1920 جىلى ماسكەۋگە كيرۆوەنرەۆكومنىڭ №2043 مانداتىمەن كەلگەن ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق ولكەسىنىڭ ءجاي-كۇيى ءھام ونىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ ماسەلەلەرى جونىندە بايانداما جاسادى. سول كەزدە ۋىزداي جاپ-جاس جىگىت، نەبارى 29 جاستا ەكەن. كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ۆ.ي.لەنين باسشىلىق جاسايدى. ءالىمحان ەرمەكوۆ ستولىپين رەفورماسى سالدارىنان شۇرايلى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ،ورىس باتىرىكتارىنا باسىبايلى قۇل بولعان قازاقتاردىڭ تاعدىر-تالانىن ەزىلۋشى تاپتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايمىز دەيتىن بولشەۆيكتەردىڭ الدىنا كەسە-كولدەنەڭ تارتادى. بۇل – بولشەۆيكتەردىڭ ۇلىورىستىق شوۆەنيزم دەرتىمەن اۋىرا قويماعان كەزى. ركبپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى گ.ي.سافاروۆتىڭ قازاق جەرىندەگى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ وڭباعان كونىستەرى حاقىندا ايتقان اششى ايىپتاۋ ءسوزى ەلدىڭ كوبىن ەلەڭ ەتكىزدى.

1916 جىلى اۋليەاتا قالاسىنا فولباۋن دەيتىن گەنەرال كەلدى. ول قازاق جاستارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ گەرمان سوعىسىنا بارىپ، قارا جۇمىس ىستەۋگە، وكوپ قازۋعا ءتيىس دەپ جارلىق بەردى. قازاق ەڭبەكشىلەرى ودان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى. وسى كەزدە پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارى كوتەرىلىس باسشىلارىن، ونىڭ ساربازدارىن دا اتىپ-استى. ەل تالاۋعا ءتۇستى. جۇرتتى كيىزگە وراپ، ۇستەرىنە كەروسين قۇيىپ ورتەدى! تىرىدەي جەرگە كومدى! جەتىسۋ جاقتاعى ورىس كۋلاكتارى قازاقتارعا قارادان-قاراپ وشىكتى. ولاردى جەرلەرىنەن قۋىپ شىعىپ، ۇستەرىنەن وق جاۋدىرعان. كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەي جاعاسىنداعى ۇزىندىعى 70-80 شاقىرىمعا، نارىن قۇمىنا سوزىلعان ماڭىزدى شىعاناق-بۇعازدى پاتشا وكىمەتى ورىس پومەششيكتەرىنە بەرىپ جىبەرگەن! ستولىپيننىڭ مەملەكەتتىك دۋمادا قازاق جەرىن يگەرۋ تۋرالى سوزىنەن كەيىن «ميلليوننىي فوند» دەپ اتالعان ءوڭىردى ورىس-جاپون سوعىسى تۇسىندا سىبىرلىك كازاك-ورىستارعا سىيعا تارتقان!

ءماجىلىستىڭ قىزعان كەزىندە گ.سافاروۆ:

- تۇركىستانداعى ورىس كۋلاكتارىن رەسەيگە قايتا كوشىرۋ كەرەك!- دەپ تۇرىپ الادى.

لەنين ەرمەكوۆكە قاراپ:

- ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟ - دەيدى.

ءالىمحان ەرمەكوۆ بۇلاي ىستەسەك، ەكى جۇرت اراسىندا الاكوزدىك پايدا بولۋى مۇمكىن، جەرگىلىكتى قازاقتاردى اتامەكەنىنە دۇرىستاپ قونىستاندىرىپ العانشا، ىشكى روسسيادان جاڭا كوشپەلىلەر اكەلۋدى توقتاتا تۇرعان دۇرىس دەيدى. مۇنى ەستىگەن لەنين:

- عاجاپ! ورتالىقتىڭ وكىلى، ورىس كوممۋنيسى ورىستاردى قازاق جەرىنەن كوشىرۋدى سۇرادى. ال پارتيادا جوق قازاق تەك كوشتى توقتاتا تۇرعان دۇرىس دەيدى. ويلاناتىن جاعداي ەكەن! - دەپ ءماز بولىپ، ەرمەكوۆتىڭ ارقاسىنان قاعادى.

كاسپي - اتىراۋ جاعاسىنداعى استراحان جاقتاعى بۇعاز-شىعاناقتى قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋ ماسەلەسىنە پارتيانىڭ سول كەزدەگى كورنەكتى قايراتكەرلەرى ش.ز.ەليۆا، ن.پ.بريۋحانوۆ، ل.ن.كرەستينسكي ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى. سونداعى ۋاجدەرى - قازىر رەسەيدە اشتىق. اتىراۋدىڭ بالىعىنا ماسكەۋ مەن پەتروگراد وتە ءزارۋ. سوندىقتان بۇل القاپتى رسفسر-گە قالدىرۋ كەرەك دەستى.

سودان كەيىن لەنين: استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنەن:

- قانە، ءسىز ايتىڭىزشى، كاسپي وسى تەرىسكەي جاعاسىنداعى بۇعازدا تۇراتىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى قازاق پا، ورىس پا؟ - دەپ سۇرادى. ول سوندا:

- ۆلاديمير يليچ، قولىمدا دالمە-ءدال ساناق مالىمەتتەر جوق ەدى - دەپ ەكى ۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرەدى.

