قازاقتىڭ الىپ دالاسى ەلگە تۇتقا بولعان تالاي تارحانداردىڭ ءارى الەمگە عىلىم-ءبىلىمنىڭ نۇرىن توككەن عۇلامالاردىڭ قۇتتى مەكەنى، ىرىستى ولكەسى بولعان. تەكتىلىككە ءتان جاسامپازدىق عۇمىرىن ءومىرىنىڭ اسقاق تۇعىرى دەپ بىلگەن ۇلت زيالىلارى ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ قۇتتى بىلىگىن رۋحاني جاراسىمدا وركەندەۋدىڭ كۇرە تامىرىنا اينالدىرۋدا وشپەس ءىز، ماڭگىلىك ونەگە قالدىردى. قازاق رۋحانياتىنداعى سونداي كەمەل قاسيەتكە يە دارا تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى -الكەي حاقانۇلى مارعۇلان.

قازاقتىڭ الىپ دالاسى ەلگە تۇتقا بولعان تالاي تارحانداردىڭ ءارى الەمگە عىلىم-ءبىلىمنىڭ نۇرىن توككەن عۇلامالاردىڭ قۇتتى مەكەنى، ىرىستى ولكەسى بولعان. تەكتىلىككە ءتان جاسامپازدىق عۇمىرىن ءومىرىنىڭ اسقاق تۇعىرى دەپ بىلگەن ۇلت زيالىلارى ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ قۇتتى بىلىگىن رۋحاني جاراسىمدا وركەندەۋدىڭ كۇرە تامىرىنا اينالدىرۋدا وشپەس ءىز، ماڭگىلىك ونەگە قالدىردى. قازاق رۋحانياتىنداعى سونداي كەمەل قاسيەتكە يە دارا تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى -الكەي حاقانۇلى مارعۇلان.

اقجان ماشاني قازاق دالاسىنىڭ ۇلى پەرزەنتى ءال-فارابي مۇراسىنىڭ ماڭىزىن عالىمنىڭ يماني قاسيەتتەرىمەن بايلانىستىرىپ: «عىلىم دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى اسا جوعارى قاسيەتتى ەسىم. ول ءوزى كوپ تاراۋلى، تەرەڭ ءبىلىمدى، شەكسىز عادىل، قايىرىمدى، ادامدىق اردىڭ جوعارى دارەجەسىن تۇتىنعان ادام بولۋ كەرەك. ونداي ەسىم ەشكىمنىڭ الدىندا جالبىرانىپ، باقىت ىزدەپ، باس يمەسكە كەرەك. ونداي ادامدى دۇنيە پۇلى، الەمنىڭ باعى، پاتشانىڭ تاعى قىزىقتىرماعان كەرەك. ونىڭ ىزدەگەنى عىلىمي حاقيقات. ول ءبىر تۇرعان ادام بالاسىنىڭ اقىل ويىنىڭ بەينە ءبىر الەمگە بىردەي شام شىراعى بولۋ كەرەك. عالىم ەسىمىندەگى وزىنەن جوعارى ءمانساپتىڭ الدىندا شىبىنداۋ، وزىنەن تومەننىڭ الدىندا قىرىڭدانۋ سياقتى ساسىق پاڭدىق دەگەن بولماس كەرەك. وسىنداي ەسىم كۇندەلىككە ازبايدى، ماڭگىلىككە توزبايدى. ونداي ەسىم بىزدە بولعان با؟ بولعان، ول - فارابي» دەگەن بولاتىن. وسى ءبىر ىلكى قاسيەتتەردىڭ قازاق توپىراعىندا شوقان ءۋاليحانۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، قانىش ءساتبايۇلى، باۋىرجان مومىشۇلى سىندى عاسىر ساڭلاقتارى ارقىلى ءداستۇر ارناسىندا جاڭعىرىپ، وتاندىق تاريح پەن مادەنيەت، ادەبيەت پەن ونەردىڭ سان عاسىرلىق مۇراسىن كەشەندى زەرتتەگەن الكەي حاقانۇلى مارعۇلاننىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق تۇلعاسىمەن ساباقتاسۋى عاجايىپ تا زاڭدى قۇبىلىس.

