قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
بۇل قىستاۋدا بىزبەن بىرگە وتىرعان ساناتپاي، اقتاي اتتى اعالى-ءىنىلى ەكى جىگىت بولدى. سول كەزدە ساناتپاي قىرىق جاستان اسقاندا، اقتاي وتىزدى باسىپ وتكەن. ەكەۋى دە الىگە دەيىن نەكە كورمەگەن بويداق. ولاردىڭ باسىن قوسىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان شەشەسى ەدى. ەكەۋى دە بەلسەنىپ، ەرتەرەك "اق جۇرەك" قاتارىنا قوسىلىپتى. ءتىپتى اقتاي رايون، اۋىل جاعالاپ ءجۇرىپ، پارتيا قاتارىنا ءوتىپ الىپتى دا، بۇكىل وڭىرگە "اقتاي كوممۋنيست" دەگەن اتاعى شىعىپتى.
ۇزىن شاش قويعان جىگىتتەن ەڭ العاش كورگەنىم وسى اقتاي بولدى. شاشىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، ءار ادىم باسقان سايىن باسىن كەڭجەڭ ەتكىزىپ ءبىر سىلكىپ تاستاپ جۇرەتىن. وتىرعاندا سىلاعىشتاپ، قولى شاشىنان كەتپەي وتىرۋشى ەدى. ونىڭ كيىمى قالا فورماسىندا بولاتىن. بەت شىرايى دا ادەملەۋ، بىراق، تار ماندايىنداعى ۇزىن شاش اق-سۇرى قۋشىق بەتىن ودان سايىن قۋشايتىپ، قىرىلعان يەگىن عانا قالدىرعانداي، شۇكىرەيگەن سۇپ-سۇرى سۋىق كوزى شاش اراسىنان ءزارىن شاشىپ تۇراتىن.
IV
بۇل قىستاۋدا بىزبەن بىرگە وتىرعان ساناتپاي، اقتاي اتتى اعالى-ءىنىلى ەكى جىگىت بولدى. سول كەزدە ساناتپاي قىرىق جاستان اسقاندا، اقتاي وتىزدى باسىپ وتكەن. ەكەۋى دە الىگە دەيىن نەكە كورمەگەن بويداق. ولاردىڭ باسىن قوسىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان شەشەسى ەدى. ەكەۋى دە بەلسەنىپ، ەرتەرەك "اق جۇرەك" قاتارىنا قوسىلىپتى. ءتىپتى اقتاي رايون، اۋىل جاعالاپ ءجۇرىپ، پارتيا قاتارىنا ءوتىپ الىپتى دا، بۇكىل وڭىرگە "اقتاي كوممۋنيست" دەگەن اتاعى شىعىپتى.
ۇزىن شاش قويعان جىگىتتەن ەڭ العاش كورگەنىم وسى اقتاي بولدى. شاشىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، ءار ادىم باسقان سايىن باسىن كەڭجەڭ ەتكىزىپ ءبىر سىلكىپ تاستاپ جۇرەتىن. وتىرعاندا سىلاعىشتاپ، قولى شاشىنان كەتپەي وتىرۋشى ەدى. ونىڭ كيىمى قالا فورماسىندا بولاتىن. بەت شىرايى دا ادەملەۋ، بىراق، تار ماندايىنداعى ۇزىن شاش اق-سۇرى قۋشىق بەتىن ودان سايىن قۋشايتىپ، قىرىلعان يەگىن عانا قالدىرعانداي، شۇكىرەيگەن سۇپ-سۇرى سۋىق كوزى شاش اراسىنان ءزارىن شاشىپ تۇراتىن.
ول اۋىلعا بارىپ قايتقان سايىن سول سۋىق كوزى شەكشيە تۇسەتىن بولدى. سوندىقتان، اۋىل ايەلدەرى وعان الدىمەن "تەكەش كوممۋنيس" دەپ ات قويدى. "اقتاي" اتىنا جالعاسا ايتىلاتىن "كوممۋنيس" دەگەن ءسوز كارىلەر جاعىنان وتە كەكەتىندى، وتە اششى مىسقىلمەن قوسىلاتىن بولدى دا، اقىرى ءوز اتى ءوشىپ، "كوممۋنيس" اتى عانا قالدى. اقتاي ءۇشىن ات بولعان وسى ءبىر قاسيەتتى اتاۋ - ەڭ اششى يانات سوزدەن دە تۇرپايى ەستىلىپ ءجۇردى. سول كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلداستار كورگەن كوممۋنيست وسى اقتاي بولعاندىقتان، ءبىرىن-ءبىرى ياناتتاعاندا «كوممۋنيست» دەپ "تىلدەسە" عانا ارىپتەسىن مۇقاتتىم دەپ ەسەپتەيتىن.
اقتايدىڭ مۇنىمەن ءىسى جوق، ءوزىن "كوممۋنيست" دەپ قانا "اتايتىن" بولعانىن "حالىق اتىمدى اتاي المايتىن بەدەلدى بولدىم" دەپ ماردىمسىعان ول شەكىرەيگەن ۇستىنە تىكىرەيە ءتۇستى. بۇعان يىق سۇيەگەن "بەلسەندى" اعاسى ساناتپاي دا ەلدەن وقشاۋلانىپ اسپەنسىپ الدى.
بۇلاردىڭ جۇرتقا نە ىستەپ جۇرگەنىن ول ۋاقىتتا ءوزىم تۇسىنە المادىم. بىراق، قاراپايىم اۋىلداستاردىڭ بارلىعى دا اعايىندى ەكەۋىنەن سىلتىدەي تىنادى. كيىمدەرى دە، ءوڭ شىرايلارى دا، مارتەبە-دارەجەلەرى دە اۋىلدان وسىلاي "بيىكتەپ-بيىكتەپ" العان "قوس مىقتى" وسى سەبەپتەن ۇيلەنە الماي ءجۇرىپتى.
ءسوز سالعان قىزدارى "كارى" دەپ قانا جاۋاپ قايىرسا، جەسىر كەلىنشەكتەر كۇلكىلى جاۋاپ قايىرىپتى. بىرەۋى اقتايعا: "جارايدى، كەكىلىڭ ۇزارا ءتۇسسىن، انەۋ سۇيكىمسىز كوزىڭ مۇلدە كورىنبەيتىن بولعان كەزدە ءبىر ءجونى بولار!" دەپتى. تاعى بىرەۋى ساناتپايعا: "جارايدى، مەنىڭ ەندى ءبىر-ەكى كۇيەۋىم قايتىس بولعان سوڭ كەل، سونان سوڭ سەنەن باسقاعا تيمەيمىن" دەگەن ەكەن.
مۇنداي سوزدەر ايەلدەر قاۋىمىنا جۇقپالى اۋرۋداي تارالا كەتىپتى، اقىرىندا ءوز قىستاۋىنداعى جەڭەشە-جەڭگەلەرى ونى تۇرلەندىرىپ، نەشە ساققا جۇگىرتەتىن بولىپتى. وسى سايقىمازاق پەن ساناتپايدى "مۇڭكىر-ناڭكىردىڭ" كۇرزىسىندەي سوققانىن "مىلقاۋ" بولسام دا ەستىپ ءجۇردىم.
ساناتپاي مەن اقتايدىڭ ءبىرى كىرگەن ۇيدە ءسوز بولمايدى، تاماق ءپىسىرىلىپ جاتقاندا كىرسە قازاندارى تۇسپەيدى. ءۇي يەسى ءبىر "جۇمىسىنا" جونەلەدى. ءيا، كەلە جاتقانىن ەستي سالا "بۋلانىپ", "تەرلەپ", "ۇيىقتاپ" قالادى. ويتەتىنى، بۇل "مىقتىلار" سويلەسە كەتسە ءبىر استامدىق كورسەتپەي قويمايدى. بۇلاردان بالالار دا قاتتى قورقاتىن بولدى:
ء"ۇيباي... ءاي، اقتاي كەلە جاتىر، كوزىن قاراشى!", ء"ۇيباي... ءاي، ساناتپاي ماس بولىپ كەلەدى!" دەپ قورقىتسا، "ايۋ كەلدى!" دەپ قورقىتۋدان بىزگە الدەقايدا قورقىنىشتى ەستىلەدى. بۇل ەكەۋى دە قۇمارشى بولىپ، بۇرىنعى ورتا شارۋالى تۇرمىسىن ءتورت اسىق پەن "جيىرما بىرگە" سالىپ قۇرتقان ەكەن دە، ەڭ سوڭىندا شەشەسىنىڭ بىلەزىگى مەن كەلىنشەك كەزىنەن قالعان ساقينالارىن ۇتقىزىپتى. ءسويتىپ، قاڭعىباستىققا سالىنىپ ءجۇرىپ، "اۋىل پرولەتارى" بولىپ شىعىپتى. بىراق، جالشىلىققا تۇسكەن باتىراق ەمەس، ۇساق ۇرلىق-كەزەپتىكپەن، كاقتى-سوقتىمەن كۇن كەشىرىپ، اۋىل ماڭىنا ۇرەي سالىپ وسكەن بادىراق كوزدەر ەكەن. بۇلاردىڭ كەزەپتىگىنەن بۇل اۋىلدا، قىل اياعى ەسىك جاقتا تۇراتىن كەبىس تە "قورقىپ", "تورگە قاشىپ" جۇكتىڭ استىنا تىعىلاتىن بولىپتى.
"بادىراقتاردىڭ" قازىرگى قولى جەتكەن كاسىبى - ىشكىلىك. ولار ماس بولىپ، قيراڭداپ شىعا كەلگەندە، تۇرا قاشپايتىن بالا جوق. ويتەتىنى، قالتىراقتاعان قولىنا تۇسسەڭ جەلكەدەن، ءيا، توبەدەن باسىپ مىجي سالادى. جاقسى كورىپ ايالاۋى دا، جەك كورىپ جازالاۋى دا وسى. سوندىقتان ءبىز ولارعا ساۋ كەزىندە دە الىستاپ، ۇرەيلەنە قارايتىنبىز.
جازۋدى قاعازعا جازاتىن بولعاندا ماعان ءبىر ارمان قوسا پايدا بولدى، ول - وشىرگىش ەدى. "اينالدىرعان ءبىر كىشكەنە داپتەر، التى بىردەي ۇلكەن ادامنىڭ اتىن جازۋعا قانشاعا جەتپەك! جازىپ بولعان ءبىر بەتىن قاعازبەن ءوشىرىپ، قايتا جازىپ ءجۇردىم. ەكىنشى وشىرگەندە قاعازعا قارايىپ قالادى ەكەن. "ەگەر بيعازىنىكىندەي وشىرگىشىم بولسا، ءتورت-بەس ءوشىرىپ جازسام دا قارايماس ەدى!" وسى ارمانمەن شاعىلدار اراسىنان قۇمساعىز ىزدەگىم كەلدى. "قۇمساعىزدى ءتورتبۇرىشتاپ قاتىرسا وشىرگىش دەگەن سول" دەپ بولجاعانمىن. "قاسقىر جەپ قويادى" دەپ ءبىر كەشكە جاقىن بيعادىل شىقپاي قويدى دا، ءوزىم جالعىز كەتە باردىم. ەكى توبە استىم، تابىلمادى. ءۇشىنشى توبە باۋىرىنا جەتكەنىمدە قاسقىردان ءوزىم دە قورقا باستادىم. قايتۋعا ەندى بەتتەي بەرگەنىمدە اۋىل جاقتان كەلە جاتقان ءبىر اتتى ادام كورىندى. انىقتاپ قاراسام ساناتپاي ەكەن! قاسقىر دەيتىن كورقىنىش جاي عانا مىسىق تارىزدەس بولىپ قالدى دا، ءوزىم سول قورقىنىشتى ساناعان يەنگە قاراي زىتا جونەلدىم. ساناتپايعا كورىنبەيىن دەپ جىرا-جىرانى دالدالاي قاشتىم. اۋىلدان تىم الىستاپ كەتكەنىمدى بىلە زىتقانىممەن، "باسقا شارا جوق، ايتەۋىر ۇزىن مويىن ساناتپاي كورىپ قويماسا بولعانى". اكەم سوعىپ اكەلىپ بەرىپ جۇرگەن قاسقىرلار الاسا عوي، جۇزگەن مەن شىرالجىنىڭ اراسىنان مەنى كورە قويماس!" - بار قورقىنىشىم ساناتپايدا عانا بولدى. نەشە بەلدى اسقانىمدى بىلمەيمىن، قاراڭعى ءتۇسىپ، شاعىل توبەلەردەگى جۇزگەندەردىڭ بارلىعى سورايىپ، ساناتپايداي كورىندى. قورىققانىمنان ايقايلاپ جىلايىن دەسەم، مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى ء"بىلىپ قويادى", جىلامايىن دەسەم، قايدا كەلگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. ماڭايىمنىڭ بارلىعى تۇسىرلەپ-تاسىرلاپ اسىر ساپ كەتكەندەي. بۇكىل دۇنيەدەن جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى عانا ەستىلدى. كەڭكىلدەپ جىلاپ بارامىن، جۇگىرىپ بارامىن. بىرەسە وڭ جاققا، بىرەسە سول جاققا جۇگىردىم. تانىس جوتالارىمنان ەشقانداي بەلگى جوق. ونە بويىمنان تەر سورعالاپ، مالمانداي سۋ بولدىم. تاسىر-تۇسىرمەن توسىلا تۇس-تۇستان ايقاي-شۋ ەستىلدى. قۇلاعىمنىڭ شۋىلى سياقتى، وعان دا سەنبەپ ەدىم. سول كوپ شۋىلدىڭ ىشىنەن تانىس ءبىر ايقاي ساپ ەتە تۇسكەندە توقتاي قالدىم. اكەمنىڭ داۋىسى وتە قاتتى ەستىلدى، ەندى جاقىنداپ كەلە جاتقانداي ءبىر ەستىلدى دە، ءوزىنىڭ ءبىر جاعىمنان اتپەن شاۋىپ وتە شىققانى كورىندى. مەن ايقايلايىن دەپ ەدىم، ءۇنىم شىقپاي قالدى. كەڭكىلدەگەن دىبىسىمدى ەستىگەن بولۋ كەرەك، قايىرىلا شاۋىپ كەلىپ، ات ۇستىنەن ءىلىپ الدى.
