ارىدەن تارتساق، قازاق حالقىنىڭ تاريحي قۇجاتتاردا ناقتى تاڭبالانعان ازاماتتىق تاريحى سوڭعى مىڭ جارىم جىلدى قامتيدى. ەجەلگى تۇرىك داۋىرىنەن بەرى تارتىپ، التىن وردا زامانىنا ۇلاسقان ۇلىستار تاريحىنا ۇڭىلسەك، بۇل دا سالا-سالا.

كەيىنگى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، 1221 جىلى شىڭعىس حان ۇلكەن بالاسى جوشىعا ەرتىستەن ورال تاۋلارىنا دەيىنگى جەرلەردى، ودان ءارى باتىسقا قاراي «مونعول اتىنىڭ تۇياعى جەتەتىن جەرگە دەيىنگى»، وڭتۇستىككە قاراي – كاسپي مەن ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەرلەردى بەردى. ورتا ازياداعى يەلىكتەرىنەن ءامۋداريانىڭ  تومەنگى جاعىنداعى اۋداندار (سولتۇستىك حورەزم) مەن سىرداريا كىردى. ءاۋ باستا  جوشى ورداسى  وسىلايشا قۇرىلعان بولاتىن. اكەسى جوشىعا ء4000(تورت مىڭ) جاۋىنگەر بەردى. بۇل ازعانتاي ادام بىرتە-بىرتە جەرگىلىكتى تۇركى حالىقتارىمەن ارالاسىپ، ءسىڭىپ كەتتى. ال جوشى ۇلىسىنىڭ باتۋ حان باسقارعان تۇستاعى تاريحى كوپكە ءمالىم. ۇلىستىڭ شەگى باتىستا دنەستەرگە دەيىن، شىعىستا – ەرتىسكە دەيىن باردى، سولتۇستىكتە ونىڭ شەگىنە بۋلگار كنيازدىگى، وڭتۇستىكتە – سولتۇستىك كاۆكاز كىردى. باتۋ مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا وڭتۇستىك-شىعىستا سولتۇستىك  حورەزم جانە سىرداريا اياعىنداعى جەرلەر ەندى.  وردانىڭ ورتالىعى ەدىلدىڭ اياعىندا، باتۋ سالدىرعان ساراي قالاسىندا بولدى. ورىس كنيازدىكتەرى باتۋعا تاۋەلدى بولىپ، الىم-سالىق تولەپ تۇردى. ورىس كنيازدەرىن التىن وردا حاندارى بەكىتتى. كەيىن بۇل مەملەكەتتى ورىستار جاعىمپازدانىپ «التىن وردا» اتاندىردى. 

حV عاسىردا التىن وردا ىدىراپ، ورنىنا جەتى مەملەكەت پايدا بولدى. سول جەتەۋدىڭ ءبىرى قازاق حاندىعى قالىپتاسىپ، ابدەن كەمەلىنە كەلگەن تۇستا التىن وردانىڭ ەدىلدەن التايعا دەيىنگى ۇلانعايىر تەرريتورياسىن يەلەندى. ياعني، التىن وردانىڭ مۇراگەرىنە اينالدى. ەۋروپادان، ورىس كنيازدىكتەرىنەن تارتىپ العان جوق، وزدەرىنىڭ بايرىعى جەرى. اتا-بابالارىنىڭ قونىسى.

پاتشالىق رەسەيدى بىلاي قويعاندا، جەتپىس جىل بويعى كوممۋنيستىك بيلىك زامانىندا جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ تاريحىن جازۋداعى ەڭ باستى ماقسات – سول حالىقتاردىڭ تاريحى بولماعانىن دالەلدەۋ ەدى. بۇل ارەكەتتەرى ناتيجەسىز كەتكەن جوق، بۇرمالانعان تەرىس تاريحتى وقىتا-وقىتا ونداعى تەرىس تاربيە تەك ورىستىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ دا ساناسىن ابدەن ۋلاندىرىپ، بۋىنىنا قۇرت بولىپ ءتۇستى. سوۆەتتىك تاريح وقۋلىعى قازاق مال سوڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن الدەبىر توبىر، قوي قالاي قاراي جايىلسا سونىڭ سوڭىنان ەرە بەرگەن دەيدى. باعامداپ قاراساڭىز، قازاقتان گورى قوي اقىلدى بوپ شىعادى. رەسەي دەپۋتاتتارى نيكونوۆ، فەدوروۆ، جيرينوۆسكيلەر سول جالعان تاريحپەن كوز اشقان، سونىمەن قارعادايىنان سۋسىنداعان جاندار. ەسەيگەندە تاريحي ساناسىنا ەشتەڭە قوسپاعاندار.

