بيىلعى جىل ەشكىمگە اۋىر سوقپاعانى بەلگىلى. ەكونوميكاسى دامىعان  اقش-تىڭ ءجىو-ءنىڭ قۇلدىراۋى 4-6% دەپ جاتسا، ەۋروپا ەلدەرىندە 8%-دان جوعارى دەگەن مالىمەتتەر تاراتۋدا. بۇل ەلدەردەگى جاعدايدىڭ وسى مالىمەتتەرگە جاناساتىنى راس. (اقش-عى سايلاۋ ماشاحاتى، ناسىلدىك ەرەۋىلدەر، مۇنايعا سۇرانىستىڭ ازايۋى، ەۋروپاداعى اۋىر ونەركاسىپكە سۇرانىس پەن تۋريستتەردىڭ ازايۋى، جۇمىسسىزدار مەن بوسقىنداردىڭ كوبەيۋى ت.ت. مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتورلار بولىپ تابىلادى).

مەنىڭ توقتالعىم كەلىپ وتىرعانى (الىستى قويىپ), ورتالىق ازيا مەن ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ بۇل سىناقتان قانداي ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن شىققاندىعى. (ناقتى كورسەتكىشتەرىن كورسەتىپ تەرەڭ تالداۋ جاساۋعا ۋاقىت تاپشى بولعاندىقتان، "كوزبەن كورىپ" تۇرعاندارىممەن-اق جازىپ كورمەكپىن)

وزبەكستان

وزەكەڭدەر بۇل ىندەتكە ءاۋ باستان ءبىرشاما دۇرىس دايىندالىپ، ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قامتيتىن اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى مەن كولىك ساتۋ وندىرىستەرىن رەتتەپ، قامدانىپ وتىرعاندارىن بايقادىق.

مىسالى: كوكتەمدە ءبىزدىڭ ديحاندار ءوز ونىمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىلارى رەسەيگە قىرىققاباتتارىن(كاپۋستا) وتكىزە الماي، ونىمدەرىمىز ەگىس القاپتارىندا جيناۋسىز قالعاندا، وزەكەڭدەر ءبىزدىڭ شەكارامىزدان شىرەنىپ ءوتىپ رەسەيگە تىكەسىنەن تارتىپ جاتتى. ء(تىپتى، بىزدەردىڭ ءبىراز ديحاندارىمىز وزبەكستاننان قۇجات دايىنداتىپ، شەكارادان سولاردىڭ كولىكتەرىنە تيەپ وتكىزگەن دەگەن حابارلاردا جەتىپ جاتتى)

ايتپاعىم، وزبەكستان ۇكىمەتى الداعى بولۋى مۇمكىن توتەنشە جاعدايعا جاقسىلاپ دايىندالعاندىعىن كورسەتتى. ونىڭ تاعى ءبىر مىسالى كولىك ءوندىرىسى مەن ونى ساتۋ سالاسى بويىنشا دا ساۋداسى ايتارلىقتاي باسەڭدەگەنجوق.

ءدارى-دارمەكتىڭ دە ءبىراز بولىگىن سول جاقتان ساتىپ العانىمىزدى ەسكەرسەك، ول سالا دا ايتارلىقتاي توقىراۋعا تۇسپەگەن.

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ حۆق(مۆف) مالىمەتى بويىنشا وزبەكستان ەلىنىڭ 2019-شى جىلمەن سالىستىرعاندا، 2020-شى جىل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى 0,7%-دى قۇراعان. ال، حۆق-نىڭ بولجامى بويىنشا كەلەسى 2021-ءشى جىلى بۇل كورسەتكىش 5%-عا جەتۋى مۇمكىن دەيدى.

ياعني، وزبەكستان ەلى بيىلعى اۋىر جىلدىڭ ءوزىن ازداپ بولسا دا ىلگەرىلەۋ كورسەتكىشىمەن شىقتى.