- تاپتىم!... تاپتىم! مۇندا، مۇندا! - دەپ ايقايلادى سونان سوڭ جان جاعىنا قاراپ. بىرنەشە ادام ىزدەپ شىققان ەكەن.
- بالام-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ! ماڭايدىڭ بارلىعى
شۋىلداسىپ جاتقان قاسقىر عوي!
- ساناتپاي! - دەدىم جالعىز-اق...
بۇل مەنىڭ ودان ءبىر رەتكى قىلمىسسىز قورقۋىم ەدى. سول قىستا ساناتپايدان قىلمىس ىستەپ قويىپ تاعى ءبىر قورىققانىم بار. بىزگە اتالاس قۇراقباي دەيتىن شال قايتىس بولىپ ەدى. ارتىندا قالعان جالعىز كەمپىرى وعان قۇران وقىتقىش بولدى. ۇلكەن كەلسىن، كىشى كەلسىن، ۇيىنە كىم كىرىپ قۇران وقىسا سول ولمەلى جالعىز كەمپىر بار ءمازىرىن داستارقانعا توگەتىن. سىلكىپ سالار سىرماعى جوق كەدەي بولسا دا تىرناشتاپ جيىپ، تىققىشتاپ ساقتاعان قۇرت-ىرىمشىگىن، تارى-تالقانىن بەرەتىن سول ءۇشىن، بالالار بۇبىقان شەشەنىڭ داستارقانىنا قۇران وقىعىش بولىپ الدى.
مەن ءوز بەتىممەن بارىپ وقي المايمىن، قۇران بىلمەيمىن دە، كەيبىر بالالار سياقتى جوقتان بار ەتىپ قۇراستىرىپ زۋلاتاتىن قابىلەتىم دە جوق، "مىلقاۋمىن عوي". قۇراندى ەڭ جاقسى وقيتىنىمىز "بيعازى مولدا". داعدى بويىنشا سونى اندىپ تۇرىپ، بۇبىقاننىڭ ۇيىنە بارا جاتقانىندا ىلەسە كەتتىم ءبىر كۇنى. سونان ول "اسسالاماعالەيكۋمدى" كوتەرە ايتىپ كىردى دە، جۇگىنىپ وتىرا قالدى.
مولدا جۇگىنگەندە تابارىكشى ودان دا جاقسىراق جۇگىنۋى كەرەك قوي. مەن دە ونىڭ جامباسىنا جابىسا دالدالاپ، بار ىنتامەن جۇگىندىم. كيىز شارىعىم استىما سىيماعاندىقتان ۇشا جونەلمەك قۇستاي قوقشىرايىپ قالدىم دا، قاتتى كۇشەپ، جىعىلماۋعا تىرىستىم. بىراق، بۇدان گورى كۇلمەۋگە كۇش كوبىرەك جۇمسالدى. ەكى قابات كۇش جۇمساپ ءتىپتى قاتتى تىرىسقاندىعىمنان كوزىمدى جۇمىپ تا الدىم.
"بيعازى مولدا" ماقامىنا كەلتىرە باپتاپ "اۋزىنى", ودان سوڭ ء"بيسسىميللانى" تولىق سوزا ايتىپ شىقتى. ونىڭ ەسەبىندە: قۇراننىڭ دۇعاسىن كوبەيتۋ ءۇشىن اسىقپاي، ۇزاعىراق سوزۋ قاجەت. بۇل ويىن نادان مەن دە بايقاپ وتىرمىن. ء"بيسسىميللاسىن" ءبىتىردى سالماقتانىپ. تاماعىن قىرىنىپ تاعى دا ۇزاعىراق تىندى. بۇل باپتاۋى مەنىڭ كۇيرىعىم مەن تىزەمدى قيناپ بارا جاتسا دا ناداندىق ەتپەيىن دەپ شىداپ، ەندى تىستەنە ءتۇستىم. سودان سون "مولدەكەم" ءار كۇنى وقىپ داعدىلانعان ىڭعاي "يتتەن" قۇرالاتىن "دۇعاسىنا" ءتۇستى:
"ۋاسسالاتى ءۋال اق ءيتتى ءۇيىتتىم، ءۋال كارا الا ءيتتى ءۇيتتىم، ءۋال سا... ا.. ىر ي... تىم. ءۋال تارا... ۋيىق تارعىل ءيتتى ءۇيىتتىم، ءۋال كاري... ءيتىم".
مىجىرايعان وقىر قارا كەمپىر بۇل "دۇعانىڭ" ماقامىنا مۇلگي ءتۇستى. اۋزى جىبىرلاپ: "امين!.. امين!!! ءسابيدىڭ جۇرەگى تازا عوي، قابىل بولار-اق... امين!" دەپ كۇبىرلەيدى. مەن كۇلكىدەن تۇنشىعىپ بيعازىعا سۇيەنە بەرگەنىمدە، "سۇبىحان" باستالىپ بارىپ شورت تىندى. سىپ ەتىپ ساناتپايدىڭ كىرىپ كەلگەنىن بىلمەي قالىپپىن. "بيعازى مولدا" ورنىنان قارعىپ تۇرا جونەلگەندە، داستارقانعا مەن ەكپەتىمنەن ءتۇستىم. ساناتپاي ءبىر ءتۇيىپ قالعاندا "مولداەكەم" تابالدىرىقتان اسىپ بارىپ، ۇشىپ ءتۇستى. جالما-جان قارعىپ تۇرىپ، شىبىن-شىركەي قاشا جونەلدى.
- كونتىر! - دەپ زەكىدى ساناتپاي ماعان. - كونتىردىڭ تۇقىمى!.. قۇران وقى دەگەن كىم سەندەرگە!.. قۇدايلارىڭ قايدا! قۇلاعىن جۇلىپ الايىن!..
وسىنى ايتىپ ساناتپاي مەنىڭ قۇلاعىما ۇمتىلدى. مەن شىرىلدال بارىپ بۇبىقان شەشەگە تىعىلدىم.
- اسستاپىرالدا، قاراعىم، ۇيدەمە!.. بۇل بالالارعا مەن وقىتتىم، مەن!.. بارىمىزگە دە ءبىر قۇداي بار عوي، ۇيدەمە، قاراعىم، ۇيدەمە!
- و، قۇدايىندى!.. - دەپ ساناتپاي شىعا جونەلدى.
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", مەن بەسىكتەن بەلىم شىقپاي جاتىپ-اق وسىنداي "كونتىر" (كەرى توڭكەرىسشى) بولعانمىن. ول كەزدە "كونتىر" دەيتىن، قازىر ءسىز "پانگىمەڭ" دەيسىز، قالاي اتاساڭىز دا وڭىپ جاتقانىم جوق، بۇدان ۇلكەن كەرى كەتكەندىك بولا ما. بۇل اتاۋلارىڭىزدىڭ قىلمىسقا لايىق، اتالى اتاۋ، ءادىل ۇكىم ەكەنىنە كىم تالاسپاق!
V
اكەم مەن ساناتپاي كەلىسەرلىك اعايىن ەمەس ەكەنىن مەنى "كونتىردىڭ تۇقىمى" دەۋىنەن-اق سەزگەندەي ەدىم. ارتىنان بايقاسام ارالارىندا اسۋسىز كەزەڭ، وتكەلسىز وزەن بار ەكەن. بۇل ءجايت ءبىزدىڭ ۇيگە ميناج نوعاي كەلگەندە انىق ءبىلىندى.
ۇزىن قارا تون كيگەن قۇندىز مالاقايلى، جۋان كۇرەڭ سارى كىسى كەلىپ، اكەممەن دالادا قوس قولداپ امانداستى. قاسىندا مىلتىقتى ەكى ادام بار. مۇنداي "ۇلكەن ۇلىقتىڭ" ءۇش ات جەككەن جىلتىر قارا شانامەن كەلىپ، ەسكى تىماقتى اكەممەن قۇشاقتاسا كەتۋى ءبىزدى تاڭقالدىردى. جالبىراقتاي امانداسىپ ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ بارا جاتقاندا، مەن قىسىلا ۇيالدىم: "جاڭا سىرماعى دا جوق جامان ۇيىمىزگە مىنا كيىممەن قالاي وتىرار ەكەن!". بيعادىل ەكەۋمىز قاشىپ، كۇلە اپامىزدىڭ ۇيىنە كەتتىك. ول شەشەمىز بەن نۇرعايشا قاتار اۋىرىپ جاتقان. ءبىزدىڭ داڭ-دۋڭىمىزدى جاقتىرمادى. دالاعا قايتا شىقتىق. ەسىك الدىنداعى جالتىراۋىق شانا مەن ساپ-سارى الا شىليا - قامىتتى ءۇش ات ءبىزدىڭ ءۇيدى ساۋلەلەندىرىپ جىبەرگەندەي كورىندى. ءبىز شانانى ءبىراز سيپالاپ كورىپ تۇرىپ توڭدىق تا، ەسىكتەن كەلىپ سىعالادىق.
" ءۇيىمىز مىناداي قوناق وتىرسا ونشالىق ۇيالمايتىنداي ەكەن" دەگەن وي كەلدى ماعان، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، ءبىر ۇلكەن تەكەمەت جايىلىپ، قوناقتارىنىڭ استىنا كورپە سالىنىپتى. جاڭا داستارقانعا قانت پەن باۋىرساق توگىلىپ تاستالىپتى. شەشەم شاي قۇيىپ وتىر، قازاننان ەتتىڭ ءيسى بۇرقىرايدى. "پوپىراز" بەن تاعى ءبىر نارسەنىڭ جاعىمدى ءيسى اڭقىپ كەتتى. بيعادىل ەكەۋمىز سىبىرلاسىپ، ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان كەزەكپەن يىسكەلەپ تۇرعانىمىزدا، اۋىزعى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ساناتپاي، ونان سوڭ اقتاي بولىپ ەكى بىردەي "ازىرەيىلدىڭ" كىرىپ-اق كەلگەنى عوي! سىرتقا قاشۋعا جول جوق. ەندى قايدا قاشارسىڭ. اعالى-ءىنىلى ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى قاعا-سوعا كيمەلەپ، ۇيگە ءبىر-اق كىردىك. كوزدەرىمىز يت كورگەن لاقتاي ەدىرەيىپ، قوناقتاردىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ وتە جازدادىق. قورقىنىشتا يمان تۇرا ما، ۇيالۋدى ۇمىتىپ قالىپپىز.
- نە بولدى سەندەرگە! - دەدى اكەمىز ىزبارلى تاندانىسپەن قاراپ. جايىمىزدى شەشەمىز ۇقتىردى.
- ار جاعىنان ءبورى كەلە جاتسا قايتپەك، - دەپ كۇلدى. كىرە سالەم بەردى قوس مىقتى:
- اسسالاۋماعالەكۋم...ىم
- ءا...ىسلاماعالەكۋم!
- كەلىڭدەر، كەلىڭدەر! - دەدى ميناج. ولارعا دا تۇرەگەلىپ قول ۇسىندى.
ەلۋلەرگە كەلىپ قالعان اۋىر قوزعالاتىن ادام ەكەن. بۋرىل تارتقان تىقىرلاۋ، جۋان قاسقا باسى كەلىسىپ-اق تۇر. كىرگەندەردىڭ احۋالىن قايتالاپ سۇراي ءتۇستى.
ءسال شىتىنىپ قالعان اكەم ءۇن قاتقان جوق. بيعادىل ەكەۋمىز جۋان-جۋان ءتورت شاقپاق قانتقا يە بولعان سوڭ "بادىراقتاردان" الىسىراق بۇرىشقا - اعاش كەرۋەتتىڭ اياق جاق دالداسىنا بارىپ وتىرىپ الدىق. بىراق، كوزىمىز سولاردا بولدى. مەن بۇرىن بايقاماپپىن، ساناتپاي كەڭىردەگى ۇزىن موينىنان ءبىر بولەك بىتكەندەي، ايىرىم-سورايىپ تۇرادى ەكەن دە، ەزۋى ۇزىن جاگىن كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىپ كۇلاعىنا تامان بارىپ توقتاعان ەكەن. اۋزى مۇنداي ۇلكەن بولار ما، باۋىرساق بەس-التىدان توپتالىپ ءبىر-اق اتىلىپ كىرىپ جاتىر.
باسىتقىلىق ەت تۋرالىپ دايىن بولعاندا، اكەم توسەكتىڭ استىنان پەشەتتى بوتەلكە الىپ، اراق قۇيدى. ءبىر شىنىسىن ءوز الدىنا قويۋىنان قاۋپىم اسقىنداپ، تىتىرەپ كەتتىم مەن. "بۇرىن اراق ءىشىپ كورمەگەن اكەمىز ماس بولىپ قالىپ، "قوس مىقتىعا" توتەپ بەرە الماسا قايتتىك. اناۋ ساناتپايدىڭ تارعىل بەتى قازىردىڭ وزىندە-اق تالاۋراپ قيىق كوزى قىپ-قىزىل شوقتاي بولىپ وتىرماي ما. بيعادىل دە سىبىرلاپ، قورقىنىشىن ايتا بەردى. مەن توسەك استىنا قاراي ءتۇستىم، سونىڭ استىنان باسقا پانا تابىلمايتىن سياقتى.
قوناقتار اراقتى ءۇش رەتتەن كوتەرىستى. دابىرلاسىپ سويلەسىپ وتىر. وعان قۇلاق سالۋدان ويلاعان قامىمىز باسىم ەدى. ميناج بىزگە باعدارلاي قاراپ قويىپ سويلەگەندە عانا نازارىم اۋدى.
- سىزدەر بالالاردى قاتتى قورقىتادى ەكەنسىز، - دەدى ول، - بايقاسام وتە ادەپتى بالالار كورىنەدى. ال، جاڭا ءسىز ەكەۋىڭىز كەلىپ كىرگەندە بۇلار ءبىزدى باسىپ وتە جازدادى.
- بالالارعا عانا ەمەس، - دەپ وعان جاۋاپتى اكەم قايىردى، -بۇل ماڭدا ۇلكەن-كىشىدەن بۇل ەكەۋىنەن قورىقپايتىن ادام جوق، بەكەر وبالدارى كانە، قازىرشە مەنى عانا قورقىتپاي ءجۇر.