لەنين:

- جوق، بىزگە دالمە-ءدال ساناق كەرەك ەمەس. ءسىز شامامەن كاسپيدىڭ وسى جاعاسىنداعى ەل-جۇرتتىڭ قايسىسى كوپ، قايسىسى از ەكەنىن ايتىڭىز؟ - دەپ تۇرىپ الادى. استراحان وكىلى مۇنداعى تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى قازاق ەكەنىن مويىندايدى. لەنين:

- وندا مەن بۇل ماسەلەنى داۋىسقا قويامىن دەپ، اتىراۋدىڭ وسىناۋ جاعالاۋىن بولاشاق سوۆەتتىك قازاق اۆتونومياسىنا قايتارىپ بەرۋدى ۇسىنادى.

داۋ-داماي ۇزاققا سوزىلادى. سول كەزدە ءالىمحاننىڭ ماجىلىستەن شىعۋىن اسىعا كۇتىپ وتىرعان الاش ارداگەرلەرى اراسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتتى دەگەن ءبىر ءسوز ەلگە جايىلادى: «ءبىزدىڭ الىمحانمەن بەس ساعات ءسوز تالاستىرۋعا شاما-شارقى جەتكەن ورىستىڭ مىناۋ ساقاۋ ادۆوكاتى ۆلاديمير ۋليانوۆ ادامزاتتىڭ تورەسى ەكەن!» دەپتى...

لەنين ءماجىلىستىڭ سوڭىندا اۆتونوميا قۇرۋ جونىندە ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارى يوسيف ستالينمەن پىكىرلەسىڭىزدەر، وندا ارنايى جوبا بار دەگەندى ايتادى. ماجىلىستەن اق ماڭدايى جارقىراپ، الشاڭ باسىپ شىققان ءالىمحان وسىنى ءاليحان بوكەيحانعا ايتقاندا، تۋاسى بەكزادا، كورىنگەن كۇلدى-كومەشتى كوزگە ىلمەيتىن الەكەڭ:

- ستالين نە شەشەر دەيسىڭ؟! ونىڭ بىلىگى مەن ءبىلىمى بەلگىلى عوي! - دەپ شالقالاپ ءجۇرىپ كەتىپتى. ءتۇپ اتاسى شىڭعىسحاننان تارايتىن شىڭجىر بالاق، شۇبار ءتوس، تەكتىنىڭ تۇقىمى! ارعى اتاسى -تاۋكە حان «جەتى جارعىنى» سومداپ، قازاقتى ەل قىلۋدىڭ العاشقى زاڭناماسىن جاساعان! قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ اۋلەتى انادان شىرىلداپ تۋعاننان الاش جۇرتىنىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن دەيتىن ۇستانىممەن عۇمىر كەشكەن اقسۇيەك تۇقىم! 1537 جىلعى سان — تاشتاعى قىرعىندا ونىڭ ارعى اتاسى توعىم حان توعىز ۇلى جانە اسكەر باسى وتىز جەتى سۇلتانىمەن ءشايىت بولعان! وسى توعىم حاننىڭ تۋعان ءىنىسى شىعاي حاننىڭ ۇلى – ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم! وسىنداي قاراكوكتىڭ تۇقىمىنان قازاقتىڭ قارا بالاسىنىڭ حان بالاسىنا كەتكەن ەسەسى كوپ ەدى، سونى قايتاراتىن كەز كەلدى دەپ، بۇكىل عۇمىرىن قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعىنا ارناعان ءاليحان بوكەيحان تۋماعاندا كىم تۋادى؟!

الاش ارىستارىن ەل-جۇرتى سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەزىندە دە الاسۇرا ىزدەگەن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى ارقا وڭىرىنە تانىمال ازامات – قالكەن ماكەنباەۆ، جەتپىسىنشى جىلدارى الياعانىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ۇزاق سىرلاسادى. «الياعا، عافۋ ەتىڭىز، وسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قانداي ادام بولعان ەدى؟» - دەپ سۇرايدى. «ول كىسى پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورمان-اعاش فاكۋلتەتىن تامامداعان. زاڭ فاكۋلتەتىنە لەنينمەن قوسا ەكستەرنات بولىپ ەمتيحان تاپسىرعان. تەرەڭ داريا مۇحيتتاي ءبىلىمدى عالىم بولاتىن. توعىز تىلدە ەركىن سويلەپ، جازا بىلەتىن» - دەپتى ءالىمحان ەرمەكوۆ، «- وسى توقىراۋىن وزەنىن بىلەسىڭ عوي. ۇزىندىعى 300 شاقىرىمداي. بالقاش كولىن ءجۇزىپ كورگەن شىعارسىڭ؟ شىعىسىنان باتىسىنا 600-700 شاقىرىمداي. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قارلى جىلى توقىراۋىن بالقاشقا قۇيادى عوي. ال قار از جىلى بالقاشقا جەتپەي، ورتا جولدا قالىپ، قۇمعا ءسىڭىپ كەتپەي مە؟ ءبىزدىڭ اقىل-ويىمىز توقىراۋىن وزەنىندەي بولسا، ابەكەڭ بالقاش كولىندەي داريا ەدى عوي!» (ق.ماكەنباەۆ «جادىمدا ءبارى جازۋلى»، استانا، 2011).

جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى ءالىمحان ەرمەكوۆپەن سىرلاس-مۇڭداس بولعان كىسى. سول جاكەڭ ءالىمحاننىڭ: «ءاليحان بوكەيحان جاراتىلىسى بولەك، ءارى كورگەنى، توقىعانى كوپ كىسى ەدى» دەگەنىن ايتادى. - مىنا ءبىز كوبىنەسە توم، سەمەي، ومبى ماڭىنان، ن.م.يادرينتسەۆپەن گ.پوتانين ورىسىنەن اسپادىق. ال ءاليحان جاستىق شاعىن رەسەي يمپەرياسى استاناسىندا وتكىزدى. العاشى دۋماعا دەپۋتات بولىپ، ورىس-ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوركەم ادەبيەتىن زەردەلەدى».