رەسەيدىڭ جاعدايى قالاي؟

بيىلعى جىل رەسەيگە دە وڭايعا سوققان جوق. ەرتەرەكتە باستالعان "سيريانى تۇراقتاندىرۋ كومپانياسى" مەن ۋكراينانىڭ ەكى وبلىسىن كەرەكتى "قاجەتتىلىكتەرمەن" قامتاماسىز ەتۋ ۇلكەن شىعىندى كەرەك ەتىپ كەلگەن بولسا، وزىنە قوسىپ العان قىرىم تۇبەگىنە قاجەتتى ينفروسترۋكتۋراسى مەن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ شارالارىنا دا بولىنەتىن شىعىنى از بولىپ تۇرعان جوق.

ويتكەنى، قىرىم تۇبەگىنە سالعان ينۆەستيتسيانى ىشكى تۋريزممەن جابامىز دەگەن جوسپارلارىن، بيىلعى ىندەت كۇل-پارشاسىن شىعاردى. ول سالا توقىراپ تۇرعاندىقتان، بۇل تۇبەك تولىقتاي مەملەكەت دوتاتسياسىنا وتىرىپ، ونسىزدا كىرىسى ازايعان بيۋدجەتىنە اۋىر سوعۋدا.

بۇعان قوسىمشا جىل باسىنان باستالعان رەسەيدىڭ شىعىسىنداعى ىشكى جانە باتىسى بەلورۋسسياداعى سايلاۋدان كەيىنگى ميتينگىلەر دە ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.

ال، سوڭعى ايلاردا بولعان ارمەنيا مەن ءازىربايجان قاقتىعىسى "جىعىلعانعا جۇدىرىقتان" كەم اسەر ەتكەن جوق.

رەسەيدىڭ بيۋدجەتىنىڭ باسىم بولىگى ءدال بىزدىكىندەي مۋناي-گاز ساۋداسىنان تۇسەتىن ەسكەرسەك، مۇناي مەن گازعا دەگەن الەمدىك سۇرانىس ازايىپ، باعاسى پايدا بەرەتىن ەڭ شەكتى باعاعا اۋپىرىمدەپ ءتۇسىپ-كوتەرىلىپ تۇرعاندا، ءارى جاقىن ارادا باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى بولجانباي وتىرعاندىعىن ەسكەرسەك، ايتارلىقتاي بيۋدجەت تاپشىلىعىن سەزىنىپ وتىرعاندىقتارى ايدان-انىق.

سوندىقتان، ولار دا بيۋدجەت تاپشىلىعىن ۇلتتىق قورلارىنان جاۋىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. بولجام بويىنشا ءدال وسى قارقىنمەن كەتە بەرسە، الداعى 3-5 جىلدا جيناعان ۇلتتىق قورلارىن(قالاي اتالاتىنى ماڭىزدى ەمەس) تاۋىسۋلارى مۇمكىن ەكەندىگىن وزدەرىنىڭ ساراپشىلارى دا ايتۋدا.

ءجىو-ءىن بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا 9-10%-عا كەمىگەن. بۇل رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ مينيستىرلىگىنىڭ بەرگەن رەسمي مالىمەتى بويىنشا.(ال، شىنايى كورسەتكىشى بۇداندا تومەن بولۋى ىقتيمال دەيدى شەتەلدىك ساراپشىلار)

ارنايى شارالار قولدانعاننىڭ وزىندە، تەك 2022-ءشى جىلى عانا 2019-داعى كورسەتكىشكە جەتۋى مۇمكىن ەكەن.

ەۋرازيالىق وداقتىڭ جالپى ەكونوميكاسىنىڭ 80% شاماسىن قۇرايتىن رەسەيدىڭ وسىلاي قۇلدىراۋى، وزىمەن بىرگە وداقتىڭ وزگە دە مۇشەلەرىن تومەن قاراي قۇلدىراتىپ، ەكونوميكالارىنا كەرى اسەر ەتۋ قاۋىپىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.

ال، قىرعىزدار شە؟

بۇل ەلدىڭ دە ەكونوميكاسىنىڭ ىندەتتەن ۇلكەن زارداپ شەككەنىن، ءارى مەملەكەتتىك توڭكەرىستەن-توڭكەرىس بولىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، كوپ سوزباي-اق حۆق(مۆف)-نىڭ مالىمەتىن جاريالاسام جەتكىلىكتڭ بولاتىن سەكىلدى.