التىن وردا بارلىق ۋاقىتتا ورىس كنيازدىكتەرىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرعىندا ۇستاپ وتىردى. ءتيىستى سالىعىن تولەدى، كنيازدەرىن وردانىڭ حانى بەكىتتى. ءبىزدىڭ ورتا عاسىرداعى ايبىندى مەملەكەتىمىز التىن وردانىڭ قۇتىنىڭ قاشۋى اقساق تەمىرگە بايلانىستى. تەمىر توقتامىس حان تۇسىندا وردانى 1389,1391,1395 جىلدارى ءۇش قايتارا شاۋىپ، كۇيزەلتىپ جىبەردى. وكشەسى كوتەرىلىپ، قۇتى قاشقان، ىدىراۋعا اينالعان التىن وردانىڭ ىرگەسىن قايتا بەكىتىپ، بوسقان حالقىن قايتا ۇيىستىرىپ، قايىرا ەل قاترىنا قوسقان ەر ەدىگە ەدى. ەدىگە قازىرگى قازاق جەرىندە تۋىپ، قازاق جەرىندە ولگەن، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ازاماتى ەدى.

ەدىگە ءاۋ باستا التىن وردا حانى توقتامىستىڭ جانىندا بولدى. وردانى وڭالتۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى. كەيىن اراداعى سوزگە ەرگەن توقتامىس ەدىگەنىڭ كوزىن قۇرتۋدىڭ قامىن ويلادى. باسىن قايتتاعان ەدىگە ماۋرەناقىرعا قاشتى. تەمىر 1391جىلعى التىن ورداعا قارسى ەكىنشى جورىعىندا ساياسي بوسقىن رەتىندە بارعان ەدىگەنى وزىمەن بىرگە الا ءجۇردى. ونىڭ وسى ساپارى قانداي ءرول اتقارعاندىعى جايىندا تاريحي دەرەكتەردە اققا قارامەن بىلايشا تاڭبالانعان: «وبنارۋجيۆ پەرەپراۆۋ چەرەز رەكۋ، تيمۋر وستانوۆيلسيا تام نا نوچ، ا ۋتروم پەرۆوگو رادجابا پەرەپراۆيلسيا چەرەز رەكۋ يك ي وتپراۆيلسيا ۆ ستورونۋ ۆراگا. تيمۋر ستويال دو تەح پور، پوكا نە پەرەپراۆيلوس ۆسە ۆويسكو. ۆ ەتو ۆرەميا ۆزيالي ۆ پلەن ي پريۆەلي ترەح چەلوۆەك يز ۆراگوۆ. ۋۆيدەۆ سەبيا ۆ پلەنۋ، وني نە ناشلي درۋگوگو يزباۆلەنيا، كرومە پراۆدى، ي سكازالي: «پەرەد ەتيم دۆا نۋكەرا بەجالي وت يديگۋ ي پريشلي سيۋدا، سووبششيلي و ۆىستۋپلەني تيمۋرا ي سكازالي، چتو ون يدەت سيۋدا س وگرومنىم ۆويسكوم ي بەسچيسلەننوي راتيۋ، پو چيسلۋ پودوبنوي پەسكۋ پۋستىني ي ليستيام دەرەۆەۆ. ۋ توكتامىش-حانا وت ەتوگو يزۆەستيا  ۆ ۋمە ۆسپىحنۋل وگون ەنەرگي، ون پوسلال ي سوبرال ۆويسكا پراۆوگو ي لەۆوگو كرىلا، تەپەر ناحوديتسيا ۆ كىرك–كۋلە، پوسىلاەت ۆ كرايا گوسۋدارستۆا پوسلوۆ ي سوبيراەت ۆويسكا»، (استىن سىزعان – ءبىز) [قاراڭىز: يز گلۋبينى ستولەتي. 2-ە يزدانيە. – كازان: تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو، 2004.  ست.205-206].

ءبىز اتالعان تاريحي دەرەككە زەيىن اۋدارىپ قاراساق، التىن وردانى بۇل جولعى اقي-تاقي كۇيرەۋدەن امان الىپ قالعان ەدىگە ەكەندىگىن پايىمدايمىز. 

وسى جورىقتان سوڭ تەمىردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن تۇڭىلگەن ەدىگە ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، ودان ىرگەسىن اۋلاق سالدى. اقساق تەمىر ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن سەزىپ، ەدىگەنى قولدان شىعارماۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وعان شابارمان جىبەرەدى. ءبىر جۇمىسقا بايلانىستى اقىلداساتىن شارۋا بار دەيدى. ەدىگە بىلاي دەپ شابارماندى كەرى قايتارادى: «ۋپراۆليايتەس  س ۆاشيم دەلوم، دا وتپراۆتەس ك ۆاشەمۋ گوسپودينۋ، وبليزىۆايتە ەگو رۋكي ي سووبششيتە ەمۋ، چتو سروكۋ ناشەگو وبەششانيا تۋت كونەتس ي چتو يا  (دالە) نە پريچاستەن ەمۋ، يبو ستراشۋس اللاحا» [قاراڭىز: ۆلاستەلين ەۆرازي. – الماتى: كوچەۆنيكي، 2003.  165-ب.].  ەدىگە وسى سوزىندە تۇرىپ، بۇدان كەيىن ولە-ولگەنىنشە ءوزىن تەمىردەن اۋلاق ۇستادى. جيەنى، شىڭعىس حان تۇقىمى تەمىر قۇتىلىقتى التىن وردانىڭ حانى ەتىپ، ءوزى بەكتەربەگى بولدى.