بولشەۆيزم ادامزات تاريحىنداعى بۇرىن-سوڭدى بولعان ساياسي اعىمداردىڭ ەڭ ايارى بولىپ شىقتى. ءۇش ءجۇز جىل وتارلىق ەزگىدە بولعان قازاق جۇرتىنىڭ وكىلى ءاليحان بوكەيحان پاتشالىق رەسەيدىڭ كەزىندە دۋما دەپۋتاتى بولىپ، ەل-جۇرتىنىڭ مۇقتاجىن ۇستەم ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشىلار الدىندا اعىنان جارىلىپ ايتىپ، وتارشىل مەملەكەتتىڭ نازارىن بودان جۇرتىنا اۋدارا السا، بولشەۆيكتەر ولاردى «حالىق جاۋى» دەپ جاريالاپ، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، اتىپ-استى! لەنيننىڭ ءىلتيپات قۇرمەتىنە بولەنگەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءوزى ءۇش رەت ستولىپين ء–ستاليننىڭ ۆاگوندارىندا نەشە-ءتۇرلى قيامەت-قايىمدى باسىنان كەشىپ، گۋلاگتىڭ كۇللى تۇرمەلەرىن كوزىمەن كورىپ قايتتى!

«نەشە-ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشسە دە، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ىشكى سارايىن توت باسقان جوق ەدى» دەپ جازادى جايىق بەكتۇروۆ-- زەردەلى-زەيىندى، زيالى قالپىنان تامبادى. شەشەندىگى، بىلگىرلىگى سول قالپىندا قالدى. كۇلگەندە، سويلەگەندە ءدال ءبىر كۇنادان پاك جاس سابيدەي اياۋلى بەينەسى كورىنىپ تۇردى.

«بۇرىن از ۋاقىت الاشتا بولعان بىزگە جابىلماعان جابا جوق» - دەۋشى ءالىمحان ەرمەكوۆ. «قازاقستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىندە الدەكىمدەر بۇزاقىلىق جاساسا دا، قاراقۇمدا، ماڭعىستاۋدا، شۇباتاۋدا، باقتىدا، باقانستا اشىققان جۇرت ەرەۋىلدەپ اتقا قونسا دا، جەتىسۋ جۇرتى قىتايعا كوشسە دە، ءبىر اۋىلدا كولحوز مالى ۇرلانسا دا، ءتىپتى، بىرەۋ امەڭگەرلىك جولىمەن قوس قاتىن السا دا، گازەت-جۋرنالداردا ءبىر اۋىز وعاشتاۋ ءسوز جازىلسا دا، وسىنىڭ ءبارىن بىزدەن كورە باستادى. 1921 جىلى اتاقتى ءماديدى قارقارالىنىڭ كوشەسىندە تاپا-تال تۇستە گپۋ ادامدارىنىڭ اتىپ تاستاعانى ءمالىم. تەگى، ءمادي قارقارالى اباقتىسىندا جاتقان ءبىر جولداسىنا، الدە، وسى ەلدىڭ ءبىر بەدەلدى ادامىنا، بالكىم، بۇرىن، ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسىندە وقىعان ءوزىنىڭ جەرلەسى مۇستاحيمعا جولىققالى، سونىڭ حال-اقۋالىن بىلگەلى كەلسە كەرەك. ارينە، ءمادي بەتتى، كەۋدەلى ادام. ول تۇرمە اكىمدەرىنە قاتتى سويلەۋى دە مۇمكىن. سول ءۇشىن تۇرمەگە ات ۇستىنەن قامشى سىلتەدى، كۇش كورسەتتى دەپ ءماديدى كوشەدە اتىپ تاستاعان! ءماديدىڭ وسىناۋ ءبىر قاسقىر ارقالاپ اكەتكەن توقتى-تورىمداي ايانىشتى ءولىمىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پا، الدە مۇحتار اۋەزوۆ پە، ايتەۋىر وسى ەكى ءىنىمىزدىڭ ءبىرى سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق گازەتىنە جاي عانا نەكرولوگ رەتىندە جازىپتى. سونى قازاقستان پارتيا ۇيىمىنىڭ 1921 جىلى ورىنبوردا وتكەن تۇڭعىش كونفەرەنتسياسىندا سەمەي وبلىستىق پارتيا ۇيىمىنىڭ دەلەگات-وكىلى سابلين دەيتىن كىسى «قازاق كوممۋنيسى رەداكتور بولىپ وتىرعان سەمەيدىڭ پارتيالىق ورگانىندا سوۆەت اسكەرلەرىنە قارسىلىق جاساعانى ءۇشىن اتىلعان ءبىر ءبانديتتى جوقتاپ نەكرولوگ باستى» دەپ قانشا جۇرتتى كىنالادى. بۇل تەك ءسوز جۇزىندە عانا قالعان جوق. مۇنىڭ سالقىنى، ءا.بوكەيحانوۆتەن باستاپ، بارىمىزگە دە ءتيدى. سونداعى ايتىپ وتىرعان ءبانديتى-اتاقتى ءانشى، كۇللى ەلدىڭ سۇيىكتى ازاماتى، قازداۋىستى قازىبەكتىڭ ۇرپاعى – ءمادي!».