حۆق-نىڭ(مۆف) مالىمەتى بويىنشا، قىعىزستان ەكونوميكاسى سوڭعى 25 جىلداعى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشتى كورسەتىپ وتىر. بۇل دەگەنىمىز قازىرگى ەكونوميكاسى 1995-ءشى جىلداعى كورسەتكىشىنەن دە تومەندەپ كەتكەن دەگەن ءسوز.

كريزيس بۇگىن توقتاعان كۇننىڭ وزىندە، ەكونوميكاسىنىڭ قايتا ورلەۋ قارقىنا تەك 2022-ءشى جىلدارى عانا مۇمكىن دەگەندى بولجامداپ وتىر.

تۇركىمەنستان

ەكونوميكاسىنىڭ بىزگە اسەرى نولگە تاياۋ بولعاندىقتان، بۇل ەلدەرگە توقتالعىم جوق.

ال، قىتايدىڭ ەكونوميكاسى دا، وزدەرى دە ايعا ۇشتى!

راس ايتامىن. ورىسشا ايتسام "ۆ بۋكۆالنوم سمىسلە". بىراق، ءبارىن باسىنان باستاپ، بۇعان سوڭىندا ورالساق.

قىتاي الەمدىك كريزيس كەزەڭىندە ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشى 3%-دان جوعارى كورسەتكىشكە جەتكەن بىردەن-ءبىر ەل بولعاندىقتان، وسى ەلدىڭ كريزيستى ەڭسەرۋ جولىنا كوبىرەك توقتالعىم كەلىپ تۇر.

الدىمەن پاندەميا باستالعان كۆارتالىنداعى ەكونوميكاسىنىڭ توقىراۋ كورسەتكىشتەرىنە توقتالىپ وتەيىن.

اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىس سالاسى 3%-عا

ءوندىرىس سالاسى 1%-عا

قارجى سالاسى 1%-عا

ينفاماتسيالىق تەحنولوگيا سالاسى 16%-عا

قۇرىلىس سالاسى 82%-عا

كوپشىلىك تاماقتانۋ سالاسى(وبششە.پيت) 88%

عيمارات جالعا الۋ 88%

تاماق ءوندىرىسى 88%

جىلجىمايتىن مۇلىك ساۋداسى 88%

كولىك قىزمەت تۇرلەرى 88%

وڭدەۋ ءوندىرىسى 90%

پروگراممالىق قامتاماسىز ەتۋ 80%

كوممەرتسيالىق قىزمەت تۇرلەرى 80%-ى توقىراۋعا ۇشىرادى.

وسى جوعارىداعى كورسەتىلگەن سالالاردىڭ شامامەن 19%-ى بانكروتقا ۇشىرادى.

شەتەلدىك ساراپشىلار وسىنداي شىعىنعا ۇشىراعان قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قايتا كوتەرىلە المايتىنىن ايتىپ، الەمدىك كومپانيالاردىڭ بۇل ەلدەن ءوز اكتيۆتەرىن ەرتەرەك شىعارۋدى ۇسىنىپ دابىل قاعىپ جاتتى. ءبىر سوزبەن ايتساق قىتاي ەندى قۇلدىراعان ۇستىنە قۇلدىراي باستايدى دەگەن قورتىندى شىعاردى.

بىراق، ەكىنشى كۆارتالىنىڭ جارتىسىنان باستاپ باستاپ شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ بولجامدارى تەرىسكە شىعىپ، ەكونوميكاسى قايتادان ءوسۋ قارقىنىن كورسەتە باستادى.

ال، جىلدىڭ سوڭىندا ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنىن 3-4% پايىزعا جەتكىزىپ، الەمدىك كريزيس كەزەڭىندە ەكونوميكاسىن وڭ كورسەتكىشپەن اياقتاعان بىردەن-ءبىر ەل بولىپ وتىر(مايدا-شۇيدە ەلدەردى ەسەپكە الماعاندا).

ەندى، وسىنداي كورسەتكىشكە قالاي قول جەتكىزدى؟

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي ىشكى ءتارتىبىنىڭ ارقاسىندا ىندەتتى تەز اۋىزدىقتاعان قىتاي ەلى، ەكونوميكاسىن تۇراقتاندىرۋعا دەر كەزىندە ناقتى قادامدار جاساۋ ارقىلى توقىراۋدان الىپ قالدى.