قاشىپ كەتكەن توقتامىستىڭ قول جيناپ كەلىپ، الدەنەشە رەت وردانى باسىپ الماق بولعان نيەتى جۇزەگە اسپادى.1398 جىلى  ويسىراي جەڭىلىپ، ليتۆا بيلەۋشىسى ۆيتوۆتقا قاشتى. توقتامىستىڭ كەلۋىن ۆيتوۆت ءوز پايداسىنا شەشۋدىڭ قامىن جەدى. بۇل كەزدە ليتۆا مەن پولشا كۇشەيىپ، رەسەيدىڭ باتىس بولىگىن وزدەرىنە قاراتقان ەدى. ەندى جوشى ۇلىسىن باسىپ الۋ، ودان ءارى ءوتىپ اقساق تەمىردى كۇيرەتۋ جوسپارلارىن جاسادى. ۆيتوۆتتىڭ جوسپارى بويىنشا التىن وردانى دارەگەيىنە قاراتقان سوڭ، رەسەيدىڭ قالعان بولىگى دە وڭاي ۋىسقا تۇسپەك. ال كنياز ۆاسيلي دميتريەۆيچ بولسا ۆيتوۆت پەن التىن وردانىڭ اراسىنداعى سوعىستىڭ تەزىرەك باستالعانىن قالادى. سەبەبى سمولەنسكىنى، باتىس ورىس كنيازدىكتەرىن تەگىس  باسىپ الىپ، ءوزىن «ليتۆا مەن ءرۋستىڭ ۇلى كنيازى» دەپ جاريالاعان ۆيتوۆت ماسكەۋگە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى. ۆيتوۆت ەڭ تاڭدۋلى اسكەرىن  كيەۆ قالاسىنا شوعىرلاندىرىپ،  سوعىسقا ۇزاق دايىندالدى. 1399 جىلى التىن وردانىڭ شەكاراسىنا تاقاپ كەلگەن ۆيتوۆت شەرىگىنىڭ قۇرامىندا تەفتون وردەندى رىتسارلار مەن  باتىستىڭ جەتى مەملەكەتىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ساربازدارى بولدى.  التىن وردا جەرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن، مۇنداعى سوعىس ءادىسىن تولىق مەڭگەرگەن توقتامىس پەن ونىڭ ساربازدارى ليتۆا كنيازىنىڭ سەنىمىن ودان ءارى ورنىقتىرعان بولاتىن. 

مۇزداي قارۋلانعان، زەڭبىرىك سۇيرەتىپ، مىلتىق اسىنعان، سانى مول ۆيتوۆت شەرىگىن ەدىگە ءوزىنىڭ دارىندى قولباسىلىعى ارقاسىندا 1399 جىلى 12 تامىز كۇنى تالقاندادى. ۆيتوۆت پەن توقتامىس ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى. بۇل جەڭىس تۋرالى ن.م. كارامزين شىڭعىس پەن باتىي تۇسىندا دا مۇنداي ۇلى جەڭىس بولعان جوق دەپ جازادى. التىن وردالىقتار بورسىقتىدان كيەۆكە دەيىن 500 شاقىرىمدىق جولدا ەۆروپالىق اسكەرلەردى قىرىپ سالدى. ۆيتوۆت استانا قىلعان كيەۆ 3 مىڭ كۇمىس ساتىپ الۋ اقشاسىن تولەپ،  ەدىگەنىڭ قاھارىنان امان قالدى. بۇل جەڭىس ەدىگەنىڭ داڭقىن اسپانعا شىعاردى. 

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءحىV عاسىردا ابدەن كۇشەيگەن ليتۆا مەن پولشا  باتىس جانە وڭتۇستىك ورىس جەرلەرىن، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانى دارەگەيىنە قاراتقان ەدى. ليتۆا، پولشا، ۆەنگريا، شۆەتسيا جان-جاقتان ءتونىپ، رەسەيدى قايتارىمسىز ءبولىپ الۋ الدىندا تۇرعان بولاتىن. ورتالىق رەسەي ەدىگەنىڭ جەڭىسى ارقاسىندا عانا امان قالدى. بۇل جونىندە ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىسى ل.گۋميلەۆ: «سامىي بولشوي ۆىيگرىش وت بيتۆى نا ۆورسكلە پولۋچيلا موسكۆا. پوروجەنيە ۆيتوۆتا سپاسلو ەە وت ۋگروزى ليتوۆسكوگو زاحۆاتا، ا ليتوۆسكي كنياز  داجە  پوتەريال نا ۆرەميا  سمولەنسك (1401)»، – دەپ اققا قارامەن تاڭبالاعان [قاراڭىز: گۋميلەۆ ل. ن. درەۆنيايا رۋس ي ۆەليكايا ستەپ. – موسكۆا: است، 2007گ. 226-ب.].  