- ءبىز بۋرجۋيلاردىڭ ءبارىن دە قورقىتا الامىز! - دەدى ساناتپاي. اقتاي بۇل ءسوزدى قۇپتاعان سىقىلدانىپ باسىن ءبىر يزەپ قالىپ، شاشىن سىلاي ءتۇستى دە، سۋىق كوزىنىڭ استىمەن اكەمە ءبىر قارادى. اكەم تىگىلە قاراپ سويلەدى ساناتپايعا:
- وسى قورقىتىپ جۇرگەندەرىڭنىڭ بارلىعى بۋرجۋي ما!
- ءبىز بۋرجۋيدىڭ تامىرىن ءالى قىرقىپ بولعامىز جوق، - دەپ اقتاي ءبىر ىرعالىپ قالدى. ساناتپاي كۇلە قوستادى ءىنىسىن.
- ماسەلەن، ءوزىڭىز دە قۇتىلا الماسسىز! - اكەمنىڭ كوزىندەگى قالى قىپ-قىزىل بولىپ، بادىرايىپ شىعا كەلگەندەي ءبىلىندى ماعان. اقتاي وعان جالت قاراپ اتىپ تۇردى دا شىعا جونەلمەكشى بولدى. اكەم لىپ ەتىپ تۇرىپ بارىپ، ونىڭ الدىن توسا قالدى، باياۋ سويلەدى بىراق:
- سەن وتىر!.. مەن سەندەرگە بۇگىن تيىسپەيمىن. سىيلى قوناق بار، بۇل سەندەردىڭ بۇگىنگى باقىتتارىڭ، سوزدەرىڭە جاي عانا جاۋابىن قايتارامىن! - دەپ جاۋىرىنىنان بۇرە دەدەكتەتىپ اكەلدى دە، قۇيرىعىن تىك ەتكىزىپ ورنىنا باسىپ وتىرعىزا سالدى. ءوزى دە ورنىنا كەلىپ وتىردى سونان سوڭ. سىلق-سىلق كۇلىپ وتىرعان ميناج ءتۇسىن كەنەت سالىپ، قاتقىلداۋ ۇنمەن ءسوزىن شورت-شورت قايىردى:
- قورقىتۋمەن ەش نارسە بىتپەيدى، جولداستار! - بالالار قورقار، بىراق جويىلىپ كەتپەس، ولار ەرتەڭ وزدەرىڭدى باس سالادى. ءبارىن بۋرجۋيعا شىعارساڭدار، دۇنيەدەگى پرولەتارلار وسى ەكەۋىڭ عانا ما! شيپۋقا ءسوزىڭدى قويىڭدار!.. ال، جاكە اشۋىڭدى ماعان بەر!
- مەن ءوزىم دە ءسىز ءۇشىن كەشىرىپ وتىرمىن، - دەپ كۇلىمسىرەدى اكە. - ءسىز بولماعاندا مەنىڭ مىنەزىمدى بۇلار بىلەدى. - اقتايدى قالاي بۇرگەنىنە قاراپ ءبىزدىڭ قورقىنىشىمىز تارقاي باستادى. اكەم جايىمەن اراعىن قۇيا وتىرىپ، كەڭىنەن تىنىستاپ الىپ قايتا ساباقتادى ءسوزىن.
- بۇل ەكەۋى مەنىڭ جىنىمنىڭ بۇگىن تۇسپەيتىنىن ءبىلىپ قۇتىرىپ وتىر عوي، وقا جوق! ال، بۇلار جاي عانا سوزبەن ماعان ء"ازىل" ايتتى جاڭا. مەيلى شىنداعانى بولىپ، بۋرجۋي دەسىن دە، مەنى ايداتا بەرسىن! بىراق، مەن دە ازىلدەرىنە-ءازىل ايتىپ قويايىن: وسى بىرنەشە اۋىلدان ەكەۋىڭ ۇرلاعان قوزى-لاقتاردى، كەمپىرلەردىڭ جاڭا شىلاۋىشى مەن كەبىس-ءماسىسىن، شالداردىڭ كىسەسى مەن ساپتاما ەتىگىن، كەلىنشەكتەردىڭ سەندەر ۇرلاعان سالىسى مەن جاڭا شتانىن، - دەي بەرگەندە ساناتپاي قاشىپ شىعا جونەلمەكشى بولىپ ەدى، اكەم ونى قۇلاعىنان جەتەكتەپ اكەلىپ وتىرعىزدى.
- دارەتكە بارىپ كەلەيىن، جاكەتاي، دارەتكە! - دەپ كەڭكىلدەپ كۇلە كەلىپ وتىردى ساناتپاي.
- جوق، ازىلدەرىڭە شىداپ مەن دارەتكە جونەلمەگەن سوڭ، سەندەر دە شىداپ وتىرۋعا بورىشتىسىندار! - اكەم دە ورنىنا كەلىپ وتىردى دا، ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ وتىرعان كوناقتارعا اراق كوتەرتتى. "بادىراقتارعا" قىساپ ىشكىزىپ، ءوزى دە كوتەرىپ سالىپ تاعى ساباقتادى ءسوزىن. - ءجا، سەندەردىڭ ۇرلىقتارىڭنىڭ قاي تۇرىنە كەلىپ ەدىك؟.. يە، يە ايەلدەر شتانىنا كەلگەنبىز... ۇرلاپ اپارىپ قۇمارعا سالعان ءوز شەشەلەرىڭنىڭ بىلەزىك-جۇزىكتەرىن، اۋىرىپ ولگەلى جاتقان قۇراقباي مارقۇمنىڭ سەندەر ۇرلاپ اپارىپ سويىپ جەگەن جالعىز ەشكىسىن... قويشى، ءتىپتى قايسىسىن تىزە بەرەسىڭ، وزدەرىڭ مويىنداعان بارلىق ۇرلىقتارىڭدى تولەتكىزىپ اپەرمەي، سەندەردىڭ ارەستوۆايتتارىڭا مەن بارمايمىن! ونىڭ ىشىندە مەنىڭ مىنا قاتىنىمنىڭ سىڭار كەبىسى دە بار. مەنەن قورقىپ ءبىر سىڭارىن تاۋىپ بەرىپ، بىرەۋىن كومگەن جەرلەرىڭنەن تابا الماي جالىنىپ ەدىندەر عوي! ەندى تولەتىپ الامىن، ەندى تولەتىپ الماسام بۋرجاي بولام با؟.. سەندەردىڭ مىقتىلىقتارىڭ سول: وزدەرىڭ باسىناتىن ادامداردان ۇرلايتىنسىندار دا، وزدەرىڭ قورقاتىن بايلاردىڭ يتىنە دە تيسە المايتىنسىڭدار. سەندەردىڭ قاي قىلىقتارىڭ كوممۋنيستىك، قاي قىلىقتارىڭ اق جۇرەكتىك، قاي قىلىقتارىڭ كەدەيلەر جاقتا بولىپ ەدى!.. ەندى كەلىپ سول وزدەرىڭ بۇرىننان باسىنىپ-توناپ كەلگەن سورلىلاردى بۋرجاي دەپ قورقىتاسىندار!.. قازىر ەكەۋىڭ وسى "سۇيكىمدىلىكتەرىڭمەن" قاتىن تابا الماي، ەكى بالاسى، جاپ-جاس بايى بار جانجۇكەندى اينالدىرىپسىڭدار، تۇندە بارىپ ەكەۋىن دە قورقىتىپ، اجىراتپاق بولىپ جۇرىپسىڭدەر. بۇل ونەرلەرىڭدى دە كورىپ الماي، مەن بۋرجۋي بولماسپىن! ال، ء"ازىلىم" ءبىتتى، ەندى بارا بەرىندەر!
قوناقتار دۋىلداپ كۇلىپ كەتتى دە، "ەكى بادىراق" تۇرا جونەلدى.
- كوممۋنيسكە مۇنداي جالا جابۋ - كونتىرلاردىڭ كاسىبى، بۋرجۋي!-دەي شىقتى اقتاي.
- ەي توقتاشى، ەي! - دەپ اكەم ورنىنان تۇرا بەرگەندە ولار جەدەلدەتە زىتتى دا، اكەم قايتا وتىردى. كەيىنگى ءسوزى دە سول ەكى "بادىراقتىڭ" ۇستىندە بولىپ، ءۇي ءىشى دۋىلداعان كۇلكىگە تولدى. داستارقان جيىلعان سوڭ ميناج اكەمنىڭ جيعان-تەرگەنىن كورۋ ءۇشىن شوشالاعا شىققاندا، ءبىز دە ەرە شىقتىق.
مىلتىق پەن ۋ اكەلگەن سوڭ اكەم اندى كوپ الىپ ەدى. اسىرەسە، قاسقىردان ومىرلىك كەگىن ءبىر-اق قايتارعانداي بولىپ ەدى. پيالا ۇگىندىسىن قوسقان ۋمەن كەي كۇندەرى جەتى-سەگىزىن سەرەيتىپ، كۇندىز تۇيەمەن تاسىتقان. توشالاعا كىرگەندە ميناج بار العىسىن ءبىر-اق جاۋدىردى:
- و، پالە، جاپپار، مولودتسى!.. سەنى ءدال-اق تاپقان ەكەنبىز... ءوزىڭ جاي قىران ەمەس، اڭ تەرىسىن باپتاۋدىڭ شەبەرى دە ەكەنسىڭ عوي!.. سەن ەندى ءبىر كولحوزدىڭ ليچنىي اڭشىسى بولاسىڭ، جۇيرىك ات، جاقسى مىلتىق قانا بولادى قولىندا!..
ميناج اسىعىپ سول كۇنى باسقا جاققا ءجۇرىپ كەتتى. بيعادىل ەكەۋمىز ەندى كارى ۇلىقتاردان قورىقپايتىنداي ماسايراپ قالدىق. قورقىتقانى سول ميناج كەتەرىندە ءبىزدىڭ باسىمىزدان سيپاپ، ەكەۋمىزگە قىزىل بوياۋلى قارىنداشتان ەكەۋىن بەرىپ كەتتى عوي. مۇنىمەن ەكەۋمىز ەرتەڭىندە-اق ءار ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن شيمايلايتىن بولدىق. مەن بىرىڭعاي رەتپەن "لەنين", "ستالين", "جاپپار", "قۇرمان". "بالپان", "بالتەكەي" دەپ بار ءۇيدىڭ ەسىگىنە جازىپ شىقتىم. ءوز ءۇيىمىزدىڭ ەسىگىنە بۇل اتتارعا قوسىپ، ونىنشى بابامىز "قوجانعا" دەيىنگى ءتىزىمدى ءبىر-اق ءتىزىپ، قىزىل سىزىقپەن "ورنەكتەپ" قويدىم. مۇنى ەگەر ساۋاتى بار ادام كورسە، كۇلەر ەدى. باقىتىما جاراي بۇل قىستاۋدا مۇنىما كۇلەتىن ادام بولمادى. "مىلقاۋدىڭ" مەكتەپ كورمەي-اق "مولدا" بولعانىن ايتىستى.
"تەرگەۋشىم", مەن - جۋاننىڭ شوبەرەسى، وزىڭىزدەي ادال كوممۋنيستەردى ماسقارالاۋعا وسىنداي شەبەر كونتىر بۋرجۋيدىڭ بالاسى بولا تۇرا، سول كونتىر اتا-بابالارىمىزدى پرولەتارياتتىڭ كوسەمدەرى قاتارىنا جازاتىن، بارىپ تۇرعان شەبەر كوزبوياۋشى قىلمىستىمىن.
VI
بۇل قىستاۋدا مەنىڭ "كىتاپ سوزدەرىم" جازىلماعان ءبىر عانا ەسىك قالىپ ەدى. ول - "بادىراقتاردىڭ" ەسىگى بولاتىن. ولاردىڭ ەسىك-تەرەزەسى جاڭا دا تەپ-تەگىس. وعان قىزىل بوياۋلى قارىنداشتىڭ ايقىن تۇسەتىندىگىنە كوزىم جەتىپ، قانشالىق قىزىقسام دا، امال قانشا، قوس ايۋدىڭ اپانى ماڭايىنا باستىرار ەمەس. سوندا دا اكەم ولاردى ءبىر بۇرىستىرگەنىنەن بەرى ماعان ءبىراز جۇرەك بىتكەندىكتەن، الىستان تورىپ، بايقاپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى بيعادىل ەكەۋمىز ەكى قارىنداشتى شارىقتىڭ قونىشىنا تىعىپ الدىق تا، الىستان وراعىتىپ، ولاردىڭ ءۇيىنىڭ ار جاعىنا - قىستاۋدىڭ شەتىنە شىعا قار كەشتىك. مۇنىمىز وتىرىك ويىن ەدى. ەكى پالە كەتىپ، "اپاندا" مومىن كەمپىر عانا بولسا يگى ەدى دەپ، ءتورت كوزىمىز سول ەسىكتە بولدى.
تاياق ۇستاعان ەكى جاياۋ بەلدەن اسىپ كەلىپ، ءبىر جىقپىلعا وتىرا قالدى دا، اۋدەم جەردەن ءبىزدى شاقىردى. جۇگىرىپ باردىق. ەكەۋى دە تەرى شاقاي تارتقان، ىڭعاي تەرى بولسا دا جەڭىل كيىنگەن، الپامساداي-الپامساداي جاس جىگىت ەكەن. الىستان شارشاپ كەلگەندەي، اياقتارىن سوزىپ تاستاپ، قوزعالماي وتىر.
- كىمنىڭ بالاسىسىڭدار؟ - دەپ سۇرادى بىرەۋى اقىرىن عانا. بيعادىل جاۋاپ قايىرىپ ەدى، ەكى جولاۋشى كۇبىرلەسىپ، بىزگە تاپتىشتەپ قاراي ءتۇستى.
- الگى اقتاي-ساناتپاي دەيتىن كوممۋنيستەر دە وسى اۋىلدا ما؟
- وسى اۋىلدا، - دەدى بيعادىل تاقىلداپ، - مىنە.. مىنا ەڭ بەرگى ۇيدە!
- جانجۇكەن تاتەڭ وسىندا كەلدى مە، كوردىڭدەر مە؟
- كورگەنمىن، بىراق كەلگەن جوق.
ءجون سۇراپ وتىرعان جىگىت قوينىنان ەكى قۇرت الىپ ەكەۋمىزگە ۇستاتتى.