1919 جىلى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ بالاسى امەن قامقورلىعىمەن كەرەكۋدەگى مۇعالىمدەر كۋرسىندا وقىعان دارىن كەيىننەن قىر پەرزەنتتەرىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعان سەمەي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا ءبىلىمىن ۇشتادى. شاكارىم اقىن «تاڭ» جۋرنالىنا جاڭا انمەن بايعازى»، «تاڭ» جۋرنالىنا تاعى ءبىر انمەن بايعازى» ولەڭدەرىن ارناعان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ (1925 جىل. ناۋرىز-ماۋسىم) جانە «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ (1919-1929) رەداكتسيالىق ىستەرىنە ارالاسىپ، العاشقى ماقالالارىن جاريالايدى. بۇل رەتتە امىرە قاشاۋباەۆتىڭ پاريجدەگى كونتسەرتى، جۇلدە الۋىنا قاتىستى جازعان ماقالاسى ەرەكشە نازار اۋدارتادى.

قانداي دا بولماسىن تالانتتىڭ بويىنداعى حاس دارالىق قاسيەتتەرىنىڭ تۇنىق تۇماسى - تۋعان جەرى، وسكەن ورتاسى. مىنە، ءماشھۇر ءجۇسىپ، جاياۋ مۇسا، يمانتاي سىندى ۇلت رۋحاني مايەگىن كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرگەن تارلانداردان باتا العان دارىن عالىم بولىپ قالىپتاسۋىنا سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى، ابىكەي ءساتبايۇلى، قانىش ءساتبايۇلى، حاكىم يمانبەكۇلى، جاعىپار سەكەربايۇلى، جاياۋ مۇسا ەرەكشە اسەر ەتكەنىن زور ىلتيپاتپەن اتاپ كورسەتكەن-ءدى. ال الاش ارىستارىمەن رۋحاني ارناداعى شىعارماشىلىق تىعىز بايلانىستا بولۋى الكەي حاقانۇلىنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى جانە عالىمدىق كەلبەتىندەگى ۇلتتىق ۇستانىمدارىنىڭ مىزعىماس نەگىزدەرىن ماڭگىلىككە قالادى.

حح عاسىر بەدەرىندەگى قازاق عىلىمىنىڭ اتيللاسى ىسپەتتەس تۇلعانىڭ  1926-1927 جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ وداقتاس جانە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردى زەرتتەۋ جونىندەگى كوميتەت مۇشەسى اكادەميك ا.ە.فەرسمان، پروفەسسور س.ي.رۋدەنكو باسشىلىعىمەن قازاقستان جانە التاي بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديالارىنىڭ جۇمىسىنا قاتىناسۋى بولاشاق عىلىم ىزدەنىستەرىنە كەڭ ءورىس اشتى. اسىرەسە ەكسپەديتسيا بارىسىندا الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانمەن بىرلەسىپ قىزمەت اتقارۋى ءومىر بەلەسىندەگى تاريح تارتۋى تۇرعىسىنان قالام قارىمىنا، ەلشىلدىك مۇراتتاعى وتانشىل قاسيەتىنە بۇلا كۇش دارىتتى.

ساياسي قىسىم شىعارماشىلىق ەركىندىكتى ۇنەمى تۇساۋلاپ وتىرعانىمەن، عالىم ءوز ەستەلىكتەرىندە الاشتىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ۇلت كەرەگى دەگەننەن باس كەتسە دە تارتىنباعان ەرەن ەڭبەكتەرى مەن قاستەرلى ەسىمدەرىن قاشاندا زور قۇرمەت سەزىممەن ەسكە الىپ وتىردى. مىسالى، «ءبىزدىڭ مۇحتار» (1976) اتتى جيناققا ەنگەن «العاشقى ورلەۋ» ماقالاسىندا «...مۇحاڭنىڭ اتىن كوپشىلىككە ايگىلى ەتكەن ەڭ الدىمەن «اباي» جۋرنالى ەدى. بۇل جۋرنالدا مۇحاڭنىڭ بەتاشارى دەۋگە بولادى. ويتكەنى ونى ءبىرىنشى رەت ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ نەگىزگى ماقالالارىن جازعان كوبىنەسە مۇحاڭنىڭ ءوزى بولاتىن. باس رەداكتورى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ» دەپ جازدى. ال ماعجان اقىننىڭ سۇلۋلىق الەمىنىڭ تىلسىم قۇدىرەتىن جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنان كەيىن ەستەتيكالىق بيىكتە ادىپتەگەن دە الكەي مارعۇلان بولاتىن. «مەنىڭ ءوز بىلۋىمدە، قازاقتان سول كەزدە ەكى ادەمى كىسى بولاتىن. مىناۋ سۇلۋلىقتى، لاززاتتىلىقتى، سوسىن دۇنيەدەگى جاقسى نارسەنى جاقسى كورەتىن ەكى كىسى  بولىپ ەدى. بىرەۋى - مۇحتار، ەكىنشىسى - اقىن ماعجان بولاتىن. وسى ەكەۋىنىڭ تۇرىنە قاراعانىمىزدا، قۇلپىرىپ تۇرعان قىران قۇستاي ولارعا ەش پەندە جەتپەيدى دەپ ويلايتىنبىز» دەگەن تەبىرەنىس كۇيىندەگى ساعىنىش سازىمەن ورنەكتەي وتىرىپ جەتكىزدى («اق وردا». 1993. №2).