ءا.ەرمەكوۆتىڭ سوڭعى كەزدە قاتتى ءبىر كەيىتكەن-ءوزىمىزدىڭ وسى كۇنگى عىلىم دوكتورى ب.سەرىكبەۆتىڭ «ۆ.ي.لەنين جانە قازاقستان» اتتى كىتابى ەدى. «وسى ءبىر جىگىت وتكەن كۇننىڭ ۋاقيعالارىنىڭ بايىبىنا جەتە بارمايدى. شىڭدىقتى، ادىلدىكتى باسشىلىققا الماي، تەك قازاقتىڭ بۇرىنعى وقىعاندارىنا قارا كۇيەنى اياماي جاعا بەرگەن. ءتىپتى، ول باقىتجان قاراتاەۆتىڭ پاتشا اكىمدەرىنە، ورىس پومەششيكتەرىنە قارسى سويلەگەن، ۆ.ي.لەنيننىڭ ونى دەمەپ قولداعان ءسوزىنىڭ دە ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ، كونتررەۆوليۋتسياشىل دەپ كورسەتكەن. وسىنداي زەرتتەۋ، تاريحي دەرەكتى سۇرىپتاۋ بولا ما ەكەن؟ عىلىمعا ادالدىق، شىڭدىق، ادىلدىك قاجەت ەمەس پە؟ تاريح وتىرىكتى كوتەرمەيدى. بۇل وتىرىك بۇگىن ىسكە اسقانىمەن، ەرتەڭ وپا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ قازاق «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەمەي مە؟ بۇگىنگى كەيبىر سولاقاي تاريحشىلارىمىز وسىنى نەگە ويلامايدى. وڭاي اتاق، مانساپ ءۇشىن ەڭبەك ەتپەۋ كەرەك قوي» - دەپ الەكەڭ رەنىش-نارازىلىعىن سىپايى ايتىپ وتىرۋشى ەدى» (ج.بەكتۇروۆ، «ەنەدەن ەرتە ايرىلعان ءتول سەكىلدى»، قازاقستان، 2002 ج.).

ادامزاتتان اسىپ تۋعان التىن ايدارلى ۇلدار ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆ، اقبايدىڭ جاقىبىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى ءبىزدىڭ قىزىلاراي – اقسوراڭ. قازاقتىڭ ارقالى اقىندارىنىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ءداۋىتالى ستامبەكوۆ سوۆەت وكىمەتى كەزىندە ىزاعا بۋلىققاندا:

- اقتوعايعا نەگە شويىن جول تارتىلماعان؟! - دەۋشى ەدى.

- ونى مەن قايدان بىلەيىن؟

- ونى بىلمەسەڭ، قولىڭا قالام ۇستاپ، نەسىنە كىسىمسىنىپ ءجۇرسىڭ؟!

كوكەمنىڭ مىنەزى وزىمە بەلگىلى. ۇندەمەي قۇتىلامىن... ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىرادى دا:

- سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءۇش قاس جاۋى وسى توپىراقتان تۋعان! سولارعا كەتكەن ءوشىن الۋ ءۇشىن ءبىزدى قۇس ۇشىپ، قۇلان اياعى باسپايتىن قۇلادۇزگە قالدىرىپ وتىر! - دەۋشى ەدى... مۇنى ەستىگەندە اقتوعايدىڭ كوممۋنيستەرىنىڭ زارە-قۇتى ۇشىپ، ورىندارىنان تۇرا-تۇرا قاشاتىن...

سولاردىڭ كوبىسىنىڭ كوزى ءالى ءتىرى.

قىزىلارايداعى جەرى بىلقىلداپ، وزەن سۋى سىلقىلداپ اعىپ جاتاتىن بىلقىلداق – ەرمەكوۆتەردىڭ اتا جايلاۋى. 1914 جىلى الاعاڭ تومدا وقىپ جۇرگەنىندە ورىس وقىمىستىسى ءپوتانيندى وسىندا وزىمەن ەرتىپ كەلگەن. پوتانين وسى جەردە اياپبەرگەن اۋزىنان كوپتەگەن قازاق ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارىن جازىپ العان كورىنەدى. قىدىر قوناققا ارناپ قۇلىن سويماق بولادى. سوندا پوتانين:

- مەن دەسەڭىزدەر، مىنا قۇلىنعا پىشاق تيگىزە كورمەڭىزدەر دەپ شىر-پىر بولادى. سول وقيعانى قىزىلارايدىڭ كونە-كوز قاريالارى بەرتىنگە دەيىن كۇلىسىپ ايتىپ ءجۇردى. قۇنانباي اعا سۇلتان بولاردا ءاليحاننىڭ اتاسى ەرمەك بي ونى وسى بىلقىلداق جايلاۋىنا شاقىرىپ، ارقانىڭ ءبىر توپ اتقامىنەرلەرىمەن قوناق قىلعان. تاتتىمبەتتىڭ «بىلقىلداق»، «سىلقىلداق» كۇيلەرى وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن. الاعاڭنىڭ شاپاعاتىمەن عىلىم جولىنا تۇسكەن قانىش ساتپاەۆ 1923-1925 جىلدارى وسى بىلقىلداقتىڭ سامال اۋاسىمەن تىنىستاپ قايتادى. قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى ن.نۇرماقوۆ پەن ت.جۇرگەنوۆتىڭ ۇيلەنۋ تويلارى وسى جايلاۋدا دۇركىرەپ وتكەن كورىنەدى. سونىڭ ءبارىنىڭ باسى قاسىندا ءالىمحان ەرمەكوۆ جۇرگەن... ءبىر قىزىعى — ەرمەكوۆتىڭ ارعى اتاسى، ابىلايدىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى - سەڭكىباي بي، ءالىمحان دا، قازاقتىڭ داۋىلپاز اقىنى قاسىم امانجولوۆ تا وسى سەڭكىبايدان تارايدى.