- جاكەڭنىڭ ءدال وزىنە تارتقان بالالار ەكەنسىندەر!.. قالاعا بارا جاتىرمىز، قايتقاندا كامپيت اكەلىپ بەرەمىز!.. سەن جانجۇكەندى قاشان كوردىڭ؟
- بىلتىر بايجۇرقا اتامنىڭ ۇيىنە كەلگەن عوي، سوندا كوردىم. كەيىن كورگەم جوق.
- سەن ءوزىڭ باتىر جىگىت كورىنەسىڭ، جاسىرما!
- وي، كورسەم مەن ونى جاسىرام با!.. سەن كوردىڭ بە، ەي، قىراۋ؟ - دەپ بيعادىل "باتىرلىق" كورسەتە الماي قالعانىنان قىسىلىپ مەنەن سۇرادى. مەن باسىمدى ءبىر شايقاپ، تومەن قارادىم دا شارىعىممەن قاردى تارپي بەردىم. بىزدەن ەش نارسە ونبەيتىنىن بايقاعان بولسا كەرەك، ەكى جولاۋشى ورىندارىنان تۇردى دا، ءبىر جىراشىققا ءتۇسىپ، قىستاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنا تارتتى. مەن ويلاي قالدىم: "انەۋكۇنى ميناج كەلگەندە اكەم وسى جانجۇكەن جونىندە ساناتپايعا بىردەمەنى قاتتى ايتقانىن ەستىپ ەدىم عوي! قانداي ءسوز ەدى سول؟!"
- اقتاي! اقتاي!.. - دەپ بيعادىل مەنى يىعىمنان باسىپ قارعا وتىرعىزا قويدى. باسپالاپ قاراسام اقتاي اتتانىپ قىستاۋدىڭ تەرىسكەيىنە قاراي بەتتەپ بارادى ەكەن. اقتاي ۇزاڭقىراعاندا ەكەۋمىز ەپتەپ باسىپ، ونىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا تايادىق. كەشەدەن بەرى ساناتپاي ۇيىندە جوق دەپ ەستىگەنبىز. بيعادىل مەنەن بۇرىن جەتىپ، ەسىككە تۇرا قالدى دا، ايقىش-ۇيقىش سىزا بەردى. ەسىكتىڭ تازا ۋاقىتىندا مەنىڭ "كىتاپ" جازۋىما جول بەرمەگەنىنە ىزا بولىپ، تەرەزەگە باردىم مەن، اپىل-عۇپىل ءتورت ادامنىڭ اتىن عانا جازا الدىم. جۇرەگىم دۇرسىلدەپ كەتىپ، جالت بۇرىلىپ ەدىم. وڭ جاعىمداعى توشالانىڭ ەسىگىنەن بىرەۋ سىعالاپ تۇر ەكەن. قامىس ەسىك سىم تەمىرمەن ايقىش-ۇيقىش شاندىلىپتى دا ونىڭ ۇستىنە مىقتى كۇلىپ سالىنىپتى. ىشىنەن كورىنگەن ادام ساناتپاي ما دەگەندەي قورقىنىشپەن ءبىر ىرشىپ قالىپ، قاشپاي قايتا قارادىم: كوزىمە جىلى، ادەمى ادام ءتارىزدى ءبىر شالىندى دا لەزدە عايىپ بولدى. "جانجۇكەن، سول جانجۇكەن!.. نەگە قامالعان مۇندا؟" قامىس ەسىككە بارا سىعالاسام، ءۇي ءىشى قاراڭعى ەشتەڭە كورىنەر ەمەس. بايىزداپ قاراپ تۇرا المادىم. جوتادان اقتايدىڭ داۋىسى ەستىلە قالدى دا، بيعادىل مەنى جەتەكتەپ قاشتى. ءوز ءۇيىمىزدىڭ الدىنا جەتىپ الىپ تىڭدادىق.
اقتاي بىرەۋلەردى اقىرىپ ايداپ كەلەدى. جاڭاعى ەكى جولاۋشى ەكەن. ولار قىلمىستى ادامشا ءۇن قاتپاي، باستارىن تومەن سالىپ كەلەدى. اسپان تۇپ-تۇنىق ەدى. كۇن باتىس جاق جوتانىڭ "ۇستىنە قونعان" كۇن جارقىراپ، شاڭقيىپ تۇر. ىزعارلى قارمەن شاعىلىسىپ، بەت قاراتار ەمەس. قىلمىستىلارىن اقتاي سول شاعىلىسقان كۇن نۇرىنىڭ استىنا ايداپ ءتۇستى دە، بىزگە از ۋاقىت كورىنبەي كەتتى. بىراق، شاقىلداعان زەيىل ءۇنى، تەرى كيىمگە تيگەن
- قاتىنىڭدى بىزگە باقتىرىپ قويىپ پا ەدىڭ!.. جوعالتقانىڭ وتىرىك، اۋىل تورىپ جۇرگەن ۇرىسىندار!.. اكەڭنىڭ، بۇگىن سۋىق توشالاعا قاماپ قويايىن دا، ەرتەڭ ميليسا شاقىرتامىن! - دەپ قامشى ويناتىپ كەلەدى. ءبىز ۇدىرەيىپ تۇرا بەردىك. اقتاي ەكى قىلمىستىنى ءۇيىنىڭ الدىنا ايداپ
اكەلدى. ول ەكەۋى دابىرلاپ-كاۋكىلەكتەپ جالىنا باستادى ەندى:
- مۇنان سوڭ اۋىلدارىڭنىڭ ماڭىنا باسپايىق، اعاتاي، قويا بەر ءبىزدى! جانجۇكەندى ىزدەپ تاۋىپ الايىق!.. بالالارى شىرىلداپ جىلاپ قالدى!..
- جوق، مەن مۇنىڭا الداناتىن اڭگۇدىك ەمەسپىن!.. قاتىنىڭدى بىزدەن كوردىڭ عوي، ال ءتىنت! سونان سوڭ توشالاعا قاماپ بايلاتىپ تاستايمىن، ەرتەڭ ايدالاسىندار!
جوق ىزدەۋشىلەر جالىنا ءتۇستى. "بالالارى شىرىلداپ جىلاپ قالدى!" دەگەنىنە مەنىڭ دە جىلاعىم كەلدى. ۇيگە جۇگىرىپ كىردىك. اكەم مەن بيگەلدى اڭعا كەتكەن ەكەن. شەشەمە بيعادىل كورگەنىن ساۋدىرلاتۋىمەن بولدى دا، كورگەنىمدى سويلەۋگە ماعان كەزەك تيمەدى. دالاعا شەشەم دە شىعىپ تىڭدادى، ەندى قاراساق ەكى قىلمىستى تەز-تەز باسىپ كەلگەن جاعىنا قاراي زىتىپ بارادى ەكەن. "بالالارىنا تەز جەتسە ەكەن!" دەگەن تىلەۋمەن قارادىم ارتتارىنان. "جانجۇكەن تاتەم نەگە كەتەم دەپ ايقايلامايدى ەندى؟!"
اكەم كەلەتىن بەل جاققا ءبىر قارادىم دا:
- اپا اكەم قاشان كەلەدى؟ - دەپ الدىنا تۇرا قالدىم شەشەمنىڭ.
- كەش بولدى عوي، كەلىپ قالار، - دەپ ول بەتىمە ەندى ۇڭىلە قارادى، - اكەندى نەگە ىزدەدىڭ؟
- مەنىڭ كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
- بالالارى جىلاپ قالىپتى!.. جانجۇكەن تاتەمدى اقتايلار قاماپ قويعان عوي دەيمىن!
- قايدا؟! - كوردىڭ بە؟!
- كوردىم عوي دەيمىن... توشالاسىندا... جانجۇكەن تاتەم ادەمى ەدى عوي... سول!
- قايتىپ كوردىڭ؟
- جازىپ ەدىم... ءوزى كورىندى!
- انىق كوردىڭ بە؟!
- ەسىكتىڭ تەسىگىنەن ءبىر كوردىم، بارىپ سىعالاپ ەدىم، كورىنبەدى!
- مىناۋ نە دەيدى! - دەپ شەشەم بيعادىلگە قارادى.
- مەن كورگەم جوق! - دەپ بيعادىل ساق ەتە ءتۇستى.
- ول كورگەن جوق، ەسىكتە بولاتىن. مەن قامىس ەسىكتىڭ تەسىگىنەن كوردىم.
- توشالانىڭ ەسىگىنەن بە؟
- يە، يە سونىڭ تەسىگىنەن!
شەشەم اڭ-تاڭ بولعان بەينەدە ءبىراز ويلاندى دا:
- بولادى، اكەڭ كەلسىن، ايتايىق!.. سۇمدىق ەكەن مىناسى!..
ەندى ول جاققا بارماڭدار! اكەڭ نە دەر ەكەن، اقىلداسايىق!
اكەم ىمىرت جابىلعاندا كەلدى، ەكى قاسقىر، ءبىر تۇلكى اكەلىپ اۋىز ۇيگە قويدى. ۇيگە كىرىپ اۋىر كيىمىن تاستاعان سوڭ، شەشەمە بايانداعان پورىمدا سويلەدىم. اينالدىرىپ سۇراعان سايىن "تەسىگىنەن", "تەسىگىنەن" دەي بەرىپپىن. اكەم اقىرىندا سولقىلداي كۇلدى دە بەتىمنەن ءسۇيدى.
- بۇل ىشىنە سىيمايتىن ءبىر ءىستى كورمەسە، مۇنشالىق قينالىپ سويلەمەيدى. راس-اق بولار! - دەدى.
اكە-شەشەمنىڭ شاي ءىشىپ وتىرعانداعى سوزىنە قاراعاندا، جانجۇكەننىڭ ساناتپايعا قاشىپ كەلەتىن ءجونى جوق ەكەن، ول ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە ىرزالاقپەن بارعان. ونىڭ ۇستىنە قازىر ەكى بالالى بولىپتى.. "بىراق، ءوزى اڭقاۋ دا، قورقاق". سول جاعدايىنان بولماسا، "وتە سالماقتى، كورسەقىزارلىقتى دا، ءتىپتى ءسوزدى دە بىلمەيتىن بالا" ەكەن. "زورلاماسا، ءدال ساناتپاي-اقتايعا قور بولۋعا قىزىقپايدى. بۇلاردىڭ ادامگەرشىلىگىن ول تولىق بىلەتىن" دەپ اكەم كەسىپ ايتتى.
- مەن بارىپ كەلەيىن بە؟ - دەپ سۇراندى بيگەلدى. اكەم باسىن شايقادى:
- سودىرلار ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، سەنى ۇرىپ تاستار!
- قۇداي بىلەدى، سول ەكەۋىنەن تاياق جەمەيمىن!.. - دەپ بيگەلدى وكىرەشتەي ءتۇستى. ءوزى دە قازىر ۇپ-ۇزىن، اكەمنەن دە يىقتى ەدى. وعان شەشەك وتە قالىڭ شىعىپ، بوجبيعان شۇبار بولعان.
- جوق، سەن توبەلەسكەندى قوي، بىرەۋمەن بوقتاسىپ تا كورگەن جوقسىڭ، ولار سويقاننىڭ بارىنە دە جەتىپ، سەنى بايقاتپاي قاعا سالادى دا، بىرەۋى جانجۇكەندى الا جونەلەدى!..
سەن ونان دا بايجۇرقا اتاڭا بارىپ ايت. جانجۇكەن ءوز ىرزالىعىمەن كەلسە، كىشى اكەسى عوي، بايجۇرقانىڭ ءۇي-ءىشى بىلەدى. ولار بىلمەگەن بولسا، مەن جانجۇكەندى قازىر الىپ شىعامىن دا، انىقتاپ سۇراپ، قۇتقارا سالامىن.
بيگەلدى ۇزىن سيراعىمەن ەكى-اق اتتاپ شىقتى دا، بايجۇرقا اتاما ەڭكەندەپ جەتىپ كەلدى. ەستىسىمەن اشۋعا ءمىنىپ گۇرىلدەپ الا جونەلدى، اكەم وعان باسۋ ايتتى!
- قازىر ايەلدەر ەركىندىگى بار عوي، يتكە كەتسە دە ءوز ەركىمەن شەشىلەدى. جانجۇكەن ساناتپايعا ىقتيار بولسا، ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلمەك، ءوزىمىز تەنتەك بولىپ قالارمىز. كەلگەنى راس بولسا، مەن قازىر ونى شىعارىپ اكەپ سۇرايىن، ءسىز كورىنبەي تۇرىڭىز، سىزدەن دە قورقىپ، ول ءوزىنىڭ شىن جاۋابىن ايتا الماي قالادى!
وسى سوزگە كەلىستى دە، اكەم جەڭىل كيىنە سالىپ شىعىپ كەتتى. مەنىڭ جۇرەگىم دۇرسىلدەپ الا جونەلدى. - "وتىرىك بولىپ قالسا پالەنى مەن تۋردىرعان بولامىن عوي!" بايجۇرقا مەن بيگەلدى سىرتىنان قاراپ تۇرۋعا كەتتى، مەن دە ۇمتىلىپ ەدىم، شەشەم جىبەرمەي باسا وتىرعىزدى. بيعازى دا شىققاندا مەن ءتىپتى تىقىرشىدىم. بولماعان سوڭ شەشەم قولىمنان جەتەكتەپ ەسىك الدىنا الىپ شىقتى.
ۇيات پەن قورقىنىشىم قاتار القىنداپ، بار نيەتتىممەن "راس بولسا ەكەن!" دەپ تىلەپ تۇر ەدىم، بادىراقتاردىڭ تەرەزەسى الدىندا سويلەگەن اكەمنىڭ ءۇنىن ەستىگەندە جانجۇكەندى كورگەنىمنىڭ راستىعىنا ءبىراز سەنىم پايدا بولدى.
- ساناتپاي، ەسىگىندى اش! - دەدى. - كيگىزگە قانشا وراپ تاڭسا دا كورىنىپ تۇر!.. ەي، اقتاي، دالدالاما تەرەزەنى!.. ەي، شوشقالار، قورقىتپا ونى! "ىرزالىعىممەن قاشىپ كەلدىم دەمەسە قايتپەك ەدىڭ، تۇبىندە اجالىڭ مەنەن بولادى!" دەدىڭ عوي، ءا! قۇتىرعان، اكەڭدى كوزىڭە كورسەتىپ، ەسىگىڭدى جۇلىپ الامىن، ءوزىڭ اش"!