الاش زيالىلارى ەر باسىنا كۇن تۇسكەن الماعايىپ ءارى ار ولشەمى تارازىعا تارتىلار تايتالاس تاعدىر تاۋقىمەتىنە قاراماستان اتا-بابا قانىنان دارىعان يماني قاسيەتتەرىنە بەرىك بولدى. ونىڭ تەرەڭ تامىرلى دىڭگەگىن داۋىلدى جىلدار ەكپىنى دە شايقالتا المادى. ستالينيزم زوبالاڭىندا الاشتىڭ اردا اقىنى ماعجان جۇمابايۇلى تەرگەۋشىنىڭ: «لەنينگرادتا تۇرعاندا كىمدەرمەن بايلانىس جاسادىڭىز؟» - دەگەن ارانداتقىش سۇراعىنا: «لەنينگرادتا كوپ تۇرعانىم جوق. ەلدەن ايەلىمدى شاقىرتىپ الدىم. دوسىم، ءارى پوكلوننيگىم الكەي مارعۇلان ەسىمدى جىگىت ءجيى كەلىپ تۇردى، ايتسە دە كوپ ۇزاماي ول جىگىت اۋىرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇستى. سودان بايلانىسىمىز ءۇزىلىپ قالدى» - دەپ جاۋاپ بەردى. «وينايدى زامان سويىلى - اقىن ءولتىرۋ ويىنى! زاڭىن دا سالىپ سوڭىنا، جارىن دا سالىپ سوڭىنا، كورىنە داۋسىن جەتكىزبەي، ەلىنە داۋسىن جەتكىزبەي، اۋزى مەن مۇرنىن تىعىنداپ، سىرتىنان سۇمدار سىبىرلاپ، جاس بالا دەمەي قاربىتىپ، باسپانا بەرمەي قاڭعىتىپ، وينايدى زامان سويىلى - اقىن ءولتىرۋ ويىنى» (جۇماتاي جاقىپباەۆ) قازاق ۇلتىنىڭ زيالى قاۋىمىن قىناداي قىرعان ءولارا تۇستا ارلى اقىن ماعجان جۇمابايۇلى الاش اماناتىن ارقالاعان الكەي مارعۇلاندى ساياسي ارانداتۋدان قورعاپ قالدى. «ىشكى ىستەر ناركومىنىڭ ايلاكەر تەرگەۋشىسى كەيىننەن ماعجان اۋزىنان شىققان كىسىلەردىڭ ءتىزىمىن جاساپتى. «قايسىسى قاي جەردە ءجۇر» دەپ الگى ءتىزىمدى قايىرا اكەلىپ الدىنا تارتىپتى. سوندا ماعجان الكەي مارعۇلانوۆتىڭ تۇسىنا «ءولدى» دەپ بەلگى سوعىپتى»  (دوسجانوۆ د. اباقتى. - الماتى. 1992. 267-بەتتە). مىنە، ماعجانداي ۇلت پەرزەنتىنىڭ ەلدىك قاسيەتتەردى اسقاق تۇتقان ورلىگى مەن ەرلىگى الاتاۋداي اسقاق، ۇلىتاۋداي نار تۇلعاسىنداعى پاراسات الەمىنىڭ ۇلىق ديدارىن اسقاقتاتاتا تۇسەدى. وسى رەتتە الكەي حاقانۇلىنىڭ ازاماتتىق ءھام عىلىمي-شىعارماشىلىق تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءورىستى ىقپالى عۇلامانىڭ عىلىمي عۇمىرناماسىن تۇرعىسىنان تەرەڭ ەكشەۋدى، بايىپتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