قارقارالى – قىزىلاراي الاش ارداگەرلەرىنىڭ قازاقتى قالاي ەل قىلامىز دەپ اڭگىمە-دۇكەن قىلعان جەرى! اقبايدىڭ جاقىبىنىڭ اۋىلىندا مولدا بولعان ءابىشتىڭ راحىمجانى وسى اۋىلدا تۋعان. قىزىلارايدىڭ شالدارى سۇلتانماحمۇتتىڭ سول موللانىڭ اۋزىنان جازىپ العان ءالىمحان ەرمەكوۆقا ارناعان ولەڭىن ايتىپ جۇرەتىن. ول كەزدە ءبىز جاس ەدىك. ءوز ولەڭىمىزبەن ءوزىمىز اۋرە بولعان كەزىمىز. جاتتاپ الىپ، جادىمىزدا ساقتاي الماي قالدىق. ەستە قالعان ءبىر-ەكى-ءۇش جولى: «قىزىلارايدان ۇشقان قىرانىم، ۇلىستا بولەك ۇلانىم، توماعاڭدى سىپىرىپ، قيادان ەلدى شولارسىڭ، الاتاۋدا قالىقتاپ، التايىڭدا شالىقتاپ، التىن تۇعىرعا قونارسىڭ» دەگەنى عانا. قانشاما ءسوز ۇمىت قالدى؟ ون-ون ءۇش جاستا ەستىگەن ولەڭ الپىستان اسقاندا قايتا ەسكە تۇسە مە؟ سول قىزىلارايدان ۇشقان قىران، ۇلىستا بولەك ۇلان، توماعاسىن سىپىرىپ، قيانى كوكتەن شولا الماي، الاتاۋدا قالىقتاپ، التايىندا شالىقتاپ، التىن تۇعىرعا قونا الماي-ارماندا ءوتتى!

1967 جىلى قاراعاندىنىڭ وبلىستىق تەاترىندا س.مۇقانوۆتىڭ «ساكەن سەيفۋللين» پەساسىنىڭ پرەمەراسى بولدى. تۇساۋكەسەرگە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى دە كەلدى. زالدىڭ ءبىر مۇيىسىندەگى وڭاشالاۋ جەردە ءالىمحان ەرمەكوۆ وتىرعان. سابەڭ ونى سىرتىنان كورىپ قالدى ما، الدە، كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن ويى ما ەكەن، جايىق بەكتۇروۆقا:

- ۇيىڭە شاقىرعالى تۇرسىڭ عوي؟ – دەيدى، - مەنىڭ قاسىما رەسمي ادامداردى قوسپا. وسىندا ءالىمحان ەرمەكوۆ بار دەپ ەستيمىن. سول كىسىنىڭ ءجۇزىن ءبىر كورگىم كەلەدى.

جايىقتىڭ ۇيىندە:

- ابەكە، ءسىز بىزدەن كوپ ۇلكەنسىز. كوپتى كوردىڭىز. مىنا ءبىز سوۆەت وكىمەتى ورناعاندا كەدەي ەدىك، جالشى ەدىك. ءالى وقىعان جوق ەدىك. اۋىلدا ەتەكباستى بولىپ وستىك. ءبىزدىڭ كوزىمىزدى سوۆەت ۇكىمەتى اشتى — دەپ، سابەڭ اڭگىمەسىن باستاي جونەلەدى. – سودان ءبىز وسى جاڭا وكىمەتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ، كەتە باردىق. سول كۇرەس، شايقاس تۇسىندا سىزدەرگە، بالكىم، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز دە، سويىلىمىزدا ءتيىپ كەتكەن كەزى بولعان شىعار دەپ، الدەنەدەن كەشىرىم سۇراعانداي، الدى-ارتىن وراعىتىپ سويلەپ كەتەدى. بىرەۋىنىڭ جاسى سەكسەندە، ەكىنشىسىنىڭ جاسى جەتپىسكە كەلىپ قالعان.

- پەساڭىزدى كوردىك - دەيدى الاعاڭ. - ساحنادا ساكەن بولىپ ويناعان ارتيست بوكەيحانوۆقا «سەن، توبەت!» دەپ تۇردى. بوكەيحانوۆقا ساكەن سولاي ايتا الۋشى ما ەدى؟

سابەڭ قىسىلىپ قالىپ:

- ەي، جايىق، پەسادا ءوزى سونداي ءسوز بار ما ەدى؟ - دەپ، ءوزى جازعان شىعارماسىنىڭ ءسوزىن ۇمىتىپ قالعانداي سىڭاي تانىتادى...

اقتار مەن قىزىلداردىڭ قىرعىنى شەگىنە جەتىپ تۇرعان ازامات سوعىسى كەزىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكى جاقتىڭ تۇرمەسىنە كەزەك-كەزەك تۇسەدى. مىنەزى تىك. كوكەيىندەگى ويىن كۇلتەلەمەي، ايتا سالاتىن بەتتى ادام ەكەن. سول مىنەزىمەن ەكى تاپقا دا جاقپاي، ەكى جاقتىڭ دا قۋعىن-سۇرگىنىنە ىلىنە بەرەدى. ءبىر كەزدە قاراڭعى ساحاراعا «ويان، قازاق!» دەپ ايعاي سالعان الاشتىڭ بوزداعىن وزگە جۇرت ءوز الدىنا، ءوزىنىڭ قازاعى تۇسىنە العان جوق. تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەدى! ءالى دە جەتەر ەمەس... سونداي تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ كەزىندە م.دۋلاتوۆ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ۇيىنە كەلىپ باس ساۋعالايدى. ونىڭ وسى ۇيدە ەكەنىن باسقا بىرەۋ ەمەس، قازاقتىڭ ءوزى كورسەتەدى! قىلىشىنان قان تامعان قىزىل كوميسسار ۋگار جانىبەكوۆ مىرجاقىپتى تۇتقىنداۋعا كەلسە، ەسىك الدىندا ينتەللەگەنتشە كيىنگەن ءبىر ادام تۇر. ءتۇر كەسكىنىنەن الاشوردانىڭ ادامى ەكەنى كوزگە ۇرادى:

- سەن كىمسىڭ؟! - دەيدى ۋگار الا كوزىمەن اتىپ.