- ال، جاكە، ايىپ جانجۇكەن ەكەۋمىزدەن، - دەپ ساناتپاي دا ساڭعىرلاپ شىعا كەلگەندەي بولدى. اكەم قاتتى اقىرىپ قالدى وعان:
- بار، اناۋ جەردە تۇر!.. ەي، اقتاي قورقىتىپ بولدىڭ با، شىق بەرى! - دەپ ءبىر تىنا قالدى دا، ءۇنى جۇمسارا شىقتى. - جانجۇكەن، شىراعىم، وتە قورقاق ەدىڭ، ەسىڭدى جيىپ ال، مەن سەنىڭ تىلەگىڭنىڭ ءبارىن ورىندايمىن! قازىرشە نارسەلەرىڭدى قالدىرماي الىپ شىق!
اۋزىم مەن تاماعىم كەبەرسىل جۇتىنا الماي تىتىرەپ تۇرعان مەنىڭ ۇرەيىم ەندى عانا ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. ءبىزدىڭ ءۇي جاققا جىلاپ كەلە جاتقان جانجۇكەندى جولدان توسقان ەكى ايەل دەمەپ، قولتىقتاي اياڭدادى.
- تەسىكتەن كورگەنىم راس بولدى عوي، اپا! - دەپ قالدىم مەن قۋانعانىمنان. شەشەم اۋزىمدى باسا قويدى:
- سەن ەشكىمگە كوردىم دەۋشى بولما!..
قىستاۋدىڭ بارلىق ادامى سىرتقا شىعىپ قاراپ تۇر ەكەن. جاپىرلاپ ءبىزدىڭ ءۇي جاققا جۇگىرىپ ەدى، جانجۇكەننىڭ ارت جاعىندا كەلە جاتقان اكەم:
- كەيىن كورەسىڭدەر! - دەپ قايتاردى.
- جاڭجۇكەن - قۇيقانىڭ قىزى. جىڭىشكەلەۋ سۇڭعاق بويلى، اقسۇر ءجۇزدى، سۇيرىكتەي سۇلۋ، قىر مۇرىندى، قاراكوز جاڭجۇكەن كەلىسكەن بار بىتىمىمەن، جىبەكتەي مىنەزىمەن ءبىزدىڭ
اۋىلداعىلاردىڭ بارىنەن سۇيكىمدى ەدى، ءبىر ادامنىڭ بەتىنە كاراماي باسىن تومەن سالىپ، ۇزىلەردەي ارەڭ سويلەيتىن ۇياڭ كەلىنشەك. شەشەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل سۇلۋلىق وعان "وسى كۇيەۋىنە كەلىنشەك بولىپ تۇسكەننەن كەيىن بىتكەن" ەكەن. قىز كۇنىندە بورشا-بورشا كويلەكپەن كۇيسىز تۇرمىس بار ءمۇسىنىن جاسىرىپ، ونى قور ەتىپ كەلگەن كورىنەدى. اكە-شەشەسى ولگەن سوڭ تىم جۇدەپ، بارلىق كەيپىنەن جاسقانشاقتىق كورىنىپ تۇراتىن بولىپتى.
ەسىك الدىندا مەنىڭ قولىمنان ۇستاپ تۇرعان شەشەم، ونىڭ وسى "قاشىپ كەلۋىنە" قاتتى كەيىپ "كيمەگەنىن كيگىزىپ، كەدەي بولسا دا بار كۇشىمەن ماپەلەپ، ادام كەيپىنە كەلتىرگەن كۇيەۋى نە جازدى ەكەن بۇل قىزعا" دەپ كۇبىرلەدى.
ءبىزدىڭ ۇيگە كىرگەن سوڭ جانجۇكەننەن كوز الماي قاراپ قالدىم. ەت سۇيەكتەرى شىعىپ، وتە ارىقتاپ كەتىپتى. بىلتىرعى سيقى مۇلدە جوق.
- مۇندا قاشان كەلگەنسىڭ؟ - دەپ الدىمەن اكەم ءسوز قاتتى. ەڭىرەپ وتىرعان جانجۇكەننىڭ اۋزى سوزگە ارەڭ كەلدى:
- وتكەن ءتۇنى!
- ءوزىڭ اۋىرعانبىسىڭ؟
- جوق.
- ەندى نە بولعان؟ قۇر سۇلدەرىڭ عانا قالىپتى عوي؟! - جاڭجۇكەن ءۇنسىز ەگىلدى.
- كۇيەۋىڭمەن جانجالداسىپ پا ەدىڭ؟ - دەپ قالدى شەشەم.
- جوق، نە قىلىعىنا جانجالداسامىن!..
- ەندى نە بولعان؟! - دەپ اكەم جانە جاۋاپ كۇتىپ كىدىرىپ ەدى. جانجۇكەن بوگەلىپ تىرناعىن شۇقي بەردى: اكەم جۇمسارىپ باسەڭ ۇنمەن ۇزاق سويلەپ كەتتى سونان سوڭ: بۇل ىستە ەشكىمنەن ۇلكەن دەپ ۇيالماۋىنىڭ، مىقتى دەپ قورىقپاۋىنىڭ كەرەكتىگى،
كەلەرلىك قاۋىپ-قاتەر بولسا اعالىق مىندەتپەن ءوزى كوتەرەتىندىگى جونىندە كەپىلدىك بەرىپ، سەرت ايتىپ كەلدى دە.
- الدىمەن وسىنشا جۇدەگەن جايىندى سويلە! - دەدى.
جانجۇكەن تۇقىرعان بويى توقتاۋسىز جىلاپ وتىر. ەرنىن ارەڭ-ارەڭ جيىپ، ءۇزىپ-ءۇزىپ سويلەي باستادى:
- مەن... جارىم ايداي بولدى... ۇيىقتاي المادىم... تاماق تا ىشە المادىم... قاتتى قينالدىم!..
- كىم قينادى؟
- بۇلارمەن بىرگە... قاشايىن دەسەم... ەكى بالام مەن كۇيەۋىمدى قيمايمىن!.. قاشپايىن دەسەم... ولەمىن!..
- كىم ولتىرمەك؟! قايتىپ ولتىرمەك؟ - دەپ اكەم ايقايلاپ جىبەردى.
- ءبىزدىڭ ءۇي ەكى-اق ءۇيمىز: اناۋ... جالعىز عوي، كوبىنەسە ۇيدە بولمايدى... اڭعا... وتىنعا كەتەدى... ولتىرەم دەگەن سوڭ... ولتىرەدى عوي. بىلەم عوي بۇلاردىڭ مىنەزىن!.. مىلتىعى دا بار ەكەن!
- ءوزىڭ قاشىپ كەلدىڭ با، ءيا ولار زورلاپ اكەلدى مە؟
- ءوزىم كەلەتىن... نەسىنە قىزىعامىن!.. بىرنەشە كۇن
بۇرىن... كۇيەۋىڭە ايتپايسىڭ دەپ... پىشاعىن كورسەتتى... ايتپادىم دا... تاماق تا ىشپەدىم، ودان سوڭ... كوزىمە سول پىشاق كورىنىپ تۇراتىن بولدى. جىلاي بەردىم... الگى كوپ سۇرادى... "اۋىرىپ ءجۇرمىن"... دەي سالام... بىراق... "قاسىمنان كەتپە!" دەپ جالىنامىن... ول ۇيدەن شىقپاسا كۇن كورە الامىز با!.. الدىڭعى كۇنى... "قاقپان كورىپ... وتىن اكەلەمىن" دەپ... كۇن شىققان سوڭ كەتكەن... "ەرتە قايتىپ كەلەمىن" دەپ ەدى... تۇندە دە كەلمەدى... ساناتپاي مەن اقتاي كەلدى.... ەسىكتىڭ توپساسىن جۇلىپ تاستاپ... ء"ۇنىڭدى شىعارما!" دەدى دە... جەتەكتەپ، سۇيرەپ جۇرە بەردى... ومىراۋداعى كىشكەنەم شىرىلداپ قالىپ ەدى! -
دەپ جانجۇكەن ءوزى دە شىرىلداعانداي ءۇن سالا ەڭىرەپ الا
جونەلدى.
مەن شەشەمە قاراپ ەدىم، ول بۇرىننان جىلاپ وتىر ەكەن، مەن دە جىلادىم. بيعادىل كورسە "سەن ايەلمىسىڭ" ەي، مىلقاۋ!" دەيدى ەكەن دەپ، وعان كورسەتپەي، ەكى تىزەمە باسىمدى قويىپ الىپ جىلادىم. ءۇي ءىشى ءبىر شاق جىم-جىرت بولا قالىپ ەدى.
- ە، باسە سولاي! - دەپ قالدى اكەم. - وسى ەكى قانى سۇيىقتىڭ وزدەرىنىڭ قانى تاسىپ، توگىلەيىن دەپ ءجۇر! ەكەۋىن وسى قازىر-اق لاقشا باقىرتىپ باۋىزداي سالار ەدىم. «كوممۋنيست» دەيتىن جاقسى اتى بار. ولتىرسەڭ كوممۋنيست پارتياسىنا قارسى كورىنىپ، جەكسۇرىن قانىشەر بولىپ قالاسىڭ، امال قانشا!.. سوندا دا ءوش الۋ شاراسى بار.
انىعىندا بۇل ۇكىمەت - بۇلاردىڭ ۇكىمەتى ەمەس، ءبىزدىڭ ۇكىمەت، نەسىنە قورقامىز. جانجۇكەننىڭ وسى ءسوزىن ۇكىمەتكە جەتكىزسەك تە ءبىر جايى بولار! - دەپ جانجۇكەنگە قارادى.
- ال، شىراعىم، جايىڭدى ۇقتىم، بۇلار سەنىڭ سوڭىڭا تۇسىسىمەن-اق بايجۇرقا ەكەۋمىزگە كەلىپ ايتساڭدار، بۇل ءىستى بولعىزبايتىن ەدىك. كەرەگى جوق، وتەر ءىس ءوتىپ بولدى. وكىنۋدىڭ جولى جوق. ەندى بۇلاردى سەنىڭ ماڭايىڭدى باسقانى سول، ءتىپتى مىنا قىردان اسا المايتىن ەتەمىن! ونىما مىقتاپ سەن! ەندى سەنى ۇيىڭە ءوزىمىز اپارىپ سالامىز، ءيا كۇيەۋىڭدى شاقىرتىپ الىپ، جايىڭدى ۇقتىرىپ، قوسىپ بەرەمىز. بۇعان نە ايتاسىڭ؟ جانجۇكەن تاعى ءۇن سالا جىلاپ كەتتى.
- ەندى ونى قاي بەتىممەن... نە ابىرويىممەن كورەرمىن!.. تىم بولماسا باعانا ولار كەلگەندە... پوشالادان شىقسام... نەمەسە ايقاي سالسام ەدى!.. قاسىما ساناتپاي وتىرىپ الدى دا، اۋزىمدى باسىپ قورقىتۋمەن بولدى... الگىنىڭ بالالار جىلاپ قالدى دەپ جالىنعانىن ەستىگەنىمدە ايايتىن جانىم قالماي... ايقايلاپ جىبەرەيىن دەپ ەدىم... تۇنشىقتىرىپ ءۇنىم شىقپاي قالدى!..
- ار-ابىرويىڭ دا، بەتىڭ دە، تىلەۋ-نيەتىڭ دە ءالى وزىڭدە ەكەن، قالقام، كۇيەۋىڭ بۇل جايدى تۇسىنەتىن جىگىت!..
بايجۇرقا بار ءسوزدى ەسىكتەن تىنداپ تۇرىپتى، ەكى بۇكتەلىپ كىرىپ كەلدى.
- ال جاپپار، - دەدى قولىن ارتىنا قايىرىپ تۇرا قالدى. تومەن قاراپ وتىرعان جانجۇكەنگە قاراپ ءبىر ءسات تۇردى. -
ەندى مەنىڭ كەشىرەرلىك تە، كوممۋنيستىگىڭنەن قورقارلىق تا ەش جايىم قالمادى!.. جاسىم جەتتى عوي، قان ىشكەن اتاق مەنىمەن عانا كەتسىن، سەن قوزعالما، سول ەكەۋىن قازىر ولتىرەمىن.
بايجۇرقا شىعا جونەلدى. جاسى الپىستان الدەقاشان اسىپ كەتكەن ادام بولسا دا، قايراتى ءالى مىعىم ەكەن، الدىن توسقانداردىڭ ەشقايسىسىنا بوگەلەر ەمەس، كەزىككەنىن يتەرە سالىپ جونەلە بەردى، اكەم جۇگىردى ارتىنان. ۇرەيلەنە جۇگىرىپ مەن دە شىقتىم. "كىسى ولتىرتكەن مەن بولامىن-اۋ" ەندى دەگەن وتە سۋىق سەزىم قالشىلداتىپ اكەتىپ بارادى.
- انە قاشتى! - دەپ ايقايلادى بىرەۋى. اكەم سۋىپ تۇرعان اتىن مىنە سالىپ، قۋىپ بەردى.
"ولار ەكەۋ عوي، اكەمدى ءولتىرىپ كەتەدى-اۋ!" دەگەن قاۋىپپەن قالتىرادىم ەندى. بىراق، ونىڭ ارتىنان اتتى-جاياۋلى ازاماتتىڭ ءبارى ىلەسە قۋدى. ءبىر بەلەڭنەن ساناتپايدىڭ جان داۋىسى شىقتى:
- ويباي-اي... جاكەتاي، جانىمدى قي، جانىمدى قي،
جاكەتايىم!.. قۇلدىعىم بار، جاكەتاي، قۇلدىعىم.
كۇلدىعىم! - دەپ قىلعىنا قالعانداي بولىپ ءۇنى شىقتى.
- ءولتىردى-اۋ، - دەدى شەشەم!