وسى تۇستاعى التىن وردانىڭ اقساق تەمىر مەملەكەتىمەنەن اراداعى قارىم-قاتىناسىن، ەدىگە مەن تەمىردىڭ ارا جىگىن ر. كلاۆيحو جازىپ كەتكەن مىنا سوزدەردەن بايقاۋعا بولادى: «تەپەر ... يا راسسكاجۋ، كاك تامۋربەك پوبەديل ي رازبيل توتاميحا، يمپەراتورا تارتالي، موگۋششەستۆەننوگو ي دوبلەستنوگو چەلوۆەكا، بولەە سيلنوگو، چەم تۋروك، ي كاك ۆ تارتالي ۆوزۆىسيلسيا ودين كاۆالەر پو يمەني ەدەگۋي، پودۆلاستنىي تامۋربەكۋ، ي تەپەر ۋ تامۋربەكا نەت بولشەگو ۆراگا، چەم   ەتوت ەدەگۋي».

ول زامان ءۇشىن تاريحتا ۇلكەن ءىز قالدىرعان وقيعا ەدىگەنىڭ 1408 جىلى اراداعى شارتتى بۇزعان ورىس كنيازدىكتەرىنە  جورىق ۇيىمداستىرىپ، ماسكەۋدى قورشاۋى بولدى.  بۇل وقيعانىڭ استارىنا كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ونىڭ شەگىندەگى تۇركى تۇقىمىنان شىققان تاريحشىلار  وتارلىق ەزگى سالدارىنان تەرەڭدەپ بارا المادى. ورىس تاريحشىلارى لەۆ گۋميلەۆ، ب.د.گرەكوۆ، ا.يۋ.ياكۋبوۆسكي، يۋ.ۆ.ميزۋن بۇل  وقيعانىڭ تاريحىن قىسقاشا قايىرۋعا تىرىسادى،  ەدىگە ماسكەۋدى الا المادى دەيدى. ال اكادەميك ب.د.گرەكوۆ بولسا ەدىگەنىڭ جۇرگىزگەن بۇل زور مايدانى جانە جەڭىستەرى حاقىندا: «... سوبستۆەننو گوۆوريا، ۋسپەحي ەتي پرەجدە ۆسەگو بىلي وبۋسلوۆلەنى وتسۋتستۆيەم  ەدينستۆا مەجدۋ ليتۆوي ي موسكۆوي. ەسلي بى ەتي دۆا گوسۋدارستۆا وبەدەنيليس ۆ سۆوەي بوربە پروتيۆ تاتار ۆ ناچالە ءحىV ۆ.، نە موگلو بى بىت ي ۋسپەحوۆ ەديگەيا»، –  دەپ،  ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس نارسەنى قيالداپ كەتەدى. بۇدان كەڭەس تاريحشىسىنىڭ شوۆانيستىك وي پيعىلى انىق اڭقىپ تۇر.  موسكۆانىڭ جوعارىدا اتالعان ەلدەردىڭ تالان-تاراجىنا ءتۇسىپ، ءبىرجولا جوق بولىپ كەتۋىنەن  امان الىپ قالعان ەدىگەگە راحمەت ايتۋدىڭ ورنىنا شوۆانيست كەڭەس تاريحشىسى  وسىلاي دەپ  اداس ءسوز جازادى.  