مىسالى:

1) كاسىپورىندار مەن ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ءتۇرلى سالىقتار مەن ساقتاندىرۋلاردىڭ مولشەرىن ازايتتى.

2) شاعىن جانە كىشى، جەكە كاسىپكەرلەرگە بارلىق سالىق تۇرلەرىنەن 2022-ءشى جىلعا دەيىن شەگەردى.

3) بارلىق قارجى ورتالىقتارى 25-ءشى قاڭتار مەن 15-ءشى مامىر ارالىعىنداعى قارىزدارىن قايتارا الماعان 2,5 ملن بورىشكەرلەرىنىڭ قارىزىن كەيىنگە شەگەردى.

4) پاندەميادان زارداپ شەككەن وڭىرلەردە زارداپ شەككەن كاسىپكەرلەرگە كومەكتەسۋگە جانە سول وڭىرلەردىڭ مەديتسينا سالاسىنا دەپ 300 ملرد$ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا ءبولىندى.

5) 150 ملرد$ بيۋدجەت تاپشىلىعىن ۇلتتىق قورىنان جاۋىپ، مەملەكەتتىك شىعىندارىنا تاعىدا قوسىمشا 150 ملرد$ ءبولدى.

6) ەپيدەميامەن كۇرەسكە 150 ملرد$ مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدارىن(گوسوبليگاتسي) شىعاردى.

7) زارداپ شەككەن پروۆينتسيالارىنداعى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلەرىن ءبىر جىلعا سالىقتان تولىقتاي بوساتتى

8) كولىك، كوپشىلىك تاماقتانۋ ورىندارى، تۋريزم سالالارىندا قىزمەت جاساۋشىلار ءۇشىن عيماراتتارىن جالعا بەرۋشىلەرگە، جالعا بەرۋ اقىسىن ەكى ەسەگە ءتۇسىرۋدى تۋرالى تالاپ قويىلدى.

9) جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى قاجەتتى كاسىپكەرلەرگە سۋبسيديا بولۋگە مىندەتتەلدى.

وسىنداي ناقتى اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە مامىر ايىنىڭ 20-سى كۇنگى مالىمەت بويىنشا توقىراۋعا ۇشىراعان سالالاردىڭ 91%-نىڭ جۇمىسى قايتا جانداندى. ءۇشىنشى كۆارتالدا ترانسپورت، قوعامدىق تاماقتانۋ جانە قويمالاردى جالداۋ سالالارىنان باسقاسى تولىقتاي باستاپقى دامۋ قارقىنىن كورسەتتى.

وزگە دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ ەكسپورت كولەمى كەمىپ جاتقاندا، قىتايدىڭ ەكسپورت كولەمى بىردەن 21%-عا ارتىپ ءوزىنىڭ رەكوردتىق كورسەتكىشىن جاڭارتتى.

مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداعانىن پايدالانىپ كۇندىگىنە 12 ملن توننا، گازدىڭ 8 ملن كۋب ساتىپ الىپ رەكوردتىق كورسەتكىشىن جاسادى(كريزيسكە دەيىن 1,5 ملن ت الىپ كەلگەن). جالپى 2020 جىلى سىرتتان ساتىپ العان مۇناي كولەمى 600 ملن ت اسىپ جىعىلدى.

قىتاي باسشىسىنىڭ 29 قازانداعى مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك، قىتاي ەلى بۇدان بىلاي 2025-ءشى جىلعا دەيىن ەكونوميكاسىن تەك ەكسپورتقا ەمەس، كەرىسىنشە ىشكى رىنوگقا كوبىرەك باعىتتاپ، تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋشىلىق ساتىپ الۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا نەگىزدەلەتىن باعىتقا ويىسپاق. بۇل دەگەنىمىز (جاپونيا سەكىلدى) حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن كوتەرۋگە، جوعارعى تەحنولوگيالار مەن قىزمەتتەر ەلىنە اينالۋعا ۇمتىلامىز دەگەنى. بۇدان بىلاي قىتاي ەلى تۇتىنۋشى ەلگە اينالا تۇسپەك. دەمەك، بىزدەرگە ءوزىمىزدىڭ اش ونىمدەرىمىزدى وتكىزەتىن رىنوكتى الىستان ىزدەپ اۋرە بولمايمىز. مىنا قارقىنمەن ولار بۇل جوسپارلارىنا جاقىن بولاشاقتا جەتۋلەرىنە ەشقانداي كەدەرگى كورىپ تۇرعانىم جوق.