- ەندى ءبىر مەزەتتە ارىرەكتەن اقتايدىڭ داۋىسى شىرقىرادى: ول جالىنىشتى سوزبەن اعاسىنشا شىرقىراسا دا، ونىڭ داۋىسى ونشالىق وشپەي جاقىنداي بەردى، ءيا سويىل، ءيا قامشىنىڭ ءۇنى ەستىلمەيدى، ات ۇستىنەن قالاي شىرقىراتىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنبەدىم. ساناتپايدى باسقالاپ-يتەرمەلەپ ايداپ اكەلەدى. ءوز اياعىمەن كەلە جاتقانىنا قاراعاندا ولمەگەن دە، بىراق، ءۇن جوق. "ەكى باتىر" بايجۇرقانىڭ ەسىك الدىنا اپارىلدى، مەن دە قورىقپاي باردىم. بيعادىل ءتىپتى باسىنىپ، قوس ايۋدىڭ ءدال الدىنا بارىپ قاقشيىپ تۇر. بايجۇرقاعا اكەم بىردەمە دەپ سىبىرلاپ ەدى، ول كىسى جاي-جاپساردى جيىلعان جۇرتقا قىسقاشا بولسا دا ايقىن ايتىپ شىقتى.
- ال، كوپشىلىك، - دەدى سونان سوڭ، - ادىلدىگىن سەندەر
ايتىندارشى، قايتەيىن بۇل ەكەۋىن! مۇنشا باسىنار ما، ادامدى
مۇنشا قورلار ما؟!
جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان جارتى ايدىڭ الاكەۋىم ساۋلەسى استىندا كوپشىلىك قاتتى ىزا ءبىلدىردى. ءاربىر جۇرەكتەن قايناپ تۇرعان كەك، بۋلىققان اشۋ بۋىرقانىپ-تاسىپ الا جونەلدى. كوپشىلىكتەن ولتىرۋدەن تومەنىرەك ۇكىم شىعا قويمادى. ەكى قانقۇيلىنىڭ شەشەسى دە باجىلداپ، قارعاپ-سىلەۋمەن بولىپ، ەكى ۇلىن بىرنەشە رەت شاپالاقتاپ جىبەردى دە، بايجۇرقانىڭ الدىنا بارىپ بۇك ءتۇستى. مۇنىسى كەشىرىم سۇراعانى بولسا كەرەك. ولمەلى كەمپىردىڭ ءوز ىشىنەن شىققان شۇبار جىلاندارى ءۇشىن باس ۇرا جىعىلۋىنا
بايجۇرقانىڭ جۇرەگى شىداماعانداي، بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى دە كەمپىردىڭ قاسىنان الىسىراق بارىپ تۇردى.
جەكەلەنىپ سويلەسە قالعان بەس-التى جىگىتتىڭ بىرەۋى وكتەم ۇنمەن ساڭقىلداپ كەتكەندە عانا كوپشىلىكتىڭ ابىر-سابىرى سايابىرلاي قالدى.
- اكە، قارتايدىڭىز، - دەدى جىگىت. - ەندى قارتايعاندا بۇل يتتەردىڭ ارام قانىن ءسىز ارقالامىڭىز! جاسپىز عوي، ءبىز كوتەرەيىك... ارام بولسا دا ءبىز ىشەيىك! - دەپ «بادىراقتارعا» تونە كەپ ءتۇستى. بۇل - باياعىدا "قاپقا ءتۇسىپ" كەلەتىن ءتابي كەمپىردىڭ جالعىز ۇلى بايانباي دەيتىن جىگىت ەدى. الىپ تۇلعالى، زور جۇرەكتى بۇل جىگىتتىڭ ىستەيمىن دەگەنىن ىستەمەي تىنبايتىنىن بىلەتىن اقتاي-ساناتپاي بايجۇرقا مەن اكەمنىڭ اياعىن قۇشاقتاي كەلىپ جىعىلدى: بار داۋىسىمەن وكىرىپ جالبارىنا انت-قاسامىن ىشە جىعىلدى، بەبەۋلەپ-زارلاپ كەمپىر جاتىر. بايجۇرقانىڭ بوساڭقىراپ قالعانىن بايقاعان اكەم، ولاردان اياعىن سەرپىپ بوساتىپ شىعا بەردى دە:
- بۇلاردان نەگىزگى كەك الۋشى ءبىز ەمەسپىز، - دەدى. ولتىرۋگە حاقىلى تالاپكەر ءالى كەلگەن جوق، كۇيەۋدى شاقىرىپ كەلىڭدەر بىرەۋىڭ! سولاردىڭ قولىنا بايلاپ بەرەلىك، ۇكىمەتكە اپارا ما، ءوز قولدارىمەن جازالاي ما، وزدەرى ءبىلسىن!.. ال، بايجۇكەڭ ەكەۋمىزدىڭ مىندەتىمىز: ءبىرىنشى، حاقى يەسىنە تەنتەگىمىزدى قاشىرماي تاپسىرۋ. ەكىنشى، ءوز ىقتيارلارىمەن قوسىلىپ، كۇن كەشىپ جۇرگەن مومىن جاندارعا ەندى قايتىپ قاس قىلدىرماۋ ءۇشىن ەكى بۇزىقتىڭ دا تىلەرسەگىن قيىپ تاستاۋ، بۇل شارانى اقى يەسىنىڭ جازاسى ورىندالعاندا، ءتىرى قالسا مەن ورىندايمىن!
كوپشىلىك بۇعان تولىق قوسىلعانداي قاتال رايمەن قۇپتاستى دا، جىميىسىپ قويدى، مۇنداي جازا - مالعا شاپقان قاسقىرعا قولداناتىن اكەمنىڭ جازاسى ەكەنىن كوپشىلىك بىلەدى: ناق قىلمىسپەن قۋعىنعا تۇسكەن قاسقىردى ولتىرمەي، قارا تۇمسىقتان عانا ۇرىپ تالدىراتىن دا، تۇمىلدىرىقتاپ الىپ، اۋىلعا ءتىرى اكەلەتىن. سونان سوڭ ارتقى ەكى اياعىنىڭ تىلەرسەك تارامىسىن قيىپ تاستاپ، مال اراسىنا قويا بەرەتىن. بۇل - جەڭىل قىلمىستى قاسقىردىڭ جازاسى ەدى. ەگەر ءىرى مال جەگەن اۋىر قىلمىستى قاسقىردى قولعا تۇسىرگەن بولسا، تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ الىپ قويا بەرەتىن. تۇمىلدىرىق قاسقىردىڭ سويعاندا ىرجاقتاپ "كۇلىپ" جاتاتىنىن مەن بۇل قىستا ءۇش رەت كوردىم. كۇن جىلى بولسا قىزىل جالاڭاش كۇيىندە دە جۋىردا ولمەي، ءبىرسىپىرا ۋاقىت "بۇرسەڭدەپ-ويناپ" جۇگىرىپ جۇرەدى ەكەن.
اقتاي-ساناتپايدىڭ قايتالاپ قاس قىلماۋى ءۇشىن اكەم قولدانباق بولعان شاراعا بىرنەشەۋى جاسىرىن كۇلىپ الدى.
- مىنا جازاڭىز - ەڭ جەڭىل جازا ەدى عوي، جاكە؟! - دەدى بىرەۋى. ەندى بىرەۋى ونى تويتاردى:
- جوق، بۇل جازالار ورىندالىپ بولعاننان كەيىنگى، قويعا قايتالاپ شاپتىرماۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن شارا، بۇعان قوسىلامىز. ءتىرى قالسا تىلەرسەگىن عانا قيۋىمىز كەرەك!
- دۇرىس، - دەدى تاعى ءبىرى، - بۇلار بوكتەرىپ الىپ كەلسە دە، ءولتىرىپ جەي الماي قالعان قاسقىرلار عوي.
- ولتىرمەگەنىمەن مال ەمەس ادامدى ءولىم حالىنە جەتكىزدى. ءبىر ەمەس، ءبىر ءۇيلى جاندى ويراندادى. كىشكەنە بالالارىن شىرىلداتىپ تاستاپ، شەشەسىن بوكتەرە قاشۋ قانداي عاشىقتىق! بۇل ادامشىلىعىندى س... دەر، وسى اۋىلدىڭ دا نامىسىن تاپتادى. بۇلار ىستەمەگەن جاۋىزدىق قالدى ما!.. راقىم جوق بۇلارعا! - دەپ ايقالادى بىرەۋى.
- ال، ەندى قالعانىن تاڭەرتەڭ كورەيىك، ەكەۋىن ەكى توشالاعا اپارىپ بايلاندار!
- قولدارىن ارتىنا قايىرىپ مىقتاپ بايلاڭدار دا،
دىڭگەكتى ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا كەلتىرىپ كىسەندەپ تاستاڭدار، قاشپاسىن، - دەدى اكەم!
ارقاناتى تاۋىنداعى جانجۇكەننىڭ ۇيىنە دەرەۋ ادام جىبەرىلدى.
ادىلەتتى "تەرگەۋشىم", بۇل وقيعا تۇگەلىمەن مەنىڭ قىلمىسىم. مەن بولماسام "عاشىق" ساناتپايدىڭ قۇشاعىندا مومىن سۇلۋ تىپ-تىنىش جاتا بەرمەي، بۇل اۋىلدان مۇنشالىق ۇلار-شۋ، ۇرىپ-سوعۋ، زارلاۋ مەن قاقساۋ تۋىلار ما! ءتىلىم شىقپاي تۇرىپ-اق اكەمە تىڭشى بولىپ، وزىڭىزدەي ەكى توڭكەرىسشىنى وسىلاي جازالاتقانمىن. بۇل قىلمىسىم ءۇشىن مەنى جانجۇكەننىڭ سول ەكى بالاسىنا تەپكىلەتىپ ولتىرسەڭىز ءتىپتى ادىلدىك بولار ەدى. قىلمىستىنى قيماسىنا ساباتۋ، اكەسىن بالاسىنا ساباتۋ - قاستاردى توڭكەرىسشىلدىككە تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى، ادامزاتتا بولاتىن قايىرىمدىلىق پەن جاناشىرلىق سيپاتتى كەرى توڭكەرىسشىلدىكتەن ادالانۋدىڭ دانىشپاندىق نازارياسى ەمەس پە ەدى.
VII
اقتاي قورقىتىپ قۋىپ جىبەرگەن ەكى جىگىت ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا وگىز جەككەن شانامەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ ءتۇستى. اۋىل كارىلەرىنىڭ ءبارى بىزدىكىندە. وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋ جايلى كەڭەستە ەدى. ەكى جىگىت كۇلىم قاعىپ بار ىقىلاسىمەن سالەم بەرىپ كىردى. كۇيەۋ - كەشەگى بىزگە قۇرت بەرىپ، ءجون سۇراعان جىگىتتىڭ ءوزى ەكەن. كەشەگى سۋىق-سۇركەي جۇدەۋ شىراي جوق، قۋانىشپەن قۇلپىرىپ وڭەيە قالىپتى. بارلىق يباسى مەن رازىلىعى كوزىندە جايناپ تۇر. ادامگەرشىلىگى نۇر اتقانداي، جانجۇكەنگە جاۋتاقتاي قاراي بەردى. سول جايناپ تۇرعان كوزىنەن جانجۇكەننىڭ جۇدەگەندىگىنە جانى اشىعانداي، ىركىلگەن تۇپ-تۇنىق جاس تا كورىندى. ول كىرگەندە جانجۇكەن ءوزىن توقتاتا الماي سولقىلداپ كەتىپ ەدى، جىلاۋىن ارەڭ بوگەدى.
- بالالار امان با؟ - دەدى اقىرىن عانا.
- امان، ناعاشى اپام كەلىپ باعىپ وتىر. ەش نارسە بولعان جوق!
- نە بولىپ قايتا الماي قالدىڭ؟! - دەپ جانجۇكەن تاعى سولق-سولق ەتە ءتۇستى. ءۇي تولى ادام سولارعا قاراستى.
- ارقانداپ قويعان وگىزىم جوعالىپ، تاڭعا جاقىن ارەڭ تاپتىم. ونى ءبىر سارايعا اپارىپ بايلاپ تاستاپتى، بىرەۋدىڭ ءىزى جاتىر.
- الدىمەن سەنى شىرماعان ەكەن عوي! - دەپ بايجۇرقا ساڭق ەتە ءتۇستى دە اكەمە قارادى. - ال، نە وتىرىس بار!
ءسوزدى اكەم باستادى، كەشەدەن بەرگى بولعان وقيعانى، وزدەرىنىڭ كورگەن شارالارىن كۇيەۋگە تولىق سويلەپ بەردى.
- قىلمىستىلارىڭ ەكى توشالادا بايلاۋلى جاتىر، - دەدى اقىرىندا، - ولاردى سول بايلاۋلى كۇيىندە-اق قولدارىڭا بەرەمىز. زابىرلەنۋشى سەندەر عوي، سوتقا بەرەسىندەر مە، وسى جەردە سوتتايسىندار ما، بيلىك سەندەردەن!
- قۇرمەتتى اعەكەلەر، - دەدى كۇيەۋدىڭ قاسىنداعى جىگىت. - سىزدەر تۇرعاندا ءبىز بيلىكتى قايتەمىز؟ "سوقىردىڭ تىلەيتىنى - ەكى كوزى", ءبىز ساياق قونىستانعان ءالسىز ەكى-اق ءۇيمىز، بىزگە ءوز اماندىعىمىز عانا كەرەك. ەڭ قورقارىمىز سىزدەردىڭ قولدا ەكەن. بۇلار بىزگە ەندى تيىسپەسە بولعانى. "بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەيمىن" دەپ قايتا بەرەمىز. ولاردى وشىكتىرىپ المايىق!
- ولاردى ايداپ سوناۋ جۇزاعاشقا اپارارلىق بىزدە كولىك تە جوق، - دەپ كۇيەۋ قوستادى ونى. - قايتەمىز، قۇدايدان كۇتتىك! بۇل زاكونچيكتەرمەن ۇكىمەت الدىندا ايتىسا الاتىن دا جايىمىز جوق، بۇلار ۇكىمەت ادامدارى عوي، ۇكىمەت بىزگە "يە" دەي سالار دا، قويا بەرە سالار، سونان بۇلار قايتىپ كەلەردە بىزگە "مە" دەپ سىباعامىزدى قايتا تارتار. ءبىز كەشتىك، تەك ولار ەندى بىزگە تيىسپەيتىن بولسىن.
اكەم قولدانباق بولعان كەشە تۇندەگى شاراسىن تاعى ايتتى!..
- بۇلار وشىگىپ، قورامىزعا قايتا شابار دەيتىن كۇدىكتەن ەندى اۋلاق بولىڭدار! سەندەر جاققا ەندى بەتتەي المايتىن ەتەمىن. مەنىڭ قاسقىر "اسىراپ" جۇرگەن اڭشى ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر، سەندەر جازالاپ بولعاننان كەيىن تىلەرسەكتەرىن قيىپ تاستايمىن، مىنا بەلدەن اسىپ كورسىن سونان سوڭ!