ەدىگەنىڭ ماسكەۋگە جاساعان جورىعىنا بايلانىستى مولىراق قامتىپ اڭگىمە قىلعان – ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىسى م.ن.كارامزين. ول قالدىرىپ كەتكەن تاريحي جازبادا دا رەسەيگە ءىش تارتۋ انىق بايقالادى، بىراق ناقتىلى شىندىقتان اۋىتقىپ كەتپەيدى، كەڭەس تاريحشىلارىنا ۇقساپ تەرىس قيال قۋىپ كەتپەيدى. ن.م.كارامزين ءوزىنىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» دەگەن ايگىلى ەڭبەگىندە: «ەديگەي، زادەرجاۆ يۋريا، شەل ۆپەرەد س ۆەليكويۋ پوسپەشنوستيۋ – ي چەرەز نەسكولكو دنەي ۋسلىشالي ۆ موسكۆە، چتو پولكي حانسكيە سترەمياتسيا پريامو ك نەي. سيا  ۆەست پوكالەبالا تۆەردوست ۆەليكوكنياجەسكوگو سوۆەتا: «ۆاسيلي نە دەرزنۋل نا بيتۆۋ ۆ پولە ي سدەلال توج ە، چتو ەگو روديتەل ۆ پودوبنىح وبستوياتەلستۆاح: ۋەحال س سۋپرۋگويۋ ي س دەتمي ۆ كوسترومۋ»، – دەپ ۇلى كنياز ءۆاسيليدىڭ اكەسىنە ۇقساپ ماسكەۋ حالقىن تاستاپ، باسىن قايتتاپ قاشقانىن مىسقىلداي جازادى. ء(ۆاسيليدىڭ اكەسى دميتري دونسكوي 1382 جىلى توقتامىس پەن ەدىگە موسكۆانى بارىپ قورشاعاندا حالقىن تاستاپ، قاتىنىن الىپ قاشىپ كەتكەن بولتىن). الايدا، ماسكەۋدى قورشاۋعا العان ەدىگەنىڭ ورداعا شۇعىل تۇردە ورالۋىنا تۋرا كەلدى. ەدىگەنىڭ ۇيعارۋىمەن حان تاعىندا وتىرعان بولات حاننىڭ جاۋشىسى وردادا توڭكەرىس بولعالى جاتقانىن حابارلايدى. توقتامىس حاننىڭ بالاسى جالەل-ءاد-دين ليتۆا كنيازى ۆيتوۆتتان كومەك الىپ، كوپ اسكەرمەن بولات حانمەن سوعىسۋعا اتاننعان ەدى. ماسكەۋدى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ەدىگە 3000 سوم «ساتىپ الۋ» اقشاسىن تولەگەن قالانى قورشاۋدان بوساتادى. ارنايى سالىق تولەيتىن قىلادى. ماسكەۋ سول سالىقتى 1550 جىلعا دەيىن ەدىگە ۇرپاقتارىنى تولەپ تۇردى. تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، جالەل-ءاد-دين ەدىگەدەن تاعى جەڭىلىپ، قايتادان ليتۆاعا قاشادى.  

ەدىگە 1416 جىلى توقتامىس بالالارىمەن  اۋىز جالاسىپ، قايتا كۇشەيگەن  ۆيتوۆتقا قارسى اتتانىپ، ليتۆا جەرىنىڭ شەكاراسىنان وتەدى. ەۆروپالىق ۇلگىدەگى ۆيتوۆت اسكەرىنىڭ تۋ تالاقايىن شىعارىپ، كيەۆكە باسىپ كىرەدى. قارسىلاسقان قالاعا ويران سالىپ، ورتەپ جىبەرەدى. بۇل ۆيتوۆت قاي كۇنى كەلىپ شاۋىپ الادى دەپ قالتىراپ وتىرعان ماسكەۋدىڭ دە تىنىسىن كەڭەيتەدى. 

قورىتىپ ايتقاندا، 1399 جىلى 12 تامىزدا بورسىقتىدا، 1408 جىلى ماسكەۋدە، كەيىنگى حورەزمدى  قورعاۋ مەن كيەۆكە شابۋىل جاساۋدا ەدىگەنىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن مايداندار – ونىڭ دۇنيە ءجۇزى تاريحىنداعى ۇلى قولباسىلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ناقتىلى ايعاقتايدى. 

ەل بيلەپ، مەملەكەت باسقارعان ەدىگە تالانتتى قولباسى عانا ەمەس، دارىندى ديپلومات ەدى.  ءوزىنىڭ وڭتۇستىكتەگى قاھارلى كورشىسى اقساق تەمىرمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋدى دا ۇمىتقان جوق.  1398 جىلى وعان سىي-سياپات پەن ەلشى جىبەرىپ، بەتىن بەرى قاراتىپ قويدى. 1400 جىلى تەمىر قۇتلىق اياق استىنان ولگەن سوڭ، بيلىك ءبىر جولا ەدىگەنىڭ قولىنا كوشەدى. التىن وردانىڭ حالىقارالىق بەدەلى ودان ءارى وسەدى. مۇنى كورە الماعان اقساق تەمىر 1402 جىلى ورداعا قارسى جاڭا جورىق ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيدى. ەدىگەنىڭ ۇتىمدى جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق ءادىسى نەگىزىندە اراداعى قىرعي قاباقتىق تاعى دا توقتايدى. 