الكەي مارعۇلاننىڭ ەستەلىكتەرى الاشتىڭ اقىلمەن اقىندارى مەن سال-سەرىلەرىنىڭ ءورشىل رۋحتاعى اسەمدىك كۇيگە بولەيتىن سىرشىل اۋەزگە تولى عاجايىپ تا جارقىن ويعا تولى ءبىر ءبۇتىن جويقىن الەم ىسپەتتەس. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى حالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە 1974 جىلى 16 تامىزدا سويلەگەن سوزىندە مۇحتار اۋەزۇلى تۋرالى تەرەڭنەن سىر شەرتىپ، سۋرەتكەردىڭ اسەمدىك الەمىنە قاتىستى: «ول التىن ادام  بەينەسىن جاساعان سۋرەتشى، ونى ادەبيەتتىڭ سۇلۋلىق قاقپاسىنا اكەلىپ كىرگىزگەن كىسى... مۇقاڭ ادامشىلىققا جول اشقان، ايعا، اسپانعا، جۇلدىزعا ۇمتىلعان كىسى. اۋەزوۆ كوپتەگەن شىعارمالارىندا كوتەرگەن ماسەلەلەرى - تەرەڭ ويلى، ار نامىس، شىندىق، ادالدىق. ار، نامىس، شىندىق ءبارى ءبىر كاتەگوريا. ار، نامىس بار جەردە شىندىق تا بولادى. وعان نەگىز بولعان نارسەلەر - اباي ۇلگىسى، ابايدىڭ شكولاسى، مەكتەبى دەسەم، شىنىندا مۇقاڭنىڭ جاڭاعى وي قازىنالارى كوبىنەسە كەمەڭگەر ابايعا بارىپ تىرەلەدى» - دەپ ءداستۇر نەگىزدەرىنىڭ بولات وزەك ءتۇپ توركىنىنە وي سالا زەردەلەيدى.

سەمەيدە مۇحتار اۋەزۇلىمەن تانىسقان الكە حاقانۇلىنىڭ اباي تۋعان قاسيەتتى شىڭعىستاۋدا بولۋى دا ونىڭ ءومىر بەلەسىندەگى ايتۋلى كەزەڭ-ءدى. اسىلدىڭ سىنىعى تۇراعۇلمەن جۇزدەسىپ سىرلاسۋى قازاقتىڭ باس اقىنىنىڭ كوركەمدىك قۇپياسىنا ەنۋىنە، ۇلت رۋحىنىڭ ايبىنى بولعان قاسيەتتى مەكەنىننىڭ رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىمەن ەتەنە تانىسۋىنا سەرپىن بەردى. اقىن تۋعان ورتا، ونىڭ تەكتى ۇرپاقتارىنا قاتىستى قۇندى دا ماڭىزدى تاقىرىپتار بىلگىرلىكپەن قامتىلعان ەستەلىكتەرىندە سول ءبىر ۇمىتىلماس كۇندەر جايىندا «شىڭعىستاۋدان العان العاشقى اسەر وتە تاماشا ەدى. ويتكەنى تالاي اۋىلعا باردىق، تۇراشتىڭ ءوز ۇيىندە بولدىق، الگىنىڭ بۇلدىرشىندەي بالالارى سويلەگەندە، بىلاي ولەڭ ايتقاندا، ولاردان ءبىر جاقسىلىقتىڭ، ءبىر سۇلۋلىقتىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرعانداي كورىندى» ، «جەبەش دەگەن ءانشى بولدى تۇراعۇلدىڭ بالاسى - جەبىرەيىل دەگەن. جەبىرەيىل سياقتى ابايدىڭ ولەڭدەرىن ەشبىر پەندە وسى كۇنگە دەيىن ايتا العان ەمەس. ونى جۇرت جەبەش دەيتىن. جەبەشتىڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى» ايتقانى اناۋ وردا تاۋىنىڭ تۇبىندە وتىرىپ، ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمدا» دەپ تەبىرەنە جازدى. تۇراعۇل ابايۇلى (1876-1934), جەبرايىل تۇراعۇلۇلىنىڭ (1903-1930) شىعارماشىلىق تۇلعاسىن اشۋداعى سىرلى سەزىمدەگى ەستەتيكالىق تولعانىستارى ءا.مارعۇلاننىڭ ونەر قۇدىرەتىن ايرىقشا باعالاعان جان الەمىنىڭ كوركەمدىك ءيىرىمىن تانىتادى.

ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن بەسىگى شىڭعىستاۋ ولكەسى تۋرالى ەستەلىكتەرىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنا قاتىستى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. دەسەك تە جاھان عىلىمى مەن ءىلىمىن تەرەڭ يگەرگەن عالىم شاكارىمنىڭ «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىمەن» (ورىنبور، 1911) جان-جاقتى تانىس بولدى. قايىم مۇحامەتقانۇلى «شاھكارىم» زەرتتەۋ ماقالاسىندا اقىننىڭ اتالعان شەجىرەسىندەگى الاشا حانعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى ايتا كەلىپ، اباي مەن شاھكارىمنىڭ بەرگەن ماعلۇماتتارىن اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورەمىز دەپ جازادى (قاراڭىز: مۇحامەتقانۇلى ق. شاھكارىم. كىتاپتا: شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى. - سەمەي، 2007. 69-بەتتە). ال الكەي مارعۇلان لەنينگرادتتاعى شىعىس ينستيتۋتىنىڭ تۇركولوگيا بولىمىندە، سونىمەن قاتار تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە قاتار وقىعاندا جانە دە ونەر ينستيتۋتىندا ءدارىس تىڭداپ جۇرگەنىندە ورتا ازيا تاريحى مەن ارحەولوگياسى جايىندا اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد دارىسىنەن ءنار العانى ءمالىم.

سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس ءتىلى فاكۋلتەتىن تامامداپ، عىلىمي-وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان ءارى ورتا ازيا مەن قازاق دالاسىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تەرەڭ زەرتتەگەن ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ (1869-1930) شاكارىم شەجىرەسىمەن تانىس بولعانى دا ەش كۇمان تۋدىرمايدى. مىنە، الكەي حاقانۇلى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى شەجىرەسىندەگى كەيبىر تاريحي دەرەك كوزدەرىن «و نوسيتەلياح درەۆنەي پوەتيچەسكوي كۋلتۋرى كازاحسكوگو نارودا» (كىتاپتا: م.و.اۋەزوۆۋ. سبورنيك ستاتەي ك ەگو شەستيدەسياتيلەتيۋ.ا.،1960) زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەلتىرەدى. اباي قولجازبالارىن مۇراعاتتاردان تىڭنان تاپقان عالىم «اباي شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى نۇسقاسى بولىپ تابىلاتىن مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ داپتەرىنەن باسقا كنياز كۋداشەۆتىڭ، سادۋاقاس مۇساۇلىنىڭ، گ.ن.ءپوتانيننىڭ، ي.يا.كونشيننىڭ تىزبەلەرىن سالىستىرا زەرتتەپ، ولاردىڭ جازىلعان جىلدارىن انىقتادى. كۋداشەۆ تىزبەسىنىڭ سادۋاقاس قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسى ەكەنىن دالەلدەدى» (ت.رساەۆ). ءوز كەزەگىندە قولجازبانى ءبىرىنشى رەت تىزگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ ەكەنىن، ال سادۋاقاس ءوز داپتەرىنە كوشىرىپ العانىن دا دايەكتەپ، ول تىزبەدە اباي شىعارمالارىنان باسقا بىرنەشە اقىننىڭ، سونىڭ ىشىندە ارىستان، تابىنباي، شاكارىمنىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جازعاندارى دا بار دەگەن قۇندى دەرەك كوزدەرىن نۇسقادى («ق.ءا».1969.16.ءۇىىى).