- اعاتاي، مۇنى ايتا كورمەڭىز! - دەپ جالىندى ءوش الار كۇيەۋدىڭ ءوزى، - بالالارىڭىز بار عوي، ءبىزدىڭ كەسىرىمىز سىزگە دە ءتيىپ جۇرمەسىن!
- ۇكىمەت تىيا الماي قالعان تەنتەك بولسا، ءبىز تىيساق قايتەر دەيسىڭ! بارلىق قىلمىس دالەلدەرى قولىمىزدا عوي... ال جۇرىڭدەر، جانجۇكەن شىعارىم، سەن دە ءجۇر!.. سوتقا اپارا الماساڭدار قورقىنىشتان قۇتىلىپ قايت!.. كەيىن ۇكىمەت سۇراي قالاتىنداي بولسا، ولاردىڭ بار قىلمىسىن تارتىنباي-جاسىرماي ايتۋدى ۇمىتپا!..
ەكى قىلمىستى بايجۇرقانىڭ ەسىك الدىنا شىعارىلعاندا اۋىل ادامدارى تۇگەل جينالدى. قوس سودىر سول ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە-اق جازاسىن تارتىپ بولعان كورىنەدى: اۋىل جىگىتتەرى كارىلەردەن ۇرلاپ-جۇلمالاپ تامتىعىن قالدىرماپتى، ساسىعان ولەكسەدەي ءىسىپ-كەۋىپ كەتكەن ەكەن. ەكەۋى ەكى توشالادان سۇيرەتىلىپ شىرقىراي شىقتى.
- اعاتايلار، شىبىن جاندى قيىڭدار! - دەپ ساناتپاي تار ماڭدايىن قاتقان مۇزعا تاق-تۇق ۇردى. - باۋىرىم، جانجۇكەن، مامىرقان، سەندەر كەشىرە گورىڭدەر!..
اقتايدىڭ كونەك بولىپ كەتكەن ەرنى مەن مۇرنى جالبارىنۋ ءسوزىن تولىق ۇقتىرا المادى، بۇكىل بەت-اۋزىن قاپتاپ العان قان-قان شاش جاعى مەن يەگىنە جابىسىپ قالىپتى.
- قاسىقتاي قانىمدى! - دەپ بىردەمەسىن ۇزدىكسىز مىڭگىرلەپ، جەرگە جابىسا سۇيرەتىلىپ شىقتى.
ەكەۋىنىڭ دە بىرنەشە قايتالاپ ايتقانى: «ەشقايسىڭىزعا قاس قىلماۋعا قاسام ىشەيىك، قۇران ۇستايىق!» دەگەن جالىنىشى كوپشىلىككە وي سالعانداي، قاتال جۇزدەردى ءبىراز جۇمسارتقانداي اشۋلى ايقايلار سايابىرلاي قالدى. مۇنشالىق سوققىعا تۇسكەنىن قاريالار دا، اكەم دە بىلمەي قالىپتى.
- قۇران ۇستاتىپ، انت الساق، وسىلار تىيىلار ما ەدى؟ - دەپ كۇبىرلەدى اكەم بايجۇرقاعا، تىڭ ءبىر شارا تاپقانداي ويلانا قالدى. ءجىبىپ-بوساپ قالعان سياقتى. ءبىر شەتتە تۇرعان بايانباي زەكىرە سويلەپ كەتتى وسى كەزدە:
- كەشە عانا "قۇدايىڭدى", "قۇرانىڭدى" دەپ ءجۇر ەدىڭدەر عوي، اكەڭنىڭ! ەندى كور اۋزىندا عانا ەستەرىڭە ءتۇسىپتى!.. ماعان بەرىڭدەر! - دەدى اكەمە قاراپ. - بۇلار قۇرانىن و دۇنيەگە بارعاندا ءبىر-اق ۇستاسىن! ويتپەگەندە الدايدى دا، جەلكەمىزگە قايتا مىنەدى!
- مىنە جانىم، مىنە يمانىم، - دەپ ەكەۋى ەكى جەردە جاندارىن جارىسا بەرىپ جاتتى. - الدارىڭىزدان قيا كەسىپ وتپەيىك!.. نە بۇيىرساڭىزدار سونى ىستەيىك!.. جانجۇكەن، مامىرقان! ماڭايىڭدى ەندى باسساق، قىلشا موينىمىز تالشا جۇلىنسىن. ءبىر رەت كەشىردىك دەڭىزدەرشى! جانجۇكەن، مامىرقان!.. ءبىر رەت قانا ۇلتاراق-شۇلعاۋلارىڭ بولايىق!..
- ۇكىمەت كەشىر دەگەندە عانا كەشىرەدى بۇلار، - دەدى اكەم. قازىر سوتقا ايداپ اپارامىز!.
بۇل سوزگە كەلگەندە اقتاي قىزعان قازانعا تۇسكەن بيدايشا ىرشىدى:
- جاكەتاي، ەندى... ەندى... ولسەك تە ءوز قولدارىڭىزدا... ءوز قولدارىڭىزدا ولەيىك!.. وزدەرىڭىز... وزدەرىڭىز نە قىلساڭىزدار دا!.. ءوز اۋىلىمىزدا ولەيىك!..
كارىلەردەن بىرنەشەۋى الدىمەن اكەمدى، سونان سوڭ بايجۇرقانى، ەكى جىگىت پەن جانجۇكەندى جەكە شىعارىپ اكەتىپ بىردەمە ايتىپ جاتتى. ەكى سودىردى ەكى قولىمەن جەلكەدەن سۇيرەي جونەلگەن بايانبايدى ارەڭ توقتاتقان ءتابي شەشە دە سول جەرگە باردى، كەڭەس سوڭىندا ءبىر شال بۇكشەڭدەپ بارىپ كۇران الىپ شىقتى ۇيىنەن.
- ەي، قۇدايسىزدار، - دەدى ول اقتاي-ساناتپايدىڭ الدىنا كەلە زەكىپ، - سەندەر قۇدايدى، كالاما مولدانى ۇمىتقالى قاشان!.. ولەر شاقتارىڭدا يمانعا كەلەسىڭدەر مە، جوق پا!
ەكى سودىر ءبىرىن-ءبىرى توسپاي قوڭقىلداپ الا جونەلدى: "قۇلدىق! قۇلدىق!.. وسىنشا قىلمىستى قۇدايدى ۇمىتقانىمىزدان ىستەدىك!.. قويدىق!.. ءتاۋبا قىلدىق!.. انت ىشەيىك!.. ناماز وقيىق!" دەگەندەي الدەنەشە قايتالاعان كۇلشىلىق سوزدەرىمەن قاندى قولدارىن تاربيتا جايدى قۇرانعا... ەسكىرگەن سارى ءتىستى جالبا-جۇلبا جۋان كىتاپتى قوس قولداپ الىپ سوعان قان سوقتالانعان جالبىر-جۇلبىر باسىن قويعان اقتاي كونەكتەي ەرنى مەن مۇرنىن ءبىر-اق سالدى. ءسۇيىپ جاتىر ما، يىسكەپ جاتىر ما ايىرۋ قيىن ەدى. كوپشىلىك تونە قاراپ تۇر. اقتايدان سوڭ ساناتپاي دا سولاي ءسۇيدى. الگى مولدا شال جايناماز الدىرىپ، قۇراندى سونىڭ ۇستىنە قويدى دا ەكەۋىن سوعان قاراتىپ "بەتتەرى قۇبىلادا" جۇگىندىرىپ وتىرعىزدى. مولدانىڭ بۇيرىعىمەن ەكەۋىنىڭ وڭ قولدارى قۇراننىڭ ۇستىنە قويىلدى.
- "اللانىڭ ىسىمەن باستايمىن" دەڭدەر، ەكەۋىڭ بىردەي ايتىڭدار! - دەدى مولدا. ەكەۋى قاتارلاسا سونى ايتتى. - "ماگاريكي، مۇنان كەيىن اللاعا قارسى كۇپىرلىك ەتسەم، وسى كالام ءشارىپتىڭ قاسيەتى اتسىن!.." "ماگاريكي، مامىرقان-جانجۇكەن سياقتى نەكەلى ءازيز جاندارعا ءۇشبۋ قاسامنان كەيىن قاستاندىق-حارام نيەتتە بولسام... ماگاريكي، وسى تۇرعان كۇللى كەدەي-پاقىر جاندارعا حارام-قاستاندىق ويلاسام... اللا الدىندا قارا يۋز بولايىن! ءوزىمىز كاپىر، قاتىندارىمىز تالاق بولسىن!"
- ءۇي مولدا، - دەدى بايانباي. - بۇل يتتەردە تالاق بولارلىق قاتىن تۇرماق قانشىق بار ما ەدى!
- مۇنان كەيىن، ۇشبۋدەن كەيىن!.. - دەدى مولدا، ول نەنى ايتسا سونى ايتىپ جاتقان ەكى سودىر بۇل ءسوزدى دە قاتارلاسا ايتتى. - "ۇشبۋدەن كەيىن ۇرلىق قىلسام، عايبات ايتسام، بورجاي دەپ قورقىتسام، ىنسانعا ءجابىر سالسام، اللانىڭ قاھارى، كالامنىڭ كيەسى اتسىن!"
وسى سوزدەرىن مولدا ءۇش رەت ايتقىزىپ شىقتى، اسىقپاي، بىردەن انىقتاپ ايتقىزدى. قالتىراعان ەكى سودىردىڭ قۇران ۇستىندەگى قولدارى ايازدان سىرەسىپ، قىبىرسىز جاتىر. وزدەرى جۋان ەتىكتەرىنىڭ ۇستىندە جۇگىنىپ وتىرۋعا شىداماي مىقشيىپ جاتسا دا بار كۇشىمەن ايتىپ جاتتى. انت سوزدەرى ايتىلىپ بولىسىمەن اكەم قاتتى داۋىستاپ تىلدەپ جىبەردى:
- اكەڭنىڭ اۋزىن... مىنا جاققا قاراپ ەندى ۇليتىن
بولساڭدار تىرسەكتەرىڭدى قيامىن دا تاستايمىن!
انت اياقتالسا دا، ساناتپايدىڭ قولدارى قۇران ۇستىندە تۇرا بەردى. جانجۇكەن مەن ەكى جىگىت شاناعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ كەتتى. قارسى الدارىندا كەتىپ بارا جاتقان شاناعا دا قاراي الماي، قۇرانعا تەلمىرگەن بويى ەكى سودىر وتىردى. وگىز شانا اۋدەم جەرگە بارىپ توقتاي قالدى. جەزدەمىز بىردەمەسىن ۇمىتىپ قالعانداي قايتا جۇگىرىپ كەلدى دە، بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ بەتىمىزدەن ەكى ءسۇيىپ ءلام دەمەي قايتا جۇگىردى.
- مۇقامەتقالي بولىستىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن بىلەسىڭدەر مە، ەي، شوشقالار! - دەپ سۇرادى اكەم قاسقىرلارىنا تونە قاراپ.
- بىلەمىز، ەستىگەنبىز، - دەستى ولار. قۇران مەن جايناماز جيىپ الىندى.
- قانى تاسىعان، اكەڭنىڭ اۋزىن... ەستىپ ءجۇرىپ-اق سول كىرگەن كورگە كىرمەك بولىپسىڭدار عوي!.. بارىڭدار ۇيلەرىڭە!.. سەندەردىڭ قىلىقتارىڭ ودان دا اسىپ ءتۇستى، ۇمىتپاڭدار!..
مۇقامەتقالي دەيتىن بولىستى قىز-كەلىنشەكتەرگە ىستەگەن اشىق زورەكەرلىگى ءۇشىن بىلتىر قىستا حالىق ءولتىرىپتى. سونى ەسكەرتىپ اكەم سودىرلاردى قويا بەردى. بىراق، بايجۇرقا مەن بايانبايلارمەن سويلەسكەندە ۇكىمەت ورىندارىنا-اق مالىمدەپ قويۋدى اقىلداسىپ، توقتاسىپتى. گۇلجان شەشەمىز بەن نۇرعايشانىڭ اۋرۋى كۇشەيىپ كەتىپ، سولارعا ءار جەردەن ءدارى ىزدەپ جيۋ قاربالاسىندا بولدى دا، اكەم مەزەتىندە جولعا شىعا الماي قالدى. ءدارى ماتەريالىن تاۋىپ جاساپ بولعانشا ەكى ناۋقاس ىركەس-تىركەس قازا بولعان سوڭ، ۇكىمەتكە "مالىمدەپ قويۋ" ۇمىتىلىپ تا كەتتى.
بۇل قىستى اقتاي-ساناتپاي تىم-تىرىس، تىمىرسىق كۇيىندە وتكىزدى. ەركىمەن جۇرسە دە ۇردى-سوقتى دەپ ەشكىمگە شاعىم ايتپاعان، ارىز كوتەرمەگەن سياقتى. بىراق، قىس وتىسىمەن بولىنە كوشتى دە، ىرگەسى مۇلدە اۋلاققا كەتتى. بۇل اۋلاقتىق ءبىزدىڭ اۋىلعا از ۋاقىت تىنىشتىق بەرگەندەي كورىنگەنىمەن ارتىنان اياز بولىپ بىلىنە باستادى. ءۇرجار ماڭىنداعى ەگىنسۋ دەگەن جەرگە كوشىپ كەلگەن سوڭ، اكەم ءبىر-ەكى كۇنگە جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى.
- اقتاي، ساناتپايلار كورىنبەگەنىمەن كورىمىزدى قازىپ جۇرگەن ەكەن! - دەپ تىم كوڭىلسىز قايتتى. ءۇي ىشىندەگى ۇلكەندەر اراسىنداعى كۇبىر كوبەيدى. بيعادىل ەكەۋمىز ول كۇبىردىڭ جايىن ۇعا المادىق. ايتەۋىر، بىزگە قۋانىش بولىپ كەلگەن "كوپ بالامەن ويناۋ", "كولحوزعا كىرۋ" دەيتىن جاڭالىق ەستىلمەي قالدى. ونىڭ ۇستىنە اۋىلىمىزدىڭ ادامى ازايىپ كەتتى. قايدا كەتىپ جاتقانىن بىلمەدىك. اكەم بىرەۋدەن ەكى وگىز بەن ءتىس اعاش سۇراپ اكەلدى دە ەكى تاقتا جەر جىرتىپ تارى شاشتى. كۇن سايىن ازايىپ جاتقان اۋىلىمىز اقىرىندا ءۇش ءۇي بولىپ قانا قالىپ ەدى. ول ءۇش ءۇيدىڭ ءوزى دە ءبىر-بىرىنە الىس-الىس ارقايسىسى وزدەرىنىڭ سالعان ەگىندەرىنىڭ جانىنا قونىپ، قارا-قوڭىر ۇيلەرىمىز جەكە-جەكە شوشايدى.