كەيبىر عالىمدار ەدىگە اقساق تەمىردى ديپلوماتيالىق ادىسپەن عانا توقتاتتى دەپ ەسەپتەيدى. ال شىندىعىندا ەدىگە تەمىرگە قارسى وردادا تۇراقتى تۇردە 200 مىڭ اسكەر ۇستاعان. بۇل جونىندە: «ۋ ەتوگو ەديگۋيا پوستوياننو يمەەتسيا ۆ وردە بولەە 200000 ۆسادنيكوۆ»، – دەپ جازادى  سول زاماندى كوزىمەن كورگەن ءبىلىمپاز ر. كلاۆيحو. سوندىقتان اقساق تەمىردىڭ  مۇنىمەن دە ەسەپتەسۋىنە تۋرا كەلگەن. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1391 جىلدان كەيىن ەكەۋىنىڭ جولى قايتا قيىلىسپاعان، ءبىرىن-ءبىرى جەك كورگەن. ول جونىندە ر. كلاۆيحو: «... ا يمپەراتور توتاميح سنوۆا بەجال. ەتو پوۆەرگلو ۆ ۋنىنيە ۆسەح تاتار; وني ستالي گوۆوريت، چتو يح سەنور پوتەرپەل پوراجەنيە، ت.ك. ۋداچا ەگو پوكينۋلا، ي پو ەتومۋ ون بىل رازبيت; ي ناچاليس مەجدۋ نيمي رازدورى. ا ودين، سلۋجيۆشي تامۋربەكۋ پو يمەني ەدەگۋي، زامەتيۆ، چتو مەجدۋ تاتارامي ناچاليس نەسوگلاسيا، سگوۆوريلسيا س نيمي، چتو پويدەت نا تامۋربەكا ي پروتيۆ ۆسەح تەح، كتو بۋدەت يح ۆراگامي.  ي وني سدەلالي ەگو سەنوروم; ا ون ۆوسستال پروتيۆ تامۋربەكا ي ستال يسكات سلۋچايا ەگو ۋبيت; توگدا ي ەگو زەمليا، ي تارتاليا پەرەشلي بى ك نەمۋ ي ستالي بى ەگو ۆلادەنيامي»، – دەپ جازادى. 

توقتامىستىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جاعىندا اقساق تەمىرگە بارىپ، ءوزىنىڭ التىن وردا باسىنا قايتا ورالۋىنا جاردەم سۇراعانى تاريحتان بەلگىلى. اقساق تەمىر قىتاي جورىعىنان سوڭ ساعان جاردەم بەرەمىن دەپ ۋادە قىلادى.  بۇل ۋادەسىنىڭ الدىندا ەدىگەنى ءوز ورداسىنا شاقىرىپ كورەدى. ول وقيعا تۋرالى ر. كلاۆيحو بىلاي دەپ تاڭبالاعان: «مەجدۋ تەم توتاميح، يمپەراتور تارتالي، ي تامۋربەك پريميريليس ي ۆمەستە ستارايۋتسيا وبمانۋت ەدەگۋيا. تامۋربەك پوسلال سكازات ەمۋ، چتو ۆەد ەمۋ يزۆەستنو، چتو ون ۆ ەگو ۆلاستي، چتو ون ەگو ليۋبيت ي پروششاەت، ەسلي ۆ چەم نيبۋد پروتيۆ نەگو  پوگرەشيل، ي چتو حوچەت بىت ەگو درۋگوم; ا چتو بى مەجدۋ نيمي بىلو رودستۆو، ون پرەدلاگاەت جەنيت سۆوەگو ۆنۋكا نا ودنوي يز ەگو دوچەرەي. گوۆوريات، چتو ەتوت ەدەگۋي وتۆەتيل ەمۋ، چتو ون پروجيل س نيم 20 لەت ي بىل تەم، كومۋ ون بولەە ۆسەح دوۆەريال، ي چتو زناەت ەگو سليشكوم حوروشو ي ۆسە ەگو حيتروستي ي چتو تاكيمي ۋلوۆكامي ەگو نە پروۆەستي، چتو ون پونيماەت، چتو ۆسە ەتي دوۆودى تولكو دليا توگو، چتو بى وبمانۋت، ي ەسلي وني دەيستۆيتەلنو ستانۋت درۋزيامي، تاك تولكو نا پولە براني س ورۋجيەم ۆ رۋكاح، تاك ون يم وتۆەتيل». بۇل دەرەك ەدىگەنىڭ اقساق تەمىردەن سەسكەنسە دە، كەيبىر تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي قورىقپاعانىن ايعاقتايدى.

تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، ەدىگە – التىن ورداداعى يسلام ءدىنىنىڭ ءبىرجولا ورنىعۋىنا زور ىقپال ەتكەن تۇلعا. يتاليانىڭ كوپەسى ءارى ساياساتكەرى يوسافات باربارو بۇل ماسەلەگە بايلانىستى: «ماگومەتانسكايا ۆەرا ستالا وبىچنىم ياۆلەنيەم سرەدي تاتار ۋجە وكولو ستا دەسياتي لەت تومۋ نازاد. پراۆدا، رانشە تولكو نەمنوگيە يز نيح بىلي ماگومەتانامي، ا ۆووبششە كاجدىي موگ سۆوبودنو پريدەرجيۆاتسيا توي ۆەرى، كوتورايا ەمۋ نراۆيلاس. پوەتومۋ بىلي ي تاكيە، كوتورىە پوكلونياليس دەرەۆياننىم يلي ترياپيچنىم يستۋكانام ي ۆوزيلي يح نا سۆويح تەلەگاح. پرينۋجدەنيە جە يح پرينيات ماگومەتانسكۋيۋ ۆەرۋ وتنوسيتسيا كو ۆرەمەني ەديگەيا، ۆوەناچالنيكا تاتارسكوگو حانا...»  – دەيدى.      

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك،  ەدىگە بالالاردى قۇلدىققا ساتۋدى توقتاتقان. بۇل جاعداي سيريا مەن ەگيپەتتەگى قۇل بازارلارىنا بىردەن تەرىس ىقپال ەتكەن. (باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وسى يگىلىكتى ەكى ءىسىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ ادامزات تاريحىندا ماڭگىلىك قالۋىنا جارار ەدى).

مەملەكەتىنىڭ ابىرويىن اسىرىپ، ىرگەسىن قايتا بەكىتكەن، باتىسىندا ايگىلى ۆيتوۆتتى، شىعىسىندا اقساق تەمىردى توقتاتقان،  كورەگەن ساياساتكەر، سايىپقىران قولباسى تۋرالى حالىق ەپوسى:   

كەسپە-كەسپە سارى التىن

كەسىپ ولجا قىلدىردى.

ەدىل جۇرتىن جىيدىرىپ،

ۇلكەن ءبىر توي قىلدىردى.

اعالاردى الدىرىپ،

كەڭەسسىز وسكەن بۇل جۇرتتى

كەڭەستى جۇرت قىلدىردى،

قالانى قايتا تۇرعىزدى،

ەلىنە يەلىك تۇتتىردى

ورتاسىنا ارۋ وردا قوندىردى،  – دەيدى.

شىعىس تاريحشىلارى ونى «جوشى ۇلىسىن ءوز دەگەنىنشە بيلەدى»، «دەشتى ەلىنىڭ، ساراي مەن قىرىمنىڭ  شىنايى بيلەۋشىسى»، «دەشتى قىپشاق پەن وزبەك ەلىنىڭ ءامىرشىسى»، «پاتشالاردى ءوز قولىمەن اۋىستىرىپ وتىردى» دەپ جازادى. ورىس، ەۋروپا تاريحشىلارى ونى «دەشتى قىپشاق ءامىرشىسى»، «تاتاريا يمپەراتورى»، «التىن وردانى بيلەۋشى» دەيدى.

ەدىگەنىڭ ەسىمى تۇركى حالىقتارى ەسىندە  عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلەدى. ول اقىلدىلىق پەن قايىرىمدىلىقتىڭ ۇلگىسى ەسەبىندە جىرلارعا قوسىلىپ، بىرتە-بىرتە تۇركى حالىقتارىنىڭ قاسيەتتى اۋليە ادامىنا اينالدى. «سەگو سۆەتا دەرجاۆا نا ۆەليكيح مەستەح، سچاستليۆوي وسپودار، ۋمنوي كاك بيۋرەكا، ۋم سيا ۋ نەگو روديل، ۆەرە نادەجا، ليۋدەم پودپورا، بوگوم ۆوزليۋبلەن، ا وت ليۋدەي پوچتەن، ناد سۋديامي سۋديا، ا ۆەليكيە ليۋدي سلوۆۋ ەگو بىلي رادى، ينىح وسپودارەي ۆەرنەە بىل ي سالتانوۆ – ەديگەي كنياز» (گراموتا مۋسى-بيا يۆانۋ ءىىى – پوسولسكايا كنيگا، 1984, س. 39). 

ونى وتە جاقسى بىلگەن  سول زاماننىڭ تاريحشىسى يبن-ارابشاح: «پراۆيل ون ۆسەمي دەلامي دەشتسكيمي وكولو 20 لەت. دني ەگو (تسارستۆوۆانيا) بىلي سۆەتلىم پياتنوم نا چەلە ۆەكوۆ، ي نوچي ۆلادىچەستۆا ەگو ياركوي پولوسوي نا ليكە ۆرەمەن»، – دەپ جازادى. 