«حاندار جارلىعىنىڭ تاريحي ماڭىزى» (1943) اتتى كانديداتتىق، قازاق عىلىمىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت «قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىرلارى» (1945) دەگەن تاقىرىپتا قازاق ەپوسىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان الكەي حاقانۇلى مارعۇلان عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە وتاندىق  تاريح پەن ادەبيەت، مادەنيەت پەن ونەرى اجىراعىسىز تۇتاستىقتا كەشەندى قاراستىرىلدى. وسى ءبىر عاجايىپ قاسيەتتەر عالىم ەڭبەتەرىندە ۇزىلمەس ارقاۋ، ورتاق جەلى بولىپ ءورىلىپ وتىرادى. توتاليتارلىق جۇيەدەگى ۇلتتىڭ تەرەڭ تامىرلى رۋحاني مۇراسىن ەۋروپاتسەنتريستىك قالىپتا قاراستىرۋداعى تاياز تۇجىرىمدارعا تويتارىس بەرىپ، قالىپقا سىيماعان كەمەل ويلارىمەن الەۋمەت وي-ساناسىن ۇلتسىزداندىرۋدان ساقتاۋدا رۋح اسقاقتىعىن تانىتۋدا الاش اماناتىنداعى پارىزىن اتقارىپ ءوتتى. بۇعان بۇگىندەرى دە عىلىمي ءمانى مەن ماعىناسى جويقىن ەڭبەكتەرىن تىزبەلەمەي-اق ءبىر-ەكى زەرتتەۋىندەگى تەرەڭ ويعا نازار اۋدارساق مارعۇلان مۇراتىنىڭ ماڭگىلىك تەمىرقازىعىنداعى تۇركىلىك تامىرىمىز، الاشتىق اڭسارىمىزعا جاڭادان قان قۇيىلادى. ماسەلەن «و نوسيتەلياح درەۆنەگو پوەتيچەسكوگو يسكۋسستۆا كازاحسكوگو نارودا» (كىتاپتا: م.و.اۋەزوۆۋ. سبورنيك ستاتەي ك ەگو شەستيدەسياتيلەتيۋ. ا.،1960) زەرتتەۋىندە جىراۋ تۇلعاسى، قوعامدىق ومىردەگى تۇعىرىنا قاتىستى قۇندى عىلىمي تۇجىرىمدار جاسالسا، «كۇيدى ەرتتەپ، ءاندى مىنگەن كەمەڭگەرلەر...قازاقتىڭ سال، سەرىلىك ءداستۇرى» ەڭبەگىندەگى عىلىمي تالداۋداعى ءويورىس تەرەڭدىگىنە يلانامىز. قازاقتىڭ سال، سەرىلىك ءداستۇرىنىڭ باستاۋىن تۇرىك قاعاناتىمەن بايلانىستىرۋى («سەرىلىكتى ادەت قىلعان ويشى كىسىنىڭ ءبىرى - يوللىق تەگىن دەگەن كىسى. ول ءوزى عاجايىپ اڭشى، مەرگەن، اتتى كۇتىپ ۇستايتىن باپكەر، سونىمەن قاتار اسقان اقىن، جىراۋ بولعان»), اتالمىش ونەر بيىك ساتىعا جەتكەن قازاق داۋىرىندەگى حاندار تۇلعاسىن ايشىقتاۋى («قازاق حاندارىنىڭ كوبى وزدەرىنىڭ بابالارى جوشى، ورداەجەندەردىڭ سەرىلىك ءداستۇرىن جالعاستىرعان. ەڭ بىرەگەيى - ءاز جانىبەك. ول اتاقتى اڭشى، قۇلادىنعا قۋ ىلدىرگەن ساياتشى بولىپ، ويىن-ساۋىقتى كوپ قۋىپ، ەل-ەلدى ارالاپ، قالىڭدىق ىزدەيدى ەكەن». «سەرىلىكتى اسا بيىك ساتىعا جەتكىزگەن ەسىمحان. ونىڭ قامقا تونى، باسىنداعى بوركى، اياعىنداعى قىزىل ەتىگى تەگىسىمەن التىنمەن كەستەلەنىپ وتىرعان»), كەيىنگى كەزەڭدەردەگى سال-سەرىلەر شىعارماشىلىعىنداعى تۇتاس ونەرپازدىق قاسيەتتەردى ءداستۇر ۇلاسۋىمەن بىرلىكتە ەكشەۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. اقان سەرىنىڭ كوركەمدىك الەمىن، ەستەتيكالىق تۇعىرىن زەردەلەۋدەگى پايىمدارى ماعجاننىڭ «اقان سەرى» ماقالاسىنىڭ ءستيلىن ايقىن اڭعارتادى.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل،

ە.ا.بۋكەتوۆ اتىنداعى

قارمۋ وقىتۋشىسى

«اباي-اقپارات»