قۋاندىقتىڭ قولىنداعى كارى اجەمىز "جالعىز قاڭعىرىپ قالىپتى" دەگەن حابار كەلدى ءبىر كۇنى. اكەم دەرەۋ ىزدەپ بارىپ، جالعىز اتىمەن سونى الىپ كەلدى. وتە بۇكشيىپ، قاتتى جۇدەپ قالىپتى. ءتورت قانات كيىز ۇيدە تاعى دا ون ادام بولىپ تۇردىق. ساۋىننان جالعىز سيىر بار. كارى اجەمىزدەن سۇراساق، قۋاندىق تا "قۇلاققا" جاتىپ، مال-مۇلكى كامپەسكىلەنگەن ەكەن، سىبىرگە ايدالىپ بارا جاتقاندا قاشىپ كەپتى دە، ايەلىن ەرتىپ "جوعالىپتى". باسقا كىشى اتالاردىڭ ءۇي ىشتەرى دە سولاي، ولار بۇرىنىراق "جوعالعان" ەكەن.
الىس-الىس ءۇش ءۇي عانا شوشايىپ، بيعادىل ەكەۋمىز قۇلازىپ قالعانىمىزبەن ءۇي ءىشى كوڭىلدى سياقتى كورىنىپ ءجۇردى. "بيىل استىعىمىز كوپ بولادى" دەپ اكەمىز بەن بيگەلدى اعامىز الدىلارىنا الىپ قۋانتاتىن بولدى ءبىزدى. "جوعالىپ" كەتكەن ۇيلەردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ سالعان ەگىندەرى دە "بىزگە" قالىپتى. ۇيدە استىق ازايىپ، ءبىر-ءبىر ۋىس بيداي عانا جەيتىن بولعانىمىزدا بۇل قۋانىش ءتىپتى كوپ ايتىلاتىن بولدى. كۇندىز-ءتۇنى ەگىن سۋاراتىن ول ەكەۋىنىڭ قول-اياقتارى قاپ-قارا بولىپ، كوزدەرى شۇڭىرەيىپ كەتكەندە، جاقتارى سۋالىپ ارسا-ارسا بولعاندا، وسى قۋانىشتى ونان سايىن كوپ ايتىپ ءبىزدى ۋاتىپ ءجۇردى. قارنىمىز اشقان سايىن بۇل قۋانىش بىزگە دە وتە زور قۋانىش بولىپ سەزىلىپ، تەز ۋاناتىن بولدىق. بيعايشانى كوتەرىپ الىپ، بيسارا تاتەمىز دە ەندى كوكتەگەن ەگىندى كوپ ارالايتىن بولدى. تەگى كىشكەنە بيعايشانى دا ول وسى سوزبەن قۋانتىپ، وسى قۋانىشپەن ۋاتاتىن كورىنەدى. قۋانىشتى مايسا كەزىندە كورسەتىپ، ءجۇرىپ ۋاتۋ-دالەلدى دە، ءپاتۋالى دا بولادى عوي!.. ازەر بولسا كوزىنە نان ەلەستەپ ىشەك-قارنى عانا شۇرىلدار، ۋاتۋشىلاردىڭ وزدەرى دە تامسانا سويلەپ ۋاتىپ ءجۇردى.
بيگەلدى اعامىز ءبىزدى سولاي ۋاتىپ، استىق سارى الا تارتىسىمەن كوك تارى جەيتىنىمىزدى، ونان سوڭ ءتىپتى ۇلكەن-ۇلكەن قارما نان دا جەيتىنىمىزدى ايتىپ قارىق قىلىپ وتىرعاندا، ءبىر توپ اتتى ادام تاسىر-تۇسىر شاۋىپ كەلىپ ەسىك الدىنا تۇرا قالىستى.
- جاپپار قايدا؟ - دەدى بىرەۋى ۇستەم ۇنمەن. بيگەلدى جۇگىرىپ شىعىپ، ەگىن باسىن كورسەتتى. اتتىلار سولاي شاۋىپ الا جونەلىپ، اكەمدى قورشاي قالدى. ارالارىندا اقتاي دا بار ەكەن، ءبارى مىلتىقتى، ءبىز شوشىپ كەتتىك. اكەمدى الدىعا سالىپ ايداپ كەلدى.
- جۋاننىڭ تۇقىمى، ەندى جۋاندىعىڭدى كورسەتشى كانە! - دەدى بىرەۋى. ۇيدەگى ءبارىمىز ءۇرپيىپ، ەسىك الدىندا تۇرمىز. اكەم كەلە "اۋىلاتكومعا" شاقىرىلعانىن، ءبىزدىڭ قورىقپاۋىمىزدى تاپسىرىپ ۇيگە كىردى.
- مىلتىعى بار مۇنىڭ! - دەگەن اقتايعا، بىرەۋى: "جازعا سالىم جۇزاعاشقا قايتارىپ" بەرىلگەنىن ايتتى، اكەم بەشبەتى مەن ەتىگىن كيىپ شىعىپ، الدىعا ءتۇسىپ جۇرە بەرگەندە، اجەمىز بوزداپ جىبەردى:
- قۇدايىم-اۋ، ەندى قايتتىك!.. قالاي كۇن كوردىك. جاراتقان-اۋ!..
ايداۋشىنىڭ بىرنەشەۋى قايىرىلىپ تۇرا قالدى، اقتاي مىلتىعىنىڭ شاقپاعىن شاق-شۇق قايىرىپ جىبەرىپ:
- قايدا قۇدايىڭ!.. اسپاندا ما ەدى! - دەپ زىرك-زىرك ەتە ءتۇستى دە، اسپانعا قاراتىپ مىلتىقتى اتىپ-اتىپ جىبەردى. قورقىپ كەتكەن مەن شالقامنان تۇسە جازدادىم. جالت قاراسام اجەم دە، شەشەم دە جاعاسىن ۇستاپ تۇر ەكەن.
- قۇداي سەنىڭ قىستاعى قۇران سۇيگەن جەرىڭدە قالماساڭ دا تابار ءالى! - دەدى شەشەم بار داۋىسىمەن. ايداۋشىلار ءۇن-ءتۇنسىز ءجۇرىپ كەتتى. اكەمدى ۇرار ما ەكەن دەپ قاۋىپتەنىپ ەدىك، تيىسپەي ايداپ، اۋدەم جەردەگى بايانبايدىڭ ۇيىنە باردى، ونى دا ايداپ شىقتى. ءتابي شەشە اقتايدى تىم قاتال ۇنمەن جەر جەبىرىنە جەتە قارعاپ-سىلەپ قالدى. ۇيدەگى ەڭ كىشكەنەمىز بيعايشا دا داعدارىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ۇرپيگەن كۇيمەن اكەمىز كەتكەن جاققا ۇزاق قاراپ تۇردى. قاراسى ءۇزىلىپ. كەتكەن سوڭ دا ءبىز كەش باتقانشا سول جاققا قاراۋمەن جۇردىك.
اكەم دە، بايانباي دا ىمىرت جابىلا قايتىپ كەلدى. اكەمنىڭ قاتتى تۇتىگىپ، ءبىرجولاتا ءبىتىپ قايتقانى بايقالدى بىزگە. ءۇن جوق. نە دەر ەكەن دەپ ءبارىمىز سونىڭ بەتىنە قاراۋلىمىز. شەشەم داستارقانعا ءبىر ۋىس بيداي سالىپ شاي قۇيدى. ارەڭ تىلگە كەلدى اكەم:
- جۋاننىڭ تۇقىمى اتالدىق، بەس ءجۇز كيلو ەت نالوگ سالدى، - دەپ كۇرسىندى. - كوزدەگەندەرى اتىمىز بەن سيىرىمىز، ەرتەڭ الىپ كەتەدى. - اقتاي، ساناتپايدىڭ ءتوندىرۋى عوي، ە! - دەدى شەشەم.
- ءدال سول!.. ونىڭ جايىن مەن اۋىلاتكومعا ايتتىم!.. امال قانشا، كەش قالىپپىز، اۋدان اتكومعا كەزىندە بارىپ ايتساق بولعانداي ەكەن. بۇگىن ەشقايسىسى بۇل ءسوزدى تىڭداماي قويدى. ول قانقۇيلىلار بار جەردى شيىرلاپ، بايانباي ەكەۋمىزگە كور قازىپ بولىپتى!.. "جۋاننىڭ، بورجايدىڭ تۇقىمىسىڭ، اۋداندا ءتىزىمىڭ بار ەكەن، لاج جوق!" دەدى دە قويدى ەڭ جاناشىر دەگەندەرىمىز.
- ءبىزدىڭ ءوز اكەمىزدەن باستاپ جەتىمدىكپەن، كەدەيلىكپەن كوز اشپاي كەلگەنىمىزدى ايتتىڭ با؟
- ايتتىم عوي!.. "بالپاڭنىڭ نەمەرەسى ەكەندىگىڭ راس قوي، ءتىپتى سونىڭ كىشى ايەلى دە سەنىڭ ۇيىڭدە تۇر عوي، راس پا!" - دەپ كۋا بولدى اقتاي. مەن: "راس" دەدىم، "سەن ەكەۋىڭنىڭ قاقاعان ايازدا ەسىگىن بۇزىپ، ەمشەكتەگى بالالارىن شىرىلداتىپ تاستاپ، جانجۇكەندى زورلاپ الىپ كەلگەندەرىڭ دە، ەكى كۇن وتكەن سوڭ كورىپ، مەنىڭ سەندەردى ۇرعانىم دا راس، سەندەردىڭ ۇكىمەتكە ايتپا دەپ انت-سۋ ءىشىپ، قۇران سۇيگەندەرىڭ دە راس! سەن بۇزىقتارعا جانىم اشىپ، ەندى جارالى بولعانىم دا راس!.. وسى قىرسىقتارىڭنان ءتىرى قالسام، ولەتىندىكتەرىڭ دە راس" دەپ ايتىپ شىقتىم.
اكەم مۇنان سوڭ ءۇن-ءتۇنسىز جاتىپ قالدى. ءبارىمىز دە ءۇن-ءتۇنسىز اۋىر قايعىمەن جاتتىق.
- جالعىز ات پەن جالعىز سيىردان ايىرىلعان سوڭ بالالار نە كۇيگە تۇسەر ەكەن! - دەپ كۇبىرلەدى شەشەم. سول كەشتە ءۇيدىڭ ءىشى تۇگەل كۇرسىنىپ، ۇيىقتاماي شىقتى.
تاڭەرتەڭ ات پەن سيىر بايلاۋلى كۇيىندە كەلەشەك يەلەرىن كۇتتى. شەشەم قىزىل قاسقا سيىرىن جىلاي وتىرىپ اقىرعى رەت ءبىر ساۋىپ الدى. بيعادىل ەكەۋمىز تارعىل بۇزاۋدىڭ تۇمسىعىن ءسۇيىپ، ايمالاي بەردىك.
كۇن كوتەرىلە بەرگەندە ءۇش ادام كەلىپ، اتتى جەتەككە الدى دا، سيىردى بۇزاۋىمەن ايداي جونەلدى.
- ءجۇر، جاپپار، - دەدى بىرەۋى، - ولشەگەندە قاسىندا بولىپ، بەس ءجۇز كيلودان ارتىق-كەمىن كورىپ قايت!.. بوق-جىنى ەت بولىپ كەسەكتەلمەيدى عوي، جەتپەي قالۋى مۇمكىن، ارتىلا قويماس.
- قايران كارى جيرەن! - دەپ وكسىپ قالدى اكەم ات جەتەكتەلىپ بارا جاتقاندا. ءبارىمىز ارتىنان قاراپ، تەلمىرىپ تۇرمىز. اكەمىز بەن شەشەمىزگە قاراپ قويىپ، ولارمەن بىرگە جىلاپ تا تۇرمىز. بيعادىل مەن بيعايشاعا قاراسام، كەبەرسىگەن اۋىزدارى اشىلىپ، كىشكەنتاي قاباقتارى ءبۇرىسىپ ءتۇيىلىپ قالىپتى، بۇل كەيىپتەرىن بايقاعان مەن مىلقاۋ سولقىلداپ ءۇن سالا جىلادىم.
- قايران قاسقا سيىر!.. ءسۇتتى ەدى! - دەپ شەشەم قاتتى ەگىلدى.
- تارعىل بۇزاۋ ارەڭ ەرىپ بارادى! - دەپ جىلادى بيعادىل. قاناتىم ەدىڭ قايران جيرەن، قوش، - دەپ تاعى ءبىر وكسىپ قالدى اكەم.
ءتۇبىرلى جاننىڭ تۇرمىس-ءتۇيىنى بولىپ كەلگەن قايران قىزىل قاسقا! "مەيىرىمدى اناداي ءيتىن قايران ءتورت ماما ەشمەك!" جيرەن ات پەن قىزىل قاسقا سيىردىڭ ارتىنان قاراپ تۇرىپ، ءبارىمىز اشىقتىق، ءبارىمىز شولدەدىك، ءبارىمىزدىڭ دە اۋزىمىز اشىلىپ، ەرنىمىز كەبەرسي ءتۇستى. كوزىمىز بۇلدىراپ، سول قيماستارىمىز كوز ۇشىنان ءۇزىلىپ كەتتى.
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", ءبىز تۇقىم-تۇقيانىمىزبەن وسىنداي بۋرجۋيمىز. سوندىقتان، كونفيسكاتسيا شارتىنا تولىق ۇيلەستىك تە، مىڭعىرعان مالىمىزدى شۇرقىراتىپ ءبىر-اق ايداتتىق. اكەمنىڭ اقتاي، ساناتپايعا ىستەگەنى وسى جازاعا لايىق-اق قىلمىس قوي!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