ەدىگەنىڭ ءومىربايانى اقتوبە وبلىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اكادەميك ۆ.م.جيرمۋنسكي ەدىگە توقتامىستىڭ بالاسى قادىربەردىمەن بولعان سوعىستا ءولدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. ورتا عاسىرداعى بەلگىلى تاريحشى قادىرعالي جالايىر بۇل ايتىلعانداردىڭ قالتارىس-بۇكپەسىن بىلايشا اشا جازادى: «كەيىن ون ءبىر جىل وتكەندە قادىربەردى حان قىرىم اسكەرىمەن كەلىپ، ەدىل دارياسىنان كەشىپ ءوتىپ، ەدىگە بيمەن سوعىس قىلدى. ...ەدىگە بي جارالى بولدى. قادىربەردى حان دا جاراقات الدى. ەكى جاق اسكەرى ءبىرىن-ءبىرى اياماي كەسكىلەدى. يچكيلي ۇلى حاسان ەدىگە ءبيدىڭ اقتا اتىن (ەرەۋىل اتىن) ۇستاپ تۇر  ەدى. [سول] قادىربەردى حانعا «ەدىگە مۇندا جاتىر» دەپ حابار بەردى. ول جەتىپ كەلىپ، ونى ءولتىردى. قادىربەردى حان دا سول جاراقاتتان كەيىن بىرنەشە كۇننەن سوڭ وپات بولدى» [قاراڭىز: قادىرعالي جالايىر. شەجىرەلەر جيناعى. – الماتى: قازاقستان، 1997ج.115-ب.].  اتاقتى تاريحشىمىز تاعى دا: «ول ۋاقىتتا قادىربەردى حان ەدىگە بيمەن سوعىس قىلدى. جايىقتان شىققان ەلەك سۋى ەدى. ونان جوعارى ءۇش بورتە شىعادى. ول ءۇش بورتەنىڭ ورتا بورتەسىندە قادىربەردى حانمەن ەدىگە بي قاتتى سوعىس قىلدى» – دەپ ولگەن جەرى مەن كىم ولتىرگەنىنىنە دەيىن جازىپ كەتكەن. تاعى دا ايتادى، 63 جاسىندا دۇنيەدەن وزىپ ەدى دەيدى [118-ب.]. حيجرا ەسەبىنەن قازىرگى كۇنتىزبەگە كوشكەندە ەدىگە 1356-1419 جىلدارى ءومىر سۇرگەن بولىپ شىعادى. ال ق.جالايىر ايتىپ وتىرعان ورتاڭعى بورتەنىڭ ەلەكتىڭ ۇستىندەگى بولىگى قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ مارتوك اۋدانىنا قاراستى تەرريتوريا. 2016 جىلى مارتوك اۋدانى اكىمى، ماماندىعى بويىنشا تاريحشى نۇرجاۋعان قالاۋوۆ ولگەن جەرىنە بەلگىتاس قويدى. كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، اس بەردى. اقتوبەنىڭ اتىراۋ وبلىسىمەن شەكتەسكەن تۇسىندا «ەدىگە» دەپ اتالاتىن ويپات بار، بايعانين اۋدانىندا «ەدىگەنىڭ جالى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن قىرات بار.

 «ەدىگە»  تاريحي-قاھارماندىق ەپوسى دا  جوعارىدا ايتىلعانداردى تولىقتىرادى، ەپوستىڭ اتاقتى قياس جىراۋ نۇسقاسىندا اكەسى ەدىگەنى ىزدەپ اقساق تەمىر ەلىنە بارعان نۇراددين  بالاعا حان قايدان كەلدىڭ دەگەندە:«جەرىم جىراق ءۇش ايشىلىق ءشول مايدان، شىققان جەرىم – قارعالى، ەلەك، كەڭسايدان» – دەيدى. بۇل وزەندەر اقتوبە قالاسىن ايقىش-ۇيقىش ءتىلىپ ءوتىپ جاتىر. «ەدىگە دەگەن ەر ەدى، ەلدىڭ قامىن جەر ەدى» دەگەن اتپەن كۇللى تۇركى حالقىنىڭ ەسىندە قالعان، 60 نۇسقالى «ەدىگە باتىر» ەپوسىنىڭ باستى قاھارمانىنا اقتوبە  قازاقستاندا العاشقى بولىپ التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ اياسىندا   داڭعىل اتاۋىن بەرىپ، قولادان كورنەكى ەسكەرتكىشىن ورناتتى. «ەدىگە باتىر» ەپوسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسىن تۇركيادان تۇرىك تىلىندە كىتاپ تۇرىندە باسپادان شىعاردى. ەدىگەگە قاتىستى ىستەلىپ جاتقان، الدا اتقارىلىتىن شارالاردىڭ بارلىعى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوساتىنىنا ەش كۇمان جوق. سەبەبى، ەدىگەنىڭ تاريح بەتىندە ايقىن تاڭبالانعان تۇلعاسى – كەشەگى كۇنى ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىزدى، وزگەلەردىڭ كىم بولعانىن ناقتى ايعاقتاي الادى.

احات مىرزالين،

«ەر ەدىگە» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى.

جۇمانازار اسان،

ەدىگەتانۋشى.

Abai.kz