلدە كوممۋنيزم يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا تiپتi مۇمكiن ەمەس دەگەن ەسكەرتپەسiنە قاراماي، قازان توڭكەرiسiن جاساپ جiبەرگەن لەنين بۇگiندە نەمiس الپاۋىتتارىنىڭ جانسىزى بولعانى رەتiندە بەلگiلi.
دوستوەۆسكي رۋحاني جاڭارۋدى ەۋروپانىڭ سانقوي iلiمسىماقتارىنان ەمەس، ءوزiنiڭ قاراپايىم ورىس حالقىنان، بiر كەزدە بابالارى مەكەن ەتكەن قازاق دالاسىنان كۇتتi. ونىڭ ءۇمiتi, قانشالىقتى اقتالدى، ۋاقىت كورسەتەدi.
راس، جاڭاشىل بوپ كورiنگiسi كەلگەندەر، «سەمiزدiكتەن ءسان قۋالاعاندار» قاي كەزدە دە بولعان. ءوز ءتول توپىراعىنان تامىر تارتقان، سول تامىرىن تەرەڭدەتە تۇسكiسi كەلەتiن قازاق ادەبيەتiنە، سول ادەبيەتتiڭ ءۇنi iسپەتتi بۇگiنگi مازمۇنىنا ەسكiشiل، ۋاقىت اعىمىنا iلەسە الماي قالدى دەپ سىن تاققىسى كەلەتiندەر دە سونداي «جاڭاشىلدار» ماركستiك-لەنيندiك فيلوسوفيادان كەيiن سىرتتان تاعى بiر «باعالى» فيلوسوفيانى اكەلگiسi كەلەتiندەر دە سولار.
جوق، بiز كەزiندە ۇلى اۋەزوۆتiڭ ءوزi سوتسياليزم يدەولوگياسىنىڭ مانسۇقتاۋىنان اراشالاپ ءسوز سويلەگەن، قالام تەربەگەن دوستوەۆسكي، ابايلارمەن بiرگە بولامىز. ەكەۋi دە حالىقتىق ءتول ادەبيەت جاسادى. بيiكتiكتەرi دە، تەرەڭدiكتەرi دە سوندا. ال بيiكتiك پەن تەرەڭدiك قاي كەزدە دە تاعزىم ەتۋگە لايىق ۇلىلىق ولشەمدەرi.
2001 جىل.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»