مىسالى: 1992-ءشى جىلى كوسموستى يگەرۋگە ارنالعان باعدارلامالارىن قابىلداعالى، 28 جىلدا بۇل سالادا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. كوپ سوزباي سوڭىن ايتا سالايىن.

قىتاي ءوز كۇشىمەن كوسموستى يگەرىپ، ايعا اپپارات ۇشىرىپ، ول جاقتان جەر قىرتىسىنىڭ "توپىراعىن" جەرگە الدىرعان ءۇشىنشى مەملەكەت بولىپ، بيىلعى جىلدى تاريحي جىل ەتىپ اياقتادى.

مۇنداي جەتىستىككە زامانىنىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان شاعىندا، تەك اقش پەن سسسر عانا جەتە العان. سوڭىندا ۇلكەن شىعىندارىنا شىداي الماي، ولاردا توقتاتقان.

سوندىقتان، سەن مويىنداساڭ دا، مويىنداماساڭ دا، بۇگىنگى قىتاي ەلى الەمدەگى كوسموستىق ءۇش دەرجاۆانىڭ ءبىرى. الەم ازەر كۇنىن كورىپ جاتقاندا، ولار ايعا اپپارات ۇشىرعان ەل.

تۇرىكتەر 20 جىلدا بپلا "بايراكتار" جاساپ شىقسا، قىتاي 28 جىلدا ايعا بارىپ قايتتى. جەتىستىكتەر دەڭگەيىنىڭ ايىرماشىلىعىن تۇسىنە الاتىن شىعارسىزدار؟

28-اق جىلدا!

ال، ءبىز شە؟!

بايقوڭىردىڭ ۇستىندە وتىرىپ، 29 جىلدا بۇل سالادا قانداي جەتىستىككە جەتتىك؟

ممم.....؟!

ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز كورشى ەلدەرمەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىقتان، ولاردىڭ جاي-كۇيىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرعانىمىز ابزال. كىممەن كوبىرەك ەكونوميكالىق قاتىناس ورناتۋدىڭ ءتيىمدى ەكەندىگىن ۇكىمەت ويلاستىرا جاتار. مەنىڭكى تەك وزدەرىڭىزبەن ءوزىمنىڭ بەيتاراپ زەردەلەۋىممەن ءبولىسۋ. پايداسى بولسا قۇبا-قۇپ!

(كەلىسپەۋگە دە حاقىڭىز بار)

ءسوزىمنىڭ سوڭىن قازاققا بەلگىلى ەكى تۇلعانىڭ سوزدەرىمەن بىتىرگىم كەلەدى:

1) ء“بىز اتقا مىنگەندە بۇكىل دۇنيە جاياۋ ءجۇر ەدى. ءبىز شالبار كيگەندە بۇكىل دۇنيە جالاڭبۇت ءجۇر ەدى. ءبىز جازۋ شىعارىپ، جىر تولعاعان كەزدە قازىرگى ەۋروپا قاراڭعىلىق تۇنەگىندە جاتقان. ءبىز ايبىندى مەملەكەت ءتۇزىپ، جارتى əلەمدى بيلەپ وتىرعان كەزدە بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ وزىق جۇرتتارى تايپالىق قۇرىلىم دەڭگەيىنە جەتكەن. ءبىرتۇتاس ۇلى تۇركى حالقى مىڭ جىل بويى سالتانات قۇردى، عىلىم مەن ونەردىڭ وزىق ۇلگىسىن جاسادى، رۋحى بيىك، ارۋاعى ۇستەم، كۇش-قۋاتى ارتىق بولدى. كىم بىلەر، كىم سەنەر، ءبىز سونداي دا سونداي ەدىك!”

رۇستەم اشەتاەۆ

Abai.kz