- مەن ءالىمحان ەرمەكوۆپىن! - دەيدى الگى ادام كوميسساردان ايىلىن جيماي.

- اپىرىم-اي، ءا... دەيدى ۋگار، - ءسىز ءالىمحان ەرمەكوۆ بولساڭىز... ءسىزدىڭ ۇستىڭىزگە باسا كوكتەي كىرۋ ۇيات شىعار؟! مەن كەتەيىن. مەن ءسىزدى كورگەم جوق! ءسىز مەنى كورگەن جوقسىز!

ءالىمحان ەرمەكوۆ وسى اڭگىمەنى ىلعي سۇيسىنە ايتىپ جۇرەدى ەكەن. ءاليحان دا، ۋگار دا قىزىلارايدىڭ تۋماسى. ءبىر ەل، ءبىر رۋدىڭ بالاسى. ءبىر-بىرىمەن سىرتتاي تانىس-ءبىلىس بولعانمەن، بەتپە-بەت كەزدەسىپ تۇرعانى وسى. قازاقشا ايتقاندا، قانجىعادا جولىعىپ تۇر! الاساپىران زاماننىڭ داۋىلى ەكەۋىن ەكى جاققا لاقتىرىپ جىبەرگەن! پرولەتارياتى، ليۋمپەنى، قايىرشى، جالەبى بولماعان قازاقتىڭ ۇستىنە قازان توڭكەرىسى جاساعان ەكسپەريمەنتى، مىنە، وسىنداي! اكەنى – بالادان، اعانى – ءىنى-قارىنداستان، ەلدى – اعايىن-جۇرتىنان ايىرعان! سول تاريحي ەسسىز ەكسپەريمەنتتىڭ زاردابىن قازاق حالقى ءالى تارتىپ كەلەدى! كورەسىنىن سودان كورىپ ءجۇر! ادامزات قاۋىمداستىعىندا جەسىرىن قاڭعىتپاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان، اكە وتىرعاندا – ۇل، شەشە وتىرعاندا – قىزى سويلەمەگەن جۇرت وسى قازاق ەدى! قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن وتىز ەكىنىڭ اشتىعىنا ۇرىنىپ، جان-جاققا بوسىپ كەتتى. وتىز جەتىدە ءبىر-ءبىرىن «حالىق جاۋى» دەپ ۇستاپ بەردى! بۇگىندە ورىس ءتىلدى، قازاق ءتىلدى بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ العان... ەندى كەلىپ ءبىر-بىرىمەن اعىلشىن تىلىندە سويلەسكىسى كەلەدى! ورىس بولىپ كوردىم، ەندى ءبىر مارتە اعىلشىن بولىپ كورسەم، ادامزات كوشىنىنىڭ الدىنان شىعا كەلەرمىن دەگەن وسپادار ويدىڭ ۇستىندە وتىر ءالى!

تىشقاندى سىناۋعا بولادى. كوجەكتى دە سىناۋعا بولادى. توپىراقتان جارالىپ، اللانىڭ دەمىمەن ادامزات وركەنيەتىن قۇرعان ادام بالاسىنا ەكپەريمەنت جاساۋعا بولمايدى! ءاليحان، ءالىمحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجاندار، مىنە، وسى ءۇشىن كۇرەسىپ، التىن باستارىن الاش جولىنا قۇربان قىلدى! گەرماندىق-فاشيستىك، سوۆەتتىك-كوممۋنيستىك رەجيمدەردىڭ ادام بالاسىنا جاساعان سىناقتارىنا اقىل-ەسى ءتۇزۋ ادامزات ۇمبەتى لاعىنەت ايتىپ جاتىر. ورىستان باسقا، بىزدەن باسقا... كوممۋنيزمدى قارعاپ-سىلەگەن بالتىر جاعالاۋى، باتىس ەۋروپا ەلدەرى وركەنيەت ورىنە تۇياق ىلىكتىرىپ، ەكونوميكالىق جاعدايىن، ۇلتتىق رۋحىن دا جونگە قويىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى. ءبىز باياعى لەنين مەن ستاليننىڭ قويىپ كەتكەن جەرىندە كوزىمىز ىرىڭدەپ، كوڭىلىمىز تۇماندانى ءالى وتىرمىز. ءالى قانشا وتىرامىز؟!

وسى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحتاعى كەسكىن-كەلبەت، بولمىس-بىتىمىنە قاراعاندا، ادامزات قاۋىمداستىعىنداعى ەرەكشە ورنى بار ۇلتتىق ينتەللەگەنتسيا، ۇلتتىق تۇلعالار حاقىنداعى ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى ۇعىم تۇسىنىگىمىز تىم ۇشقارى، جاداڭ، جايداق بولىپ تۇر. «تولكوۆىي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا» ت.ب. انىقتامالارداعى ينتەللەگەنتسياعا بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەگە قاراڭىز: «ينتەللەگەنتسيا – ليۋدي ۋمستۆەننوگو ترۋدا، وبلادايۋششيە وبرازوۆانيەم ي سپەتسيالنىمي زنانيامي ۆ رازليچنىح وبلاستياح ناۋكي، تەحنيكي ي كۋلتۋرى; وبششەستۆەننىي سلوي ليۋدەي، زانيمايۋششيمسيا تاكيم ترۋدوم». بار-جوعى – وسى! ۇلتتىق نەگىزدەن، مۇلدە، ادا كوسموپوليتتىك تۇجىرىم! ءبىز ۇلتتىق تار ايادا قالىپ قويماي، الەمنىڭ ازاماتىنا اينالامىز دەپ جۇرگەن تەكسىز كوسموپوليتتەردى توبەمىزگە ويناقتاتىپ قويعان – وسى ءسوز! ۇلتىنىڭ بەسىگىندە جاتىپ، اناسىنىڭ اق ۋىزىنا جارىماعان بالا قىرىق جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلسە دە، ءوز ۇلتىنىڭ زيالىسى بولا المايتىنىن تاريح دالەلدەپ بەردى. قازاقاتىڭ ھاس زيالىسى – اباي! از عانا الاشىنىڭ عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ ازاماتىنا اينالعان جالعىز قازاق بولسا، ول دا وسى - اباي! سول اباي دۇنيەنىڭ كىلتى ورىستا. سول ءۇشىن ونىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەدى. نەگە؟ «زارارىنان الىس بولارعا!». سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەزىندە «كاپيتال» مەن «انتي-ديۋرينگكە» دەيىن جاتقا بىلەتىن قازاقتار از بولعان جوق. بىراق ولاردىڭ ءبارى حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن حابارسىز، ۇلتتىق ۋىزدان جۇرداي بيلەردىڭ شەشەندىك سوزدەرىنەن لەنين مەن ستاليننىڭ تەزيستەرىن جوعارى قويعان پەندەلەر بولدى. ورتا عاسىرداعى جىراۋلار پوەزياسىنىڭ جاۋھارىن سەزىنبەگەن! ابايدان - دەميان بەدنىيدى، ماعجاننان - ماياكوۆسكيدى ارتىق كورگەن!

«ءبىر كۇنى دەيدى قالكەن ماكەنباەۆ - الاعانىڭ ۇيىندە وتىرعانىمىزدا جاسى وتىز-قىرىقتار شاماسىنداعى ەر ادام مەن ايەل ادام كىرىپ كەلدى. «- ءبىز لەنينگرادتىڭ تۇرعىنىمىز. مەن دە پروفەسسور بولامىن، ال جۇبايىم دوتسەنت. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلارىمىز. مەن، - دەدى ەركەگى، - ءوزىڭىزدىڭ ەجەلگى دوسىڭىز، تومسكىدە بىرگە بولعان رەۆوليۋتسيونەر دۆولەيسكيدىڭ، ال مىنا قىزىڭىز، ول دا دوسىڭىز باۋەردىڭ ۇرپاقتارىمىز. سول اكەلەرىمىزدى كورگەندەر بولسا تىلدەسەيىك دەگەنبىز. بابالارىمىزدىڭ ەستەلىكتەرىندە ءسىزدىڭ، ءالىمحان ابەۋوۆيچ، اتىڭىز ءجيى اتالادى. سوندىقتان ءبىز ءسىزدى سۇراستىردىق. ءسىزدى ءتىرى، وسى قاراعاندىدا تۇرادى دەپ تومسكىدەگىلەر ايتقان سوڭ، ارنايى ىزدەپ كەلدىك، -دەيدى.

ءبىر مەزگىلدە ءالي اعا: «سەنىڭ اتاڭ دۆولەيسكي بىلاي دەۋشى ەدى» دەپ يتاليان تىلىندە سويلەپ كەتتى. لەنينگرادتىڭ پروفەسسورى يتاليان تىلىنە جەتىك ەكەن، ەكەۋى يتاليانشا ءبىراز سويلەستى. ءبىر كەزدە وتە سىمباتتى جاس كەلىنشەككە: «ءسىزدىڭ ۇلكەن اكەڭىز باۋەر ۇدايى لاتىن-گرەك تىلىندە بىلاي دەيتىن» دەپ دوتسەنت كەلىنشەكپەن لاتىن-گرەك تىلىندە قىزۋ اڭگىمەگە كوشتى (ق. ماكەنباەۆ «جادىمدا ءبارى جازۋلى»).

قازاقتىڭ اتىراۋ – ارقا – الاتاۋ-التايعا دەيىنگى اۋماعىن الاشىنا امان الىپ قالىپ، وسى كۇنگى شەكارامىزدى بەلگىلەۋ ءۇشىن لەنينمەن بەس-التى ساعات سالعىلاسقان ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاقپەن سويلەسكەندە ءبىر اۋىز ورىس ءسوزىن قوسپاي كەتكەن كىسى ەكەن!

الاشوردانىڭ كوسەمدەرى ابايدىڭ التىن تۇعىرىنا اياعىن نىق قويىپ، الاشىن اسپانعا كوتەردى. سول الاساپىران زاماننىڭ وزىندە الاشتىڭ ءبىرىنشى اقىنى اباي ەكەنىن العاش ايتقان ءاليحان بوكەيحان ەدى. ۇلى ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الدىن وراپ ايتتى. نە دەگەن كەمەل وي، كەرەمەت تاريحي قۇبىلىس! حح-شى عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان تانىعان ابايدى ححI-شى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق ءالى تۇسىنە الماي جاتىر. تۇشىنا الماي جاتىر ابايعا! قازاق ءۇشىن كۇللى ۇلىستىق قاسىرەت، ۇلتتىق تراگەديانىڭ قارا باسى، مىنە، وسى بولىپ تۇر!

الاشوردا جولى — اللا جولى، اباي جولى، اقيقات جولى ەدى. ابايدا تاپ پەن تايپا جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز جوق. «قايران، ەلىم، قازاعىم» - ەل-جۇرت، ۇلت قاھىنداعى تەرەڭ وي بار. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» - دەيدى. «سميريس ، كاۆكاز، يدەت ەرمولوۆ!» دەمەيدى! «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس،

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى

اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس!» - دەپ — عالامزاتتىق، تاڭىرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. الاشوردانىڭ كۇللى ساياسي باعدارلاماسى، مىنە، ابايدىڭ وسى سوزىنەن باستاۋ الادى. الاش كوسەمدەرى باس-اياعى جيىرما جىل ىشىندە قازاقستاندى ازيانىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلى جاپونيا دەڭگەيىنە كوتەرۋدى ويلاعان-دى. سوۆەت وكىمەتى ولاردى وسى ءۇشىن جاپونيانىڭ اگەنتى دەپ ايىپتاعان! ەگەر بولشەۆيكتەر وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى تۋرالى يدەياسىنا ادال بولىپ، يمپەرياليستىك، شوۆەنيستىك پيعىلىنان باس تارتقاندا قازاقتى بۇگىنگى جاپونيا سىندى وركەنيەتتى ەلگە اينالدىرار ما ەدى، قايتەر ەدى؟!

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ءبىر ءسات كوز سالىڭىز. شەتىنەن يمان ءجۇزدى ينتەلليگەنت! پروفەسسيونال مامان! الاشىنا ادال پاتريوت! ۇلىم دەيتىن الاش بولماسا، الاش دەيتىن ۇل بولاما دەيتىن اريستوكراتتىڭ تۇقىمى! مۇنداي ينتەللەكتۋالدى ۇكىمەت قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس! الاشوردانىڭ وي دۇنيەسى قۇراننىڭ قاعيدالارىمەن ساباقتاس. ادام – قۇدايدىڭ عانا قۇلى. ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتتى ايتقانىنا جۇرگىزىپ، ايداعانى مەن ورگىزۋگە حاقى جوق! ايدارىنان جەل ەسكەن الىپ يمپەريالارىنىڭ ءبارىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاسىن تۇسكەنى سودان!

الاشوردا مەن اباي - ەگىز. ادامزاتتىڭ ازاتتىقتى كوكسەگەن اسقاق رۋحى شيىرشىق اتىپ، كەمەلىنە كەلگەن سايىن ابايعا دەگەن زارۋلىك كوبەيە بەرەدى. سونىڭ ءبىر كۋاسى ماسكەۋدەگى «وكۋپاي اباي» اتتى قالىڭ شەرۋ. ماسكەۋ باسپاگەرلەرى اباي ولەڭدەرىن اۋەلدە ءۇش ءجۇز تارالىممەن شىعاردى. وتە مە، وتپەي مە دەگەن كۇدىگى بولعان... باس-اياعى ءبىر اپتادا قايتادان ءۇش مىڭ تارالىممەن شىعارادى. ەندى ونى وتىز مىڭعا جەتكىزۋ جونىندە اڭگىمە كوتەرىلىپ جاتىر. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول وتىز ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن! ادامزات ابايعا كەلە جاتىر!

ءالىمحان ەرمەكوۆ 1977 جىلى فانيدەن باقيعا قايتتى. سول كۇنى ۇلتتىق ازات تۇتۋ ءراسىمى جاريالانبادى. ونى جاريالاتۋعا شاما-شارقىمىز دا جوق ەدى. قازاق حالقى ءوزىن جەكە ءوز الدىنا دەربەس، تاۋەلسىز ەل دەپ جاھانعا جار سالىپ، وركەنيەت ورىنە سۇيرەمەك بولعان الاشوردانىڭ سوڭعى ارىسىنان ايىرىلىپ قالعانىن سەزگەن جوق. اسپاننان اللا ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ تۇر! ىشكەن – ماس، جەگەن - توق بولىپ جاتتى... ۇلتتىق رۋح – اياقتىڭ استىندا... جەرى - كيەسىنەن، ەلى – يەسىنەن ايرىلعان. سول قازاق ەندى كەلىپ الاش ارىستارىنا جەتە قابىل تەگەۋرىندى ۇلدار نەگە تۋماي جاتىر دەپ زار يلەپ ءجۇر. ۇلىم دەيتىن الاش بولماسا، الاش دەيتىن ۇل تۋا ما؟! اللا ءبارىن كورىپ تۇر!

اتاتۇرىك ەلى ەندى ەگەمەن بولا بەرگەندە ۇلىبريتانيانىڭ ءبىر حانزاداسىن قوناققا شاقىرادى. داستارحاندا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار — مايىسىپ تۇر. كەنەت، مارتەبەلى قوناققا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن داياشىلاردىڭ بىرەۋى حانزادانىڭ جانىنا جەتە بەرگەندە قولىنداعى ءدامىن جەرگە توگىپ الادى. تىلسىم تىنىشتىق. اعىلشىن اريستوكراتتارى تۇرىكتەردى ءبىزدىڭ مىسىمىز باسىپ كەتتى دەگەندەي – ءماز-مەيرام. سول كەزدە اتاتۇرىك:

- ۋا، مىرزالار!- دەپ ساڭقىلداي جونەلىپتى. – مەن مىنا ەلىمە كەۋدەڭدى وسمان يمپەرياسى تۇسىنداعىداي اسقاق ۇستا دەدىم. ۇستادى. اياعىڭدى الشاڭ-الشاڭ باس دەدىم. باستى. بىراق، وسىلارعا بىرەۋگە قۇلشا قىزمەت ەتۋدى ۇيرەتە الماي-اق قويدىم. ۇيرەنبەدى!

قۇلىن - ۇلعا، كۇڭىن – ارۋ قىزعا اينالدىرعان پاتشانىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز بۇل! الاشوردانىڭ دا بار دىتتەگەنى وسى ەدى عوي؟! بۇگىن ءيسى قازاق وسىنداي لەبىزدى ەستىگىسى كەلىپ تۇر. سول ءسوزدى ايتاتىن ۇلدىڭ دا تۋاتىن ۋاقىتى بولدى...

سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ جازباسى

Abai.kz