بيىل قازاق دالاسىندا بولىپ وتكەن اقجەم اشارلىقتىڭ باستالعانىنا - 80 جىل تولىپ وتىر. ەل تاريحىنداعى بۇل قارا تاڭداق رەسمي تۇردە ءالى مويىندالماي كەلەدى. 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق گەنوتسيدپەن تەڭەستىرىلۋگە جاتاتىن، قىزىل يمپەريا تۇرعىسىنان جاسالعان قاستاندىق ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى «ازات» قوزعالىسىنىڭ باستاماسىمەن ءبىرشاما قالالاردا سول جاساندى اشارشىلىققا ارنالعان بولاشاق مونۋمەنتتەردىڭ ورنى بەلگىلەنىپ تاس قويىلعان بولاتىن. بۇگىندە ول ورىندار جەكەمەنشىككە ساتىلىپ، بىرقاتار بەلگىتاستار الىنىپ تاستالدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ باسىنان وتكەن وسىناۋ ناۋبەت سانادان وشەر ەمەس، ۇلتتىڭ زياتكەرلەرى وعان اۋىق-اۋىق قالام سىلتەپ، حالىق نازارىن اۋدارۋمەن كەلەدى. سونىڭ ءبىرى - بەلگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ مىنا ءبىر ماقالاسى.

«اباي-اقپارات»

مۇناي، بالىق جانە تەرi-دوقابا، مiنە جاڭا دۇنيە نەمەسە جاڭا قۇرلىق دەپ اتالاتىن امەريكانى جاۋلاعان العاشقى ەۋروپالىق  كەلگiندەردiڭ بايلىعى وسى «ءۇش  كيتكە» نەگiزدەلگەن ەدi. دالiرەك ايتقاندا، ءۇشiنشi بايلىق  كوزiن «iرi اڭداردىڭ تەرiسiن ساۋدالاۋ» دەپ اتاعان، دۇرىس.

بيىل قازاق دالاسىندا بولىپ وتكەن اقجەم اشارلىقتىڭ باستالعانىنا - 80 جىل تولىپ وتىر. ەل تاريحىنداعى بۇل قارا تاڭداق رەسمي تۇردە ءالى مويىندالماي كەلەدى. 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق گەنوتسيدپەن تەڭەستىرىلۋگە جاتاتىن، قىزىل يمپەريا تۇرعىسىنان جاسالعان قاستاندىق ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى «ازات» قوزعالىسىنىڭ باستاماسىمەن ءبىرشاما قالالاردا سول جاساندى اشارشىلىققا ارنالعان بولاشاق مونۋمەنتتەردىڭ ورنى بەلگىلەنىپ تاس قويىلعان بولاتىن. بۇگىندە ول ورىندار جەكەمەنشىككە ساتىلىپ، بىرقاتار بەلگىتاستار الىنىپ تاستالدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ باسىنان وتكەن وسىناۋ ناۋبەت سانادان وشەر ەمەس، ۇلتتىڭ زياتكەرلەرى وعان اۋىق-اۋىق قالام سىلتەپ، حالىق نازارىن اۋدارۋمەن كەلەدى. سونىڭ ءبىرى - بەلگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ مىنا ءبىر ماقالاسى.

«اباي-اقپارات»

مۇناي، بالىق جانە تەرi-دوقابا، مiنە جاڭا دۇنيە نەمەسە جاڭا قۇرلىق دەپ اتالاتىن امەريكانى جاۋلاعان العاشقى ەۋروپالىق  كەلگiندەردiڭ بايلىعى وسى «ءۇش  كيتكە» نەگiزدەلگەن ەدi. دالiرەك ايتقاندا، ءۇشiنشi بايلىق  كوزiن «iرi اڭداردىڭ تەرiسiن ساۋدالاۋ» دەپ اتاعان، دۇرىس.

جاساندى داۋiرگە قامالعان، بiز، جابايى اڭداردىڭ تەرiسi مەن ەتi - بۇكiل سۇمەسi بiزدiڭ ارعى بابالارىمىزدىڭ تۇرمىسىندا قانداي ورىن العانىن ۇمىتىپ تا قالعان بولۋىمىز كەرەك. ەسكi تاريحتا، العاشقى  كەمەلەردiڭ جەلكەنi تەرiدەن بولىپتى، تiپتi دەسەڭiز، ارنايى وڭدەلگەن تەرiمەن قايىقتاردى  قاپتايدى ەكەن.  قىسقاسى، بايىرعى تۇرمىستا، وت ۇرلەيتiن كورiكتەن باستاپ كiتاپتىڭ قىمبات  ساقتيان مۇقاباسىنا دەيiنگi ارالىقتا تەرiنiڭ قولدانىلماعان جەرi جوق. بiراق تەرi مەن دوقابانىڭ ەڭ كوپ قولدانىلعان جەرi, البەتتە، سوعىس بولىپ تابىلادى. ەرتوقىم، ات ابزەلiن بىلاي قويعاندا، ەرتەدەگi ۇرىس-سوعىستار كەزiندە جاۋىنگەرلەر ۇستiنە تەمiر قامار جاپسىرىلعان اۋىر بىلعارى ساۋىت كيەتiن بولعان، قولدارىنا تەرiمەن قاپتالعان قالقان ۇستاعان. كەيiننەن تەرi وڭدەۋ جەتiلiپ، ساداقتىڭ وعى، نايزانىڭ سۇڭگiسi وتپەيتiن، قىلىش شاپپايتىن «قۇياق» دەپ اتالاتىن وتە جەڭiل ساۋىت جاسالعان. (التىن وردا كۇيرەپ، ورنىنا بiر-بiرiمەن باقاس حاندىقتار پايدا بولىپ، ۇزدiكسiز جەڭiلiس پەن شەگiنiس زامانى باستالعاندا، ءار سوعىستان كەيiن ورىستىڭ جاۋىنگەرلەرi ولجاعا تۇسكەن قۇياققا تالاسقاندا بiر-بiرiن ولتiرۋگە دەيiن بارادى ەكەن).

امەريكانى اشقانعا دەيiن باتىس  ەۋروپادا اسكەري قاجەتكە ارنالعان بىلعارىنى «بافف» دەپ اتاعان. بۇل سارعىش ءتۇستi, جۇمساق بولعانىمەن اسا مىقتى، ءتوزiمدi بىعارى بولعان.  «بافف» - گرەكتiڭ ءسوزi, ماعىناسى - «جابايى بۇقا» (امەريكانىڭ اۆتوموبيل ءوندiرiسiنiڭ وشاعى - دەترويتتىڭ جانىنداعى سەرiكتەس قالا بۋففالونىڭ اتى دا وسى «جابايى بۇقا» سوزiنەن شىققان).

«بافف» زۋبر دەپ اتالاتىن جابايى بۇقانىڭ تەرiسiنەن ۇقساتىلادى. الايدا، ورتا عاسىرلاردا ەۋروپاداعى زۋبرلاردى وسى تەرiسi ءۇشiن قىرىپ بiتiرگەن. سول سەبەپتi بىلعارىنى ەندi ساپاسى ناشارلاۋ ءۇي جانۋارلارىنىڭ تەرiسiنەن  يلەي باستاعان.

بiراق، بiزدiڭ اڭگiمەمiز  پورتۋگاليالىقتار اتلانت مۇحيتىنىڭ باتىس جاعالاۋىنان تاپقان جابايى بۇقانىڭ تاعى بiر ءناسiلi - بيزون جايىندا، ونىڭ  ءتورت عاسىرلىق قاندى قىرعىن تاريحى مەن  سوڭعى كۇنi جايىندا.

بۇل الىپ جانۋار ەدi. Iرi بيزوننىڭ سالماعى 1 توننادان اسقان، تۇرقى ءۇش جارىم مەتر، شوقتىعى ەكi مەتر. بۇل كوركەم جانۋار امەريكانىڭ سولتۇستiك سۋىق بەلدەۋiنەن باستاپ مەكسيكا شىعاناعىنا دەيiنگi ارالىقتى ەركiن جايلاعان. بيزوننىڭ ءتورت تۇقىمى بار ەدi. ولار: جازىق دالانىڭ بيزونى، ورمان بيزونى،  ورەگون بيزونى، شىعىس بيزونى.

بيزوندار جانى سiرi, ءوسiمتال جانۋار بولاتىن.  سەمسەرتiستi جولبارىس پەن الميساقتىڭ الىپ قاسقىرى سياقتى قورقىنىشتى جىرتقىشتاردىڭ تەپەرiشiن باستان كەشiرiپ امان شىققان ولار سولتۇستiك امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى - ۇندiستەرمەن ەكولوگيالىق  جاراسىم تاۋىپ، تاعى قىرىق مىڭ جىلداي ءومiر ءسۇردi. 1500 جىلى بيزون تابىنىنىڭ سانى شامامەن 70 ميلليون باس بولىپتى. بiزدiڭ پلانەتامىزدى جايلاعان ءسۇت قورەكتi جانۋارلاردىڭ iشiندەگi سانى ەڭ كوبi بيزوندار ەكەنiنە ەشقانداي كۇمان جوق.

بيزونداردىڭ تاريحى، ولاردىڭ قالاي قىرعىنعا  ۇشىراعانى ءالi ەگجەي-تەگجەيلi جازىلعان جوق. تاريحشىلار دا، بيولوگتار دا بيزون تابىنىنىڭ العاشقى سانىن كوزiنە ەلەستەتە المايدى، ەۋروپالىقتار­دىڭ باسقىنشىلىعىنا دەيiن بۇل اتلانت  جاعالاۋىنداعى ەڭ iرi جانە سانى ەڭ كوپ دالانىڭ تاعىسى ەكەنiن بiلمەيدi. ءمۇيiزiنiڭ اراسىن ەرتتەپ مiنۋگە بولاتىنداي الىپ بيزوندى ساداق پەن نايزا سياقتى بايىرعى قارۋمەن الۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. ونىڭ تەرiسiن تەك قانا ەۋروپالىقتاردىڭ وت قارۋى تەسە الاتىن. يسپاندىقتار مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان الىپ كەلگەنگە دەيiن امەريكادا جىلقى بولماعان.  سول سەبەپتi جاياۋ جۇرگەن، ساداق، نايزامەن عانا قارۋلانعان ۇندiستەر ءۇشiن بيزون، ارينە، وتە قيىن ولجا ەدi. ايتسەدە، سولتۇستiك-شىعىس ءۇندiس تايپالارى تاۋەكەلگە باراتىن، باسىن بايگەگە تiگiپ، بيزونداردى اۋلايتىن. سەبەبi, ءجۇنi قالىڭ جىلى دوقابا قىس كيiمiن تiگۋ ءۇشiن قاجەت بولاتىن. كiم بiلەدi, پورتۋگاليالىقتار ۇندiستەردەن كەيدە ساتىپ، كەيدە  ۇرلاپ الىپ ەۋروپاعا جەتكiزگەن وسى تەرiلەر، اقىر سوڭىندا بيزونداردىڭ تاعدىرىن شەشكەن شىعار.

حVI عاسىر باستالعانعا دەيiن پورتۋگاليالىقتار امەريكالىق بىلعارىنىڭ مونوپولياسىن ساقتاپ كەلدi.

سودان  سوڭ بۇل iسكە فرانتسۋزدار كيلiكتi. اۋليە لاۆرەنتي بۇعازىنان باستالعان ساۋدا يسپانياعا دەيiن جەتتi. بiر جەرگiلiكتi ۇلكەن شەنەۋنiك ءوزiنiڭ ءامiرشiسi كورول فيليپ II-گە اشۋلانا حات جازعان. «1565 جىلى ۇندiستەر بيزون تەرiسiن پوتوماك وزەنiمەن تومەن ءتۇسiپ اۋليە لاۆرەنتي بۇعازىندا وتىرعان فرانتسۋزدارعا جەتكiزەتiن. ەكi جىلدىڭ iشiندە فرانتسۋزدار وسىلايشا التى مىڭ تەرi ساتىپ العان».

كوپ ۇزاماي فرانتسۋزداردىڭ قولىنان شىققان «بافف» ەۋروپاعا كەڭiنەن تاراي  باستادى. سول زاماننىڭ iسكەر ادامدارى «دۇنيەدە بۇدان ارتىق تەرi جوق، ادامنىڭ بويىنا قونىمدى، مىقتى، ونىڭ ۇستiنە  كۇدەرi سياقتى جۇمساق كەلەدi» دەپ جازدى. توماس دجەيمس اتتى بەلگiلi ساۋداگەردiڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل تەرi توزiمدiلiگi جاعىنان سۋسيىردىڭ (مورج) تەرiسiنە پارا-پار ەكەن. اتالمىش دوقابا فرانتسيادان انگلياعا كوپتەپ ساتىلىپتى، اعىلشىننىڭ تۇتاس اسكەري بولiمشiلەرi سونى كيiپتi.  مىسالى، بiر پولك اسكەرلەردiڭ كيگەن بىلعارى كيiمiنە وراي «باففس» اتانىپتى.

بiراق، اعىلشىندار العاشىندا بۇل مول بايلىقتان شەت قالعان كورiنەدi. البەتتە،  ولار اتالعان جانۋاردى جاقسى بiلگەن، ءۇش بيزوننىڭ سالماعى بiر پiلدiڭ سالماعىنا  پارا-پار ەكەنiن، ونىڭ تۇرقى مەن دەنە بiتiمiن ابدەن انىقتاپ العان. الايدا، قولى جەتپەگەن.

ەنتوني پاركحەرست دەگەن ادام 1574-78 جىلدار ارالىعىندا نيۋفاۋندلەندتە بالىق اۋلاپ ءجۇرiپ، پورتۋگاليالىق ماتروستارمەن دوستاسادى. ولار ونى كانادانىڭ  شەكاراسىنداعى اۋليە لاۆرەنتي وزەنiنە ەرتiپ اپارىپ سول جاقتىڭ جەرلەرiن كورسەتiمiز دەپ ۋادە بەرiپ، ارتىنان الداپ كەتەدi. بiراق ول ەستiگەن اڭگiمەلەرiن، كورشi ەلدە بيزون دەگەن جانۋاردىڭ وتە كوپ ەكەنiن ايتىپ كەلەدi.

شامامەن سول كەزدە دجون ۋوكەر دەگەن باسقا اعىلشىن تەڭiزشiسi ەندi عانا فرانتسۋزداردىڭ ىقپالىنا تۇسە باستاعان مەن  بۇعازىندا ورنالاسقان نورامبەگا دەگەن ەلدi مەكەنگە شابۋىل جاسايدى. سول جەردە ول بiر ءۇندiستiڭ ۇيiنەن كەپتiرiلگەن 300 تەرi تابادى. بۇقانىڭ تەرiسiنەن ۇلكەن بۇل دوقابانى ۋوكەر ۇرلاپ الىپ كەتiپ، فرانتسياعا اپارىپ قىمباتقا ساتادى.

ەندi بiر اعىلشىن ماتروسى دەۆيد ينگرەم بەلگiسiز بiر سەبەپپەن 1568 جىلى مەكسيكان بۇعازىندا جالعىز  قالدىرىلادى. اتلانت مۇحيتىن جاعالاپ سولتۇستiككە  جاياۋ تارتقان ماتروسقا ۇندiستەر كومەكتەسiپتi. اقىرىندا بiر فران­تسۋز ساۋداگەرiنە جو­لىق­قان ول ەۋرو­پاعا امان-ەسەن جەتiپ­تi. ساياحاتشى ەلگە كەل­گەننەن كەيiن امە­ري­كادا    ادەپكi بۇقا­دان ەكi ەسە ۇلكەن، قۇلاعى ۇزىن، ءمۇيiزi قوي­دىكiندەي يمەك، ءجۇنi قالىڭ بiر جا­نۋار­دىڭ بار ەكەنiن ايتادى.

بۇكiل حVI عاسىر بويى ۇندiستەر بيزون­نىڭ تەرiسiن ساتىپ، فرانتسۋزداردان مىلتىق، ءتۇرلi تەمiر بۇيىم مەن iشiمدiك الدى. بۇرىن تەرiسiنەن ساداقتىڭ وعى وتپەيتiن قاجىرلى جانۋار ەندi  مۋشكەتتiڭ وعىنان قى­نا­داي قىرىلدى.

حVII عاسىردىڭ باسىندا شىعىس بي­زون­دارىنىڭ تابىنى تەڭiز جاعالاۋىنان  اۋ­لاق جۇرگەندiكتەن عانا امان بولدى.

1612 جىلى سەر سەميۋەل ارگولل قا­زiر­گi وڭتۇستiك پەن­سيلۆانيا شتاتىنىڭ جەرiمەن ءجۇرiپ وتكەن­دە «دالامەن ءجۇرiپ كەلە جاتىپ ۇلكەن سيىرعا ۇقساس بiر جانۋاردى كوردiم. ولار وتە كوپ. جانىمداعى ۇندiستەر ەكەۋiن اتىپ الدى. ايۋاننىڭ ەتi وتە ءدامدi بولىپ شىقتى. سۇيەگi اۋىر، باياۋ جىلجيتىن بۇل جانۋاردى اتىپ العان وتە وڭاي ەكەن»، - دەپ جازدى.

ءيا. وڭاي. وت قارۋمەن اتىپ العان وتە وڭاي ەدi. ال 1650 جىلى پەر بۋشە «بيزون دەپ اتالاتىن جانۋاردى ەندi  كەزدەستiرۋ قيىن. ولار كۆەبەكتەن ءتورت ءجۇز-بەز ءجۇز ميل جەردە عانا جۇرەدi» دەپ جازدى.

اپپالاچ تاۋلارىنىڭ باتىس جاعىندا ولار ءالi  بار ەدi. بiراق حVII عاسىردىڭ سوڭىندا اسۋدان لەك-لەك بولىپ توگiلiپ ەۋروپالىقتار كەلگەنشە عانا.

تاريحتا بۇلاردى امەريكانىڭ ۇلى جازىق دالاسىن يگەرگەن «ەرجۇرەك پيونەرلەر» دەپ اتايدى. ال، شىندىعىندا، ەۋروپالىقتار قىمبات اڭ تەرiسi مەن التىن iزدەگەن، جولىنداعى كەزدەسكەن تiرi جاندiكتi اياۋسىز قىرعان جىرتقىشتار ەدi. 1720 جىلعا قاراي شىعىس بيزوندارى تولىقتاي قىرىلدى. ازعانتاي بiر توپ قانا اللەگان تاۋلارىنىڭ جىقپىلدارىنا تىعىلىپ امان قالدى. نيۋ-يوركتiڭ زوولوگيالىق قوعامىنىڭ مالiمدەمەسi بويىنشا 1790 جىلدارى اللەگان تاۋلارىندا جاسىرىنعان ۇيiردەگi بيزونداردىڭ سانى نەبارى 400 ەكەن.

وسى ۇيiردەن تiرi قالعان ەلۋ بيزون 1799-1800 جىلدىڭ قىسىندا  اڭشىلاردىڭ قورشاۋىنا تۇسەدi. قالىڭ قارعا باتىپ قوزعالا الماي تۇرعان بيزونداردى «ەرجۇرەك پيونەرلەر» اياماي قىرىپ سالادى. كەلەسi جىلدىڭ كوكتەمiندە سول جەردە بيزوننىڭ بۇقاسى مەن ۇرعاشىسى جانە كiشكەنتاي بۇزاۋى قورشاۋعا الىنادى. ۇرعاشىسى مەن بۇزاۋ ولتiرiلەدi, بۇقا قاشىپ كەتەدi. بiراق كوپ ۇزاماي ول بۇقانى دا  اڭدىپ ءجۇرiپ اتىپ تۇسiرەدi.

سودان سوڭ 1815 جىلى باتىس ۆيردجينيا شتاتىنداعى چارلستون قالاسىنىڭ ماڭىنان جالعىز بيزون بايقالىپ قالىپ، دەرەۋ ءولتiرiلiپتi. ارادا ون جىل وتكەندە 1825 جىلى اڭشىلار اللەگان تاۋىنىڭ بiر تۇكپiرiندە بيزوننىڭ ۇرعاشىسى مەن بۇزاۋىن اتىپ ءولتiرiپتi. سوڭعى شىعىس بيزوندارى وسىلاي جەر بەتiنەن كوشكەن ەدi.

ميسسيسيپي وزەنiنiڭ شىعىسىنداعى الىپ تابىننىڭ جويىلعانىن ەشكiم «بايقاماي» دا قالدى. كەيiننەن، جابايى باتىستى يگەرiپ، باعىندىرۋعا كەلگەن باسقىنشىلار جاڭا قىرعىن باستاپ، بيزونداردىڭ تاريحىنىڭ سوڭعى نۇكتەسiن قويدى. كانادالىق ناتۋراليست-جازۋشى ە.سەتون-تومپسوننىڭ ايتىسىنشا، شامامەن 1800 جىلعا قاراي سولتۇستiك امەريكادا قىرعىننان امان قالعان بيزوننىڭ سانى 40 ميلليون ەكەن. بiلتەلi مىلتىقپەن قارۋلانعان  ەۋروپالىقتار ءۇش عاسىردىڭ iشiندە العاشقى ونداعان ميلليون بيزونداردى قىرسا، ەندi دايىن وقپەن وقتالىپ ۇزدiكسiز اتىلاتىن شۇرiپپەلi مىلتىق قولدارىنا تيگەننەن كەيiن، قالعان جەر قايىسقان بيزوندى بiر عاسىرعا جەتكiزبەي جۋساتىپ سالدى. كەنەۋسiز ايۋاندىعى مەن ماعىناسىز قاتىگەزدiگi جاعىنان العاندا، بۇل - ادامزاتتىڭ تابيعاتقا قارسى جاساعان قىلمىستارىنىڭ iشiندەگi ەڭ اۋىرى.

ورەگون شتاتىنىڭ جازىق دالالارى.  بۇل جەردە ورمان بيزوندارىن بiر-بiرiمەن ساباقتاس ءۇش سەبەپپەن جۇيەلi تۇردە قىرعان. بiرiنشi, سەبەپ - گەنوتسيد. اڭشىلىقپەن عانا كۇن كورەتiن ۇندiستەردiڭ نەگiزگi قورەگi - بيزوننىڭ ەتi. ياعني، جەر يەسi ۇندiستەردi  قورەگiنەن  ايىرۋ، اشتان قىرۋ. ەكiنشi سەبەپ - بيزوننىڭ تەرiسiنەن تۇسەتiن پايدا. ءۇشiنشi سەبەپ - جالپى  ادام بويىنداعى، اسiرەسە، امەريكانى جايلاي باستاعان باسقىنشىلاردىڭ تابيعاتىنداعى  تiرi  جاندى ءولتiرiپ، قان توگۋگە دەگەن قۇمارلىعى.  «تۇراقتى ارميا 30 جىلدىڭ iشiندە شەشە الماعان ۇندiستەردiڭ ماسەلەسiن بيزون اۋلايتىن اڭشىلار ەكi-اق جىلدا شەشiپ بەردi, - دەپ جازدى گەنەرال  ف.شەريدان. - ولار ۇندiستەردiڭ ماتەريالدىق نەگiزiن، ازىق-تۇلiگiن جويىپ جiبەردi. ولارعا وق-ءدارi مەن قورعاسىندى كوبiرەك جiبەرiڭiز، بيزونداردى قانشا كەرەك بولسا، سونشا ولتiرۋگە، تەرi ساتۋعا رۇقسات بەرسەڭiزدەر بولدى».

گەنەرال شەريدان كەيiننەن كونگرەستiڭ بiر ءماجiلiسi كەزiندە بيزون اۋلايتىن اڭشىلارعا ارناپ بiر بەتiندە ءولi بيزون، بiر بەتiندە ءولi ءۇندiس بەينەلەنگەن مەدال، ياكي وردەندi تاعايىنداۋدى ۇسىنعان.

19-عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي سولتۇستiك امەريكانىڭ بيزون مەنەن مارالدان باستاپ تەرiسiنەن پايدا تۇسەتiن بارلىق اڭدارى تولايىمەن جويىلىپ، نەمەسە جويىلۋدىڭ الدىندا عانا تۇرعان. بۇل كەزدەگi تەرi -دوقاباعا دەگەن سۇرانىس ۇلانعايىر بولاتىن. اسiرەسە، قارا ءجۇنi سالاقتاعان بيزون تەرiسiنەن تiگiلگەن سەڭسەڭ iشiك سول ۋاقىتتىڭ ءسانi ەدi. حVII عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا كانادا مەن قۇراما شتاتتاردىڭ شىعىسىندا جىلىنا بيزون تەرiسiنەن تiگiلiپ ساتىلعان بۇيىمنىڭ  سانى 90 مىڭنان اسادى ەكەن. الايدا، بۇل حيكايانىڭ بەرگi جاعى عانا. تاعى دا ە.سەتون-تومپسوننىڭ كۋالاندىرۋىنشا، ولتiرiلگەن ءاربiر ءۇش بيزوننىڭ  بiرەۋiنiڭ عانا ەتiن بۇزىپ، اجەتكە جاراتادى ەكەن. ول از دەسەڭiز ايتايىق، iرەلگەن تەرiنiڭ كوبi سول جەردە مايا-مايا ءشوپتi جاۋىننان قورعايتىن برەزەنت ەسەبiندە پايدالانىلىپتى.

ءجۇز مىڭداعان جانۋارلار شاربىسى ءۇشiن ءولتiرiلiپتi. ەرiتiپ العان مايمەن دوڭگەلەك مايلاپتى. بيزوننىڭ تiلi دەليكاتەس بولعاندىقتان، اس پiسiرەتiن اسپازدار قولدارىنا مىلتىق الىپتى. الايدا، قىرعىننىڭ باستى سەبەبi, بيزوننىڭ ەتi بۇكiل كونتينەنتتi شىرماپ كەلە جاتقان تەمiر جولدى سالۋشىلاردىڭ نەگiزگi قورەگi بولعاندىعىندا.

حIح عاسىردىڭ ورتا شەنiندە جىلىنا 2,5 ميلليون بيزون ولتiرiلەتiن. 1858 جىلى دجەيمس ماككەي دەگەن ساۋداگەر 20 كۇن بويى ءجۇرiپ، بiر تابىندى ازەر جارىپ وتكەن. «پرەريا، سوناۋ كوز كورەتiن جەرگە دەيiن تۇتاسقان بيزون تابىندارى. بيزونداردىڭ كوپتiگiنەن بۇكiل دالا قاپ-قارا بولىپ كورiنەدi» دەپ جازعان ەدi ول ءوزiنiڭ كۇندەلiك داپتەرiندە. ال، 5 جىلدان كەيiن ول جەردە بiردە-بiر بيزون قالماعان.

1867 جىلى «يۋنيون پاسيفيك رەيلروۋد» تەمiر جولى شەيەنن قالاسىنا جەتiپ، بيزونداردىڭ سوڭعى مەكەنiنiڭ قولقا-جۇرەگiنە ەندi. تەمiر تۇلپارمەن مىڭداعان اق ءناسiلدi اڭشىلار كەلدi. تەمiر جول تiرi قالعان بيزونداردى ەكi تابىنعا ءبولiپ تاستادى. اڭشىلارمەن بiرگە كەلگەن «سپورتسمەندەر» دە بيزونداردى اۋلاۋعا كiرiسكەن. قاندى قىرعىننىڭ ناتيجەسiندە 3 ملن. 158 مىڭ جانۋار ءولتiرiلدi. سونداي «سپورتسمەندەردiڭ» بiرi كارۆەر ەسiمدi ادام اتپەن شاۋىپ وتىرىپ، 20 مينۋتتىڭ iشiندە 40 بيزون، ال جاز بويى 5 مىڭ بيزون ولتiرگەنiن ايتىپ ماقتانىپتى. بۇل وڭتۇستiك تابىننىڭ سوڭى ەدi. بiرنەشە شاعىن ءۇيiر قاشىپ قۇتىلعانىمەن، «ەرجۇرەك مەرگەندەر» قۋىپ ءجۇرiپ، ولاردى دا جويعان. ءتورت باستان تۇراتىن سوڭعى بيزون اۋلەتi 1889 جىلى مۋستانگ اۋلايتىن اڭشىلاردىڭ كوزiنە ءتۇسiپ قالادى. بيزوندار قاتەردi سەزiپ قاشقانىمەن، قۇتىلا الماپتى. اڭشىلار بiرنەشە شاقىرىم قۋىپ، اللەن دەگەن بiرەۋi ۇرعاشى­سىن 4 رەت اتادى. بيزون تاعى 3 شاقىرىم جۇگiرiپ، بiر كولگە تۇسەدi دە، تەرەڭ جەرگە بارىپ، اڭشىلار قۋىپ جەتiپ اتىپ قۇلاتقانشا شاراسىز تۇرا بەرەدi. قالعان 3 بيزون دا سول جەردە ولتiرiلەدi.

ال سولتۇستiك تابىن قىستىڭ سۋىعىنان جانە اڭشىلارعا قاس ۇندiستەردiڭ ارقاسىندا امان قالادى. 1876 جىلعا دەيiن وسىلاي بولعان. بiراق كوپ ۇزاماي «نوزەرن پاسيفيك رەيلروۋد» تەمiر جولى ورتالىققا سۇعىنا كiردi. كوپ ۇزاماي جەر شارىنداعى بيزونداردىڭ سوڭعى ءۇيiرi تىپ-تيپىل جويىلدى.

1887 جىلى پرەريانى ارالاپ وتكەن اعىلشىن ناتۋراليسi ۋيليام گرەب بىلاي دەپ جازعان ەدi: «بيزوندار جۇرگەن سوقپاقتار سايراپ جاتىر، بiراق، بيزونداردىڭ وزدەرi جوق. جەر بەتiندەگi ەڭ كوركەم دەگەن جانۋاردىڭ باس سۇيەگi مەن قابىرعا، ومىرتقالارى ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر. كەي جەردە سۇيەكتi قانت شىعاراتىن زاۋىتتار مەن تىڭايتقىش وڭدەيتiن فابريكالارعا جونەلتۋگە دايىنداپ تاۋ-تاۋ قىلىپ ءۇيiپ قويعان».

امەريكاندىق الىپساتارلاردىڭ قولىنان 75 ميلليون تەرi-دوقابا ءوتiپتi. بۇنىڭ كوبi تەمiر جول ارقىلى شىعىسقا جونەلتiلگەن. كەزiندە «كانزاس پاسيفيك رەيلۋەيز» تەمiر جولىنىڭ اكiمشiلiگi ۋيليام فرەدەريك كوۋدي دەگەن ادامدى اڭشى رەتiندە جالداپتى. بۇل ادام 18 ايدىڭ iشiندە 4280 بيزون ءولتiرiپتi.

تەمiر جول كومپانيالارى، سونداي-اق، تiرi نىسانانى جولاۋشىلاردىڭ ەرمەگiنە دە اينالدىرعان. تابىنعا مىلتىقتىڭ وعى جەتەتiندەي جەرگە كەلگەندە پويىز ءجۇرiسiن باياۋلاتادى نەمەسە توقتايدى دا، تەرەزەلەر اشىلىپ، جولاۋشىلارعا سپورتپەن اينالىسۋعا ۇسىنىس جاسالادى. قارۋ مەنەن وق-ءدارi اقىسىز-پۇلسىز، تەمiر جول كومپانياسى ەسەبiنەن ۇلەستiرiلەدi. ەركەكتەرمەن قاتار ايەلدەر دە اڭ اتىپ كوڭiل كوتەرiپتi. جانۋارلاردىڭ ەتi ولەكسە ەسەبiندە جاتقان جەرiندە قالادى ەكەن. تەك اندا-ساندا پويىزدىڭ قىزمەتكەرلەرiنiڭ بiرi ءتۇسiپ بiرنەشە تiلدi كەسiپ الىپ كەلiپ، دامدەپ پiسiرiپ، حانىمدار مەن مىرزالاردىڭ الدىنا تارتاتىن بولعان.

بيزونداردىڭ جويىلعانىن جاقتايتىندار، بۇل تابيعي فينال، وسىلاي بولماي قويماس ەدi دەگەندi ايتادى. فەرمەرلەرگە جەر كەرەك، سوندىقتان، بيزونداردىڭ جويىلۋى زاڭدى دەيدi. جاپپاي قىرعىندى وسىلاي اقتاعىسى كەلەدi. ال مامانداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ۇلانعايىر دالاعا فەرمەردiڭ مالى دا، بيزوندار دا سيادى ەكەن.

قالاي بولعاندا دا، بيزوندار فەرمەرلەرگە جەر بوساتىپ بەرۋ ءۇشiن جويىلعان جوق. ول كەزدە ونداي وي ەشكiمنiڭ باسىنا كەلمەگەن. ۇلى دالادا فەرمەر شارۋاشىلىقتارى كەيiن پايدا بولعان. ال بولعان iستiڭ اقيقاتى قاراپايىم. سولتۇستiك امەريكا كونتينەنتiن كەم دەگەندە 100 مىڭ جىل جايلاعان، نەشە جۇرتتى ەتiمەن، سۇتiمەن اسىراعان، نەشە وركەنيەتتiڭ تiرەگi بولعان كوركەم جانۋار ەۋروپا جاۋلاۋشىلارىنىڭ، ولاردىڭ جازا كورمەگەن قامقۇمارلىعىنىڭ قۇربانى بولدى.

ال ۇندiستەر شە؟ ولاردىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ ارينە، قاراپ قالماعان، ءوزiنiڭ اقتىلى مالى ەسەپتi بيزونداردىڭ قىرعىنى باستالعاندا، تەكۋمزە، وتسەولا، قارا سۇڭقار سياقتى كوسەمدەر قول جيناپ، اق ءناسiلدi اڭشىلارعا قارسى قوزعالىستى باسقارعان.

الايدا امەريكانىڭ تۇراقتى اسكەرiنە قارسى الا-قۇلا قارۋلانعان ازعانتاي ءۇندiس نە iستەي الادى؟ كوتەرiلiستiڭ بارلىعى اياۋسىز جانشىلىپ، قانعا باتىرىلدى. ار جاعى قاسiرەت، قۇلدىق كەپ. تiرi قالعان ۇندiستەردi مال قۇساتىپ ايداپ رەزەرۆاتسياعا قاماعان. اپاچ، كومانچي، چەروكي سياقتى بiردi-ەكiلi باعىنباعان جاۋىنگەر تايپالار عانا اتىسىپ-شابىسىپ، قىرىلىپ ءجۇرiپ مەكسيكاعا وتكەن.

ءوزiنiڭ باستى قورەگiنەن، تابىس كوزiنەن، ەكونوميكالىق نەگiزiنەن ايرىلعان ءۇندiس قوعامى قۇلدىراپ كەرi كەتتi. اشارشىلىق، قايىرشىلىق، ەل كەزiپ تiلەنشi بولۋ... تەنتiرەپ جۇرگەن ۇندiستەر جاۋلاۋشىلاردىڭ ەرمەگiنە اينالعان. ولاردى اڭ قۇساتىپ اۋلاعان (بۇل سۇمدىقتىڭ بiر پاراسىن قازاقتىڭ بەلگiلi جازۋشىسى تولەن ابدiكوۆ ءوزiنiڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» اتتى پوۆەسiندە بايان ەتكەن).

بەلگiلi ارميان پسيحولوگى البەرت نالچادجيان مىناداي بiر مىسال كەلتiرەدi. ماكلەود دەگەن امەريكاندىق اۆتور ءوزiنiڭ وتانداسى، اق ءناسiلدi امەريكاندىقتىڭ بiر اڭگiمەسiن جەتكiزگەن. قاڭعىرىپ كەلە جاتقان ءۇندiس اۋلەتiن بiر فەرمانىڭ جانىندا ۇستاپ العان ناسiلشiلدەر، ءبارiن قىرعىنعا ۇشىراتادى. ەرەسەك ادامداردى ولتiرگەننەن كەيiن وسى اڭگiمەنi ايتىپ بەرگەن ادام، ورتادا، بiر-بiرiنە ۇرەيلەنە تىعىلىپ، كوزدەرi مولتiلدەپ تۇرعان ءۇندiس بالالارعا تاقاپ كەلiپتi. بالالاردىڭ كوزiنە تەسiلiپ قاراعان جەندەت ولاردى «سۇيكiمدi» دەپ تابادى. سول ساتتە مەن بۇل بالالاردى 58- كاليبرلi مىلتىقپەن اتىپ ولتiرە الماسىمدى بiلدiم، سەبەبi, ۇلكەن وق بالالاردىڭ ءتانiن بولشەكتەپ، ادام قاراي المايتىنداي ەتiپ كەتەر ەدi, سوندىقتان مەن ولاردى 38 مم. رەۆولۆەرمەن اتام دەپ شەشiم قابىلدادىم» دەپتi جەندەت (قاراڭىز، ا.نالچادجيان «اگرەسسيۆنوست چەلوۆەكا». - سپب.، 2007. 436-بەت).

قۇرمەتتi وقىرمان، تانىپ تۇرعان شىعارسىز، 1932 جىلدى. تاركiلەۋ. قازاق حالقىنىڭ جارىمىنان استامىن جالماعان كامپەسكەنi. ءيا، وسىلاي بولعان. وسى كۇنi 32- جىلدىڭ قىرعىنىن گولوششەكين ءوز بەتiنشە ۇيىمداستىرىپ ەدi دەگەن «پiكiرلەر» ايتىلادى. كiشi رەۆوليۋتسيانى گولوششەكين جوعارعى جاقپەن اقىلداسپاي ءوزi باستاپتى. ستالين بۇل جاقتا نە بولىپ جاتقانىنان تولىقتاي بەيحابار بولىپتى-مىس. ءبارi دە... شىلعي وتiرiك. كرەملدiڭ كەلiسiمiنسiز ەشكiم دە ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپاس ەدi.

قىسقاشا ايتساق، تاريح بىلاي بولعان. حIح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدiڭ ساياسي ساحناسىندا ستولىپين دەگەن «كەمەڭگەر» پايدا بولعان. رەسەيدە رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس كۇشەيiپ، ۇلكەن قىزمەتتەگi شەنەۋنiكتەردi بىلاي قويعاندا، پاتشا اۋلەتiنiڭ وزiنە قارسى قاستاندىقتار ۇيىمداستىرىلا باستاعان كەز. ستولىپين