اقىنعا اراشاشى كەرەك پە؟

وسى ساۋال مەنi سوڭعى كەزدەرi جيi ويلانتادى. مەن ءوزiمنiڭ ماحامبەتتiڭ باسىن العان، ابايدى سوققىعا جىققان حالىقتىڭ وكiلi ەكەنiمدi جاقسى بiلەمiن. اقان سەرiدەي جانى سۇلۋ پەرزەنتiن عۇمىرىنىڭ سوڭىندا جالعىزدىقتىڭ ارقانىمەن بايلاپ، بiرجان سالداي ساڭلاق ۇلىن بiلەگiنەن قىل بۇراۋمەن شاندىعان دا مەنiڭ حالقىم بولاتىن. مەنiڭ حالقىم... تەك مەنiڭ حالقىم با؟..

فرانتسۋزدار فرانسۋا ۆيونىن دارعا اسىپ ءولتiردi. پول ۆەرلەنiن جانىنا سايا تاپتىرتپاي بۇرىشتان-بۇرىشقا قاڭعىرتتى. ۆيكتور گيۋگوسىن جەر اۋداردى. اعىلشىندار دا، ورىستار دا جەتiسiپ تۇرعان جوق. وزگەلەرi دە. نەلiكتەن؟

مەن كەيدە ابىز گومەردiڭ ءوز گرەكتەرiنiڭ ورتاسىندا سونشالىق ۇزاق ءومiر سۇرگەنiنە تاڭ قالامىن. «ياپىر-اۋ،- دەيمiن iشتەي، - بۇكiل گرەكتiڭ دۇنيەتانىمىن، پايىم-پاراساتىن ماسقارا قىلعان اقىندى وتانداستارى قالاي ەركiن تايراڭداتىپ قويعان. زەۆستەن باستاپ، بۇكiل گرەك قۇدايلارىنا ءاجۋالاي كۇلگەن سول گومەر اقىن ەمەس پە ەدi?» اڭگۇدiك سوعىس قۇدايى ارەستi ەكi اياقتى پەندەدەن تاياق جەگiزiپ، ماحاببات قۇدايى افروديتانى مەنمەن بويجەتكەن ەتiپ سۋرەتتەگەن اقىنعا زامانداستارى نەلiكتەن كەڭپەيiلدiك تانىتتى ەكەن؟ ەگەر گومەر بiزدiڭ زاماندا تۋسا...

اقىنعا اراشاشى كەرەك پە؟

وسى ساۋال مەنi سوڭعى كەزدەرi جيi ويلانتادى. مەن ءوزiمنiڭ ماحامبەتتiڭ باسىن العان، ابايدى سوققىعا جىققان حالىقتىڭ وكiلi ەكەنiمدi جاقسى بiلەمiن. اقان سەرiدەي جانى سۇلۋ پەرزەنتiن عۇمىرىنىڭ سوڭىندا جالعىزدىقتىڭ ارقانىمەن بايلاپ، بiرجان سالداي ساڭلاق ۇلىن بiلەگiنەن قىل بۇراۋمەن شاندىعان دا مەنiڭ حالقىم بولاتىن. مەنiڭ حالقىم... تەك مەنiڭ حالقىم با؟..

فرانتسۋزدار فرانسۋا ۆيونىن دارعا اسىپ ءولتiردi. پول ۆەرلەنiن جانىنا سايا تاپتىرتپاي بۇرىشتان-بۇرىشقا قاڭعىرتتى. ۆيكتور گيۋگوسىن جەر اۋداردى. اعىلشىندار دا، ورىستار دا جەتiسiپ تۇرعان جوق. وزگەلەرi دە. نەلiكتەن؟

مەن كەيدە ابىز گومەردiڭ ءوز گرەكتەرiنiڭ ورتاسىندا سونشالىق ۇزاق ءومiر سۇرگەنiنە تاڭ قالامىن. «ياپىر-اۋ،- دەيمiن iشتەي، - بۇكiل گرەكتiڭ دۇنيەتانىمىن، پايىم-پاراساتىن ماسقارا قىلعان اقىندى وتانداستارى قالاي ەركiن تايراڭداتىپ قويعان. زەۆستەن باستاپ، بۇكiل گرەك قۇدايلارىنا ءاجۋالاي كۇلگەن سول گومەر اقىن ەمەس پە ەدi?» اڭگۇدiك سوعىس قۇدايى ارەستi ەكi اياقتى پەندەدەن تاياق جەگiزiپ، ماحاببات قۇدايى افروديتانى مەنمەن بويجەتكەن ەتiپ سۋرەتتەگەن اقىنعا زامانداستارى نەلiكتەن كەڭپەيiلدiك تانىتتى ەكەن؟ ەگەر گومەر بiزدiڭ زاماندا تۋسا...

جىل ساناۋىمىزعا دەيiنگi گومەردi قويا تۇرايىق، بiزدiڭ زاماندا تۋسا، يتاليان پوەزياسىنىڭ تۋىن ۇستاۋشى دانتە اليگەريدiڭ دە كۇنi كۇن بولماس ەدi-اۋ. عۇمىر بويى بەاتريچەسiن ارداقتاپ وتكەن وسى ءماجنۇن اقىنىڭىزعا بۇكiل مۇسىلمان الەمi جابىلار-دى. ال ونىڭ اتاقتى «قۇدiرەتتi كومەدياسى» وقۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان كiتاپتاردىڭ تiزiمiنەن تابىلاتىندىعىنا داۋ جوق. نەگە دەيسiز بە؟ نەگە ەكەنiنە «قۇدiرەتتi كومەديانى» بiر شولىپ شىقساڭىز-اق كوزiڭiز جەتەدi. اسiرەسە، «تامۇق» ءبولiمiنiڭ جيىرما سەگiزiنشi جىرىنا باسا نازار اۋدارساڭىز. ويتكەنi, باسقا ەمەس، ءدال وسى جىردا بۇكiل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ارداقتىسى مۇحاممەد پايعامبارىڭىز بەن ايگiلi ازiرەت ءالi شەرiڭiز توزاق وتىنا كۇيۋلi ەكەنi باياندالعان. مۇنداي ورەسكەلدiگiنەن كەيiن دانتەنi ۇلى اقىن دەۋگە قالاي عانا اۋزىڭىز بارادى؟ مي ەندi نە iستەۋ قاجەت دەيدi? «دانتەنi كورiندە وكiرتۋ ءۇشiن يتاليانى شابۋىلداۋ كەرەك پە؟ بالكiم، اقىنعا قويعان مۇسiندەردi قيراتىپ سالۋ ءۇشiن بiراز بۇزاقىنى اپەننين تۇبەگiنە جiبەرتiپ الۋ كەرەك بولار. الدە سالاۋاتتى، ساليقالى جولعا كوشiپ، دانتەنi ءجۇز جىلدىقتارى تويلاناتىن اقىنداردىڭ ساناتىنان سىزىپ تاستاڭىزدار دەپ يۋنەسكو-عا حات جازساق پا؟» قىسقاسى، «قۇدiرەتتi كومەديانىڭ»، ءسال قوزعاۋشى كۇش تابىلسا، ححI عاسىردا دا كەزەكتi كومەديانى، «الەمدiك كومەديانى» دۇنيەگە كەلتiرۋiنە ابدەن مۇمكiندiگi بار سەكiلدi. سوسىن داۋدىڭ باسى قازاقى تار قالىپتاعى دايرابايدىڭ كوك سيىرى ەمەس، الەمدiك دەڭگەيدە، دانتەنiڭ «قۇدiرەتتi كومەدياسى» بولىپ جاتسا عاجاپ ەمەس پە؟!

مەنiڭشە، وسى دانتەنiڭ كەبiن كورشi ورىستىڭ ءماشھۇر اقىنى سەرگەي ەسەنينگە دە كيگiزۋگە بولادى. ول اقىنىڭىز «ينونيا» دەيتiن تولعاۋىندا «اجالدان دا، جاۋىن بوپ جاۋعان نايزا، جەبەدەن دە قورىقپايمىن. مەنiڭ ۋاقىتىم كەلدi. مۇنى تاۋراتقا سۇيەنiپ پايعامبار سەرگەي ەسەنين ايتىپ تۇر» دەپ جiبەرەدi. ءدال وسىنداي مالiمدەمەنi بۇگiنگi كۇنi قازاق اقىنى جاساسىنشى، كورگەن كۇنi نە بولار ەكەن؟

جوق. سەرگەي ەسەنين جالعىز ەمەس. بايقاي بiلسەڭiز، ەسەنيننiڭ iزباسارلارى قازاق پوەزياسىندا دا جەتiپ ارتىلادى. «مەن وسىناۋ اسپاني قۇدiرەتiممەن، پايعامبارلىق ەتەمiن جەرگە تۇگەل». بۇل - ەسەنين جاسىندا، وتىزىندا ومiردەن وتكەن اقيىق اقىنىمىز تولەگەن ايبەرگەنوۆ. «جو-جوق، قۇداي ەمەسپiن، پايعامبارمىن جاي عانا». بۇل جولدار تاعى دا بiر ۇلى اقى­­نىمىز جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆتىڭ قالامسابىنا تيەسiلi. «ولەڭ جازىپ جاتقاندا قۇداي دا بiر، مەن دە بiر». تاعى بiر اقىنىمىز، قايسىبiر بiلەتiندەردiڭ ايتۋىنشا، iزدەنiستەرi تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارماشى­­لىعى­­نا باسپالداق بولعان ومiرزاق قوجامۇراتوۆ وسىلاي دەيدi. نە iستەۋ كەرەك، مۇحاممەد عالايسسالامنان كەيiن پايعامبار اتاۋلى دەگەنiڭiز بولمايدى دەپ بۇلاردى دا دانتە، ەسەنيندەردiڭ ارتىنان جiبەرۋ كەرەك پە؟ الدە بۇلا شابىتتىڭ جەتەگiندە وتىرعاندا ايتىپ جiبەرگەن عوي دەپ كەشiرiم جاسايمىز با؟ سوسىن اڭگiمەنi سوزىپ كەرەگi نە، ەندiگi كەشiرiم جاساپ تا قويعان جوقپىز پا؟ ول كەشiرiمدi, كەشiرiمدi ەمەس، قوشەمەتتi ولار، اقىندار، ءوز شىعارماشىلىقتارىمەن، ءوز تاعدىرلارىمەن باياعىدا-اق جەڭiپ العان جوق پا؟

جوق، باسقا اقىنداردىڭ بۇلا شابىتى ءۇشiن دە، ءوزiنiڭ تالانت تەگەۋرiنi ءۇشiن دە قالايدا بiر اقىن جاۋاپ بەرۋi كەرەك بولىپ شىقتى. جانە ەڭ دارىندى اقىندارىمىزدىڭ بiرi. كiم دەيسiز بە؟ ارينە، ولجاس سۇلەيمەنوۆ.

قايسىبiر باۋىرلارىمىز وسى اقىنعا:

بۇيىرسا،

شولگە كول بوپ تۇنەگەنمiن،

جەل بولىپ كوك تەڭiزدە

تۇلەگەنمiن.

قارا جەر،

قاريا جەر،

تابىن ماعان!

ءتاڭiرiنiڭ،

قۇدايىڭ دا - مىنا مەنمiن! -

دەپ كەلەتiن جىر جولدارىن كەشiرە الماي الەك بولۋدا («ادام­­­عا تابىن، جەر، ەندi» پوەماسىنان. ق.مىرزا ءالi اۋدارماسى).

مەنiڭشە، بۇل جولداردا دiنارالىق قاقتىعىسقا سەبەپ بولۋى مۇمكiن ءدال دانتەنiكiندەي كۇپiرلiك جوق ەكەنi انىق. سوسىن، پوەمانى تۇگەل وقىعان ادام پوەمانىڭ ءدال وسى جەرiندە ءدال وسى شۋماقتىڭ باسقاشالاي ەمەس، ءدال وسىلاي ايتىلۋى تيiس ەكەنiن تۇيسiنە الادى. ويتكەنi پوەما العاش جەر-انانىڭ تارتىلىس كۇشiن جەڭiپ، ادام بالاسىنىڭ اشىق كەڭiستiككە شىعۋى تۋرالى. ەندi ەشقاشان قايتالانباس باقىت­تى ءسات، كوڭiلدi شاتتىق كەرنەگەن شاق. ال مۇنداي ساتتە اقىن، ەگەر ول شىنىمەن اقىن بولسا، ءوزiن پايعامبار تۇگiلi قۇ­دايداي سەزiنەتiنi انىق.

اسىلى، بiزگە اقىنعا دەگەن كوزقاراستى كونە گرەكتەردەن ءۇي­رەنۋ كەرەك-اۋ. ولار گومەردi, ونىڭ قيالىن عانا مويىنداپ قوي­عان جوق، كەيiپكەرلەرiن دە مويىندادى. كونە گرەك اقىندارى ون ەكi ەرلiك جاساپ، تاعدىردىڭ تالقىسىنان سۇرiنبەي وتكەن گە­راكلدەي اجالدى پەندەگە قۇدايلاردىڭ ساناتىنان ويىپ ورىن الىپ بەردi. ەشبiر گرەك ءوز اقىندارىنا «بۇلارىڭ قاتە عوي، بۇلارىڭ كۇپiرشiلiك قوي» دەگەن جوق. ال بiزدە شە؟ بiز اقىن­نىڭ جاندۇنيەسiن، وندا بولىپ جاتقان iزدەنiس-تەربەلiستەرiن تۇيسiنە، تۇسiنە الامىز با؟ «ءار ادام - بiر الەم». سىنىققا سىلتاۋ iزدەي بەرسەك، وسى ءسوزiمiز دە كۇپiرشiلiك بولىپ شىقپاي ما؟

جىلنامانىڭ ەكi جولى

دانتەدەي انتيكا مەن ورتا عاسىردىڭ تاريحىن، تەك ونى ەمەس، تاريحقا دەيiنگi تۇنەك داۋiرلەردiڭ تىنىس-دەمiن دە بiلسەم دەيتiن بiر اقىن بار. ول - وسى اقىن، بiزدiڭ ولجاس ءسۇ­لەيمەنوۆ. باعىمىزعا بiتكەن بiرتۋار اقىنىمىز. تاڭ­دايى­نا ءتاڭiردiڭ ءوزi تۇكiرگەن اقىنىمىز دەۋiمiزگە بولادى.

حIح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ارحەولوگيادا ۇلى جاڭالىقتار اشىلدى. نەمiس گەنريح شليمان گومەر تروياسىنىڭ تاريحتا راسىمەن بولعان قالا ەكەنiن دالەلدەدi. كونە مىسىر يەروگليفتەرi, شۋمەر-اككاد پەن حەتتiڭ كۇيدiرiلگەن ساز بالشىققان شەكiلگەن سىنا جازۋلارى بۇگiنگi تiلگە اۋدارىلىپ، سويلەي باستادى. بۇعان دەيiنگi عۇلامالارى تاۋراتقا سۇيەنiپ، بۇكiل ادامزاتتى ادام اتا مەن حاۋا انادان تاراتاتىن، ءوز ۇلتىنان شىققان پايعامبارلاردى عانا مويىندايتىن جەبiرەي وقىمىستىلارى دە ەندiگi جەردە جاڭا شىندىقتى مويىنداۋ كەرەك ەكەنiن، رۋحاني-مادەني تاريحتىڭ شۋمەر دەگەن حالىقتان باستالاتىنىن ايتۋعا كوشتi. ءتاۋراتتىڭ العاشقى نۇسقالارى شۋمەر توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەنi ءمالiم بولدى. ال بۇل كەزدەرi بiزدiڭ تۇركiتانۋ ەندi-ەندi عانا دۇنيەگە كەلiپ جاتقان-دى. تiپتi وزگە حالىقتىڭ وقىمىستىلارى جاڭادان تابىلعان جازبا جادiگەرلەردەگi دە­رەك­تەرمەن بۇعان دەيiن بەلگiلi تاريح اراسىندا سالىس­تى­رۋ­لار جۇرگiزiپ جاتقاندا، بiزدiڭ حالقىمىز ۇلى دالانىڭ شىعىسىنداعى اشىق اسپان استىنداعى كۇن قاقتى سىنا تاستاردىڭ ءوز تاريحىنان سىر شەرتەتiنiنە ءالi سەنە قويماعان بولاتىن. وسىلايشا حەتتi ۇندiەۋروپەيستيكا يەمدەنiپ، شۋمەر-اككادتى سەميتتەر مەنشiكتەپ جاتقاندا بiز ۇلى دالانىڭ شىعىسىنا عانا قاراپ قالدىق. كوكەيiمiزدە مىڭ جارىم جىلدىق تاريحىمىزدى بiلسەك پە، بiلمەسەك پە دەگەن ەكiۇداي وي جاتتى. ويتكەنi, بiز وزگە بiلiمi, بiلiگi بيiك حالىقتار تاراپىنان وتكەنiمiزگە ايتىلعان كەمسiتۋشiلiكتەرگە كوندiگiپ قال­عانداي ەدiك. ولار بiزدi «جابايى كوشپەلiلەردiڭ ۇر­پاق­تارى، بۇلاردان بۇكiلادامزاتقا ورتاق رۋحاني قازىناعا قان­داي ۇلەس قوسىلۋى مۇمكiن» دەستi.

جوق، ولاي ەمەس ەكەن .بۇكiل ازيا مەن ەۋروپانى مىزعىپ، قالىڭ ۇيقىعا شومىپ بارا جاتقان ساتiنەن ارەدiك-ارەدiك ءدۇر سiلكiندiرiپ وياتىپ وتىرعان باسقا ەمەس، ۇلى دالادان ازيانىڭ تۇكپiر-تۇكپiرi مەن ەۋروپاعا جيi-جيi جورىق جاساپ وتىرعان سول «جابايى كوشپەلiلەر» بولىپ شىقتى. بiراق مۇنى بiلۋiمiزگە دەيiن دە بiراز ۋاقىت بار ەدi.

حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنىڭ اياعى مەن جەت­پiسiنشi جىلدارىنىڭ باسىندا بiزگە ەۋروپا پەن تاياۋ شى­عىس­قا، ونىڭ وتكەنiنە نازار تiكتەۋدiڭ ءساتi ءتۇستi. نا­زا­رى­مىزدى اۋدارتقان ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولدى. ول كونە شۋ­مەر تiلiنەن تۇركi سوزدەرiنiڭ سiلەمدەرiن تاپتى. باعزى ءتۇر­كiلەر مەن ەترۋستەردi تۋىستاستىردى. ناتيجەدە دۇنيەگە ايگiلi «از ي يا» كiتابى (1975 جىل) كەلدi. بiراق، نەگە ەكە­نi بەلگiسiز، كوپشiلiك وسى كiتاپتىڭ بiرiنشi بولiمiنە عانا با­سا نازار اۋدارىپ، ەكiنشi ءبولiمi تiپتi بولماعانداي قالىپ تا­نىتتى. ءيا، بiرiنشi بولiمدە سلاۆيان جانە تۇركi حا­لىق­تارىنىڭ باعزىدان كورشi-قولاڭ بولىپ كەلە جاتقاندىعى، مۇنى ورىس تiلiنە سىنالاي ەنiپ كەتكەن تۇركi سوزدەرi ايعاقتايتىنى ايتىلاتىن. «تاۋىقتىڭ تۇسiنە تارى كiرەدi» دەمەكشi, iشiندە قازاعى بار تۇركiتەكتەس­تەر­دiڭ دەنi بۇل كەزدەرi ولجاس ارقىلى وتارلاۋشى كەيپiندەگi ورىس اعايىندى بiر وقساتتىق-اۋ دەپ جەلپiنۋدەن ارىعا بارا المادى. ال كiتاپ، «از ي يا»-نى ايتامىز، شىن مانiندە مىڭجىلدىق ەمەس، كەمi ءۇش-ءتورت مىڭجىلدىق تاريحتى زەردەلەۋدi, ودان تۇركi تەكتەستەردiڭ ءجۇرiپ وتكەن جولىن پايىمداۋدى ماقسات تۇتقان-دى. كiتاپتىڭ بiرiنشi ەمەس، شىنتۋايتىندا، ەكiنشi ءبولiمiنiڭ كوتەرگەن جۇگi اۋىر بولاتىن. وسىلايشا، اياۋلى «از ي يا»-نىڭ ەكiنشi ءبولiمi بۇگiنگە جاقىن، كوپشiلiككە تۇسiنiكتi بiرiنشi ءبولiمiنiڭ تاساسىندا قالىپ قويسا، ەندiگi بiر وكiنiش، وسى «از ي يا»-نىڭ كولەڭكەسiندە قالىپ قويعان اقىننىڭ تاعى بiر ۇلى شىعارماسى بار ەدi. ول - اقىننىڭ شىن مانiندەگi اقىندىق تالانت تەگەۋرiنiن بايقاتاتىن «قىش كiتاپ» پوەماسى. اسسيريا پاتشاسى اسارحوددوننىڭ (ب.د.د. ءۇII عاسىر) جىلناماسىنا تۇسكەن ەكi جولدان اقىندىق عالامات قيال قۇدiرەتiمەن وربiگەن بۇل پوەمانى الەمدەگi ارعى-بەرگi ەڭ ۇزدiك پوەمالاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا ابدەن بولادى.

تاريحتان ماعلۇمات

اسارحوددون جىلناماسىنداعى جولدار نە تۋرالى سىر شەرتەتiن؟ ءيا، وندا بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءۇII عاسىردىڭ باسىندا كاسپي جاعالاۋىنان قاپ تاۋى ارقىلى كوشپەلi تايپالاردىڭ الدىڭعى ازياعا ءوتiپ، اسسيرياعا بۇيiردەن كەلiپ سوققى بەرگەنi باياندالاتىن. بۇل تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى يشكۋزدار ەدi. اقىن «از ي يا» كiتابىندا وسى اتاۋعا iش-وعىزدار دەپ وزگەرتۋ ەنگiزگەن-دi. جانە ونى «قورقىت اتا كiتابىنداعى» iش-وعىزدارمەن بايلانىستىرعان بولاتىن. «قورقىت اتا كiتابىندا» تىس-وعىزدار مەن iش-وعىزدار اراسىندا بولاتىن بۇلiنشiلiك تۋرالى ارنايى بiر تاراۋدا ءسوز ەتiلەتiنiن ەسكەرسەك، مۇنداي تايپالار بiرلەستiگiنiڭ بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءۇII عاسىردا دا بولۋى ابدەن مۇمكiن عوي» دەيدi اقىن جورامالى. اقىن اسسيريانىڭ توبەسiنەن جاي تۇسiرگەندەي بولعان iش-وعىزداردىڭ كوسەمiنiڭ ەسiمiنەن دە تۇركiلiك رەڭكتi بايقاۋعا بەيiل. ول يشپاقاي كوسەم ەسiمiن Iس-پاقا، Iز-باعار دەپ وقيدى جانە ونى تۇركiلiك قاسقىر توتەمiمەن بايلانىستىرادى. وسىلايشا سلاۆيان جانە يران تiلدەرiنە يت نەمەسە قاسقىر دەگەندi بiلدiرەتiن تۇركi ءسوزi سوباكا، سپاا بەينەسiندە ەندi دەگەن بايلام جاسايدى.

مiنە، «قىش كiتاپ» پوەماسى - وسى Iشپاقاي نەمەسە Iشبا­­قا كوسەم تاعدىرى تۋرالى اقىننىڭ ءوز قيالىنان تۋ­دىرعان ءافساناسى. وندا ەل تاعدىرى، ونىڭ بولاشاعىنا ەل باستاعان كوسەمنiڭ جاۋاپكەرشiلiگi تۋرالى ءسوز بولادى. پوەمانى، ۇلكەن اۋقىمنان العاندا، دالالىق كوشپەلiلەر مەن وتىرىقشى قالالىقتار وركەنيەتiنiڭ قاقتىعىسى دەپ باعالاۋعا دا نەگiز بار.

Iشباقا كوسەمنiڭ اقىن وزiنشە توپشىلاپ اشقان تراگەدياسى مىناعان كەلiپ سايادى:

- بار الەمگە الەك سالىپ اۋلەكi,

شايقالادى

دۇنيەنiڭ داۋلەتi.

ول تۋرالى

كەلەشەكتە

وقۋلىق،

شەجiرەدەن تانىپ بiلمەك اۋلەتi.

ول تاريحتا،

ەڭ بولماسا ولەڭدە

عاشىق بولىپ قالماق ەدi

ەل-ەلدە.

زورلىقشى دەپ

جىلناما مەن تاريحقا

وتكiزدiم-اۋ

ارەڭ-ارەڭ دەگەندە.

اسسيريا پاتشاسىنىڭ جىلناما -

تاريحىنا كiرگiزدiرiپ بiر عانا

سويلەم باعا

سكيف حانى جايىندا،

سول پiكiردi ايتىپ قازiر ءجۇر عالام:

«حان Iشباقا ارعىماققا قونعاندا،

جان جەتپەيتiن حان مايداندا ول حانعا.

ناعىز ۇرى،

قاراقشى ەدi ول جانە».

اياماپتى،

راحمەت وعان دا!

(«قىش كiتاپ»،

ق.مىرزا ءالi اۋدارماسى).

اقىن Iشباقا كوسەم ەسiمiنiڭ اسسيريا جىلناماسىندا وسىلايشا، قاراقشى بەينەسiندە بولسا دا ەكi جولدا ساقتالىپ قالعانىنا تاۋبە دەي وتىرىپ، ودان ابىل مەن قابىلدان باس­تالاتىن بۇكiلادامزاتتىق تراگەديانىڭ جاڭا نۇسقاسىن دامىتىپ شىعارادى.

افساناعا ۇڭiلسەك

پوەما ارۋاقتىڭ اڭگiمەسi ەسەبiندە باياندالادى. بۇدان 2700 جىل بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن ارۋاق الدىمەن Iشباقاي ەسiمدi قويشىنىڭ، سوسىن وسى اتتاس ستۋدەنتتiڭ مازاسىن الادى. ال شىنىندا ول الدىمەن بۇدان بiرنەشە جىل بۇرىن اسپيرانت Iشباقايدى اينالدىرعان بولىپ شىعادى. اسپيرانت Iشباقاي قالايدا عىلىمي جاڭالىق اشپاق نيەتiمەن تاۋداعى جارتاسقا قالاي وقىلۋىن ءوزi عانا بiلەتiن سىنا جازۋ ۇلگiسiمەن، بالكiم، ارۋاقتىڭ سىبىرلاۋىمەن، پوەمانىڭ ءماتiنiن شەكيدi. بiراق ءار نارسەمەن اۋرە-سارساڭ بوپ جۇرگەندە ءوزi پوەمانى شەكiگەن جەردi دە، ونى تابا قالعان كۇندە دە قالاي وقىلۋىن ۇمىتىپ قالادى. بiراق كۇندەردiڭ كۇنiندە ءبارi ساتiنە ءتۇسiپ، جايىنا كەلگەن. ول ءوزi قاشاعان جازۋلاردى تاۋىپ، الەم عالىمدارىنىڭ نازارىنا ۇسىنعان. ارينە، كونە جازۋلاردى وقۋ تاريحىنان بەلگiلi بولاتىنىنداي، ونى ءار ءتۇرلi ەلدەردiڭ عالىمدارى ارقيلى وقيدى. Iشباقاي ءوزi جاساعان جاڭالىقتىڭ كiلتi ءوز قولىنان سۋسىپ بارا جاتقانىن سەزەدi. وسىلاي جان القىمعا كەلiپ، قينالىپ جۇرگەندە اقىرى وقۋدىڭ ءساتi تۇسەدi. وندا اسسيرياعا ب.د.د. ءۇII عاسىردا شابۋىلداعان iش-وعىزدار، ولاردىڭ كوسەمi Iشباقا تۋرالى باياندالاتىنى ايان بولادى. عالىم Iشباقايدىڭ ەسiمi باعزى ادامزات تاريحىنا قاتىستى كەزەكتi جاڭالىقتى اشۋشى رەتiندە بۇكiل الەمگە جايىلادى.

ءدال وسى ساتتە الدەبiر كونە اڭىزداردى جيناۋشى Iشباقا كوسەم تۋرالى ەل اراسىندا وسىنشا ۋاقىت قالاي ساقتالعانى بەلگiسiز اڭىز-جىردىڭ ءماتiنiن دە باسپاعا ۇسىنا قويعان. ال بۇل اڭىزدا Iشباقانىڭ اسسيريا جىلناماسىندا باياندالاتىنىنداي ەشقانداي ۇرى، قاراقشى ەمەس، قاسiرەتتi ماحابباتتىڭ قۇربانى ەكەنi تاپسiرلەنەتiن-دi.

ءيا، iش-وعىزدار اسسيريانى جاۋلاپ الدى. ەندi ولاردىڭ شاشپا-توك بايلىقتىڭ ەن ورتاسىندا ءومiر سۇرۋiنە مۇمكiندiك تۋعان. ەرتiس بويىندا انا جاتىرىنا ءتۇسiپ، دوندا دۇنيەگە كەلگەن، تەك سوعىستى، الىس جورىقتاردى عانا بiلەتiن تومىرىق مiنەز دالا جاۋىنگەرلەرi تويلى-دۋماندى اسسيريا قالالارىنىڭ كوشەلەرiندە جىنىنان ايرىلعان باقسىداي كۇن كەشۋگە بەيiمدەلە باستاعان. مۇنداي ءومiر سالتى ساربازداردىڭ رۋحىن ءتۇسiرiپ، ءجۇنجiتiپ جiبەرەتiنiن تۇسiنگەن تايپا كوسەمدەرi Iشباقا كوسەمگە كەلiپ وزدەرiن وياتۋدى، جاڭا جەرلەردi جاۋلاۋعا باستاۋىن وتiنەدi. بiراق ولاردى جاڭا جورىقتارعا باستاۋعا Iشباقا ەندiگi قابiلەتسiز بولىپ قالعان ەدi. ونىڭ كوزi Iشتورە ءتاڭiريانىڭ عيباداتحاناسىندا زيناقورلىق جاسايتىن شامحات ەسiمدi سالداقىعا تۇسكەن-دi. بار ىنتا-شىنتاسى سوعان اۋعان بولاتىن. ا iش-وعىزداردىڭ ۇلى جازۋى، ياقي دالالىقتاردىڭ جازىلماعان زاڭى كوسەم جاساعان سەگiز قىلمىستى ەلەمەۋi مۇمكiن، بiراق توزىعىنشىسىنا ەشقاشان كەشiرiم بولمايدى.

ماحاببات ماشاقاتىنا جولىققان Iشباقا وسى قىلمىستاردىڭ ءبارiن دە جاساپ قويادى. ەندi ول دالا زاڭى بويىنشا ءوزi ۇرىس دالاسىندا ءولiپ، ورنىن باسقا مۇراگەرگە تابىس ەتۋi كەرەك. ويتكەنi, ول تومەن ەتەكتiنiڭ ەتەگiنە بايلانىپ ەزدiك تانىتتى، ويتكەنi, ول ءوز ءتاڭiرiن وزگەنiڭ قۇدايىنا ايىرباستاپ ساتقىندىق جاسادى. وسىنىڭ ءبارi بiر ماحابباتتىڭ اۋرەسi, الدەبiر شامحات ەسiمدi سالداقىنىڭ پەيiلiن وزiنە اۋدارۋ ءۇشiن بولدى. بۇدان باسقا دا جاساعان قىلمىستارى جەتەرلiك. ءۇندi مەن يۋدەيدiڭ سەنiمiنە مازاقتاپ كۇلگەنiنiڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟

مiنە، ارالارىنان جاڭا كوسەم سايلاندى، iش-وعىز بiرلەستiگi دەپ اتالعان قوس-وق، ەكi-پىشاق، تiلiك تايپالارى تۋعان جەرلەرiنە - ۇلى دالاعا قايتپاق. بiراق ولار مۇنىڭ الدىندا Iشباقا ولۋگە تيiس سوڭعى مايدانعا كiرۋi كەرەك. Iشباقا ولگەسiن ونى دالا زاڭىمەن جەرلەۋلەرi جانە شارت.

Iشباقا ءولiپ، سوعىس بiتكەسiن ۇلى حاندى ارۋلاپ جەرلەۋ باستالادى. ول كەزدەگi دالا زاڭى بويىنشا مارقۇمنىڭ قاسىندا قامىققاندا كوڭiلiن كوتەرەر قالىڭدىعى، و دۇنيەدە باپتاپ مiنەر سايگۇلiكتەرi بولۋى كەرەك. كەزەگiمەن وسى راسiمدەردiڭ ءبارi جاسالادى. قالىڭدىعى رەتiندە جەرلەنۋگە كەلiسكەن شامحات كورگە ءتۇسiپ، مارقۇمنىڭ جانىندا وزiنە-ءوزi پىشاق سالادى. وسى جەردە اقىن وقىس شەشiم جاسايدى. Iشباقا كوسەمنiڭ باسىن اينالدىرىپ كەلگەن سۇلۋ بويجەتكەن ەشقانداي دا شامحات ەمەس، ايەل كيiمiن كيگەن اسسيريا پاتشاسى اسارحوددوننىڭ ءوزi بولىپ شىعادى. دالانىڭ رۋحى ءور، بiراق اڭقاۋلاۋ پەرزەنتi وسىلايشا قاۋقارى جوق، بiراق ايلاسى مول وتىرىقشى قالا ءامiرشiسi قۋلىعىنىڭ قۇربانىنا اينالدى.

پوەما قۇرىلىمىنان ەڭ الدىمەن كونە شۋمەردiڭ گiلگامەش تۋرالى داستانىنىڭ، ونداعى قالالىق گiلگامەش پەن بۇلا تابيعاتتىڭ ۇلى ەنكيدۋدiڭ دوستىعى، ەركiن دالا پەرزەنتi ەنكيدۋدىڭ قالاعا كەلۋiنە سەبەپشi بولعان تاعى بiر شامحات ەسiمدi عيباداتحانا جەزوكشەسi تۋرالى ءافسانانىڭ اسەرiن بايقايمىز. اقىن قالانىڭ قىزىلدى-جاسىلدى شۋلى، بiراق رۋحاني مۇراتىنان ايىرىلا باستاعان تiرشiلiگiنە دالانىڭ قاتال، بiراق ءادiل دە قاراپايىم دۇنيەتانىمىن قارسى قويا­­دى. بiراق بۇل تارتىستا دالا ۇلدارىنىڭ ءاردايىم جەڭiلiس تاۋىپ وتىراتىنىن دا ەسكەرتەدi. اقىننىڭ ايتپاعى: دالا ۇلدارى قالاعا وزدەرiنiڭ بەرiك-سەنiمدەرiمەن كەلۋi كەرەك، سوندا عانا وزگەنiكiنە الاڭدامايدى، سوندا عانا رۋحى جەڭiلiس تاپپايدى.

اقىن پوەمادا تۇركi تەكتەستەردiڭ ەللادا مەن اپەننين تۇبەگiن دە جاۋلاعانىن، كوشپەلi رۋلاردىڭ توسكانيادا ءوز تاڭبالارىن باعانالارعا شەكiپ قالدىرعانىن، بiراق مۇنى ەشقانداي تاريحشىنىڭ بايقاماي قالعانىن دا وكiنە جازادى. بiز بۇدان «ءسوز توركiنi» كiتابىندا، ەترۋرياعا باستايتىن عاجايىپ iزدەنiستەرگە تولى جولدىڭ سوناۋ جەتپiسiنشi جىلدارى، اقىن تاراپىنان وسى «قىش كiتاپ» پوەماسىندا العاش سالىنا باستاعانىن اڭعارامىز.

«قىش كiتاپتا» اقىن تۇسپالداپ ايتقان وزگە دە جاڭالىق­­تار از ەمەس. بiز ولاردى تابۋدى ەندiگi وقىرمانداردىڭ ءوز ەنشiسiنە قالدىرساق پا دەيمiز. دۇرىسى دا سول بولار.

اقىن تۋرالى از عانا ءسوز

شىن اقىن تۋرالى شىن اقىن عانا شىنايى ايتا الماق. ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى تالاي لەبiزدەردi ەستiدiك، بiراق بiزدiڭ بiلۋiمiزشە، ولاردىڭ iشiندەگi ەڭ تولىمدىسى تاعى بiر تالانتتى اقىنىمىز، مارقۇم جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ قالامىنا تيەسiلi سەكiلدi. ول «اعا» اتتى ولەڭiندە ولجاس ءسۇ­­لەيمەنوۆ تۋرالى بىلاي تولعايدى:

- «قالاي، دەپ، - اعام؟» قارادىم اسپانعا كiلەڭ،

باعاسىن جۇلدىز كورسەتتi باس بارماعىمەن.

قاسوققا اكەپ بەرەدi بالىق پەن سۋىن،

Iلە وزەنi قىتايدان باستالعانىمەن.

اعام دا سونداي. الىستى جاقىنعا بالاپ،

قاقتىرعان بiزدiڭ نامىس پەن اقىلعا قانات.

دەشتi-قىپشاقتان كەپ،

يگورگە ورىسشا سويلەگەن

تۇرعانداي بولام ساۋىتسىز باتىرعا قاراپ...

ءيا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ - بiزدiڭ ساۋىتسىز باتىرىمىز. باعاسىن جۇلدىز باس بارماعىمەن كورسەتەتiن باس اقىنىمىز. ول بiزگە تەك Iلە ەمەس، سوناۋ ەۋفرات پەن تيگر، افريكاداعى نiل، ەۋروپاداعى تيبردەن دە ولجا سالىپ جۇرگەن سيرەك دارىن يەسi.

2005 جىل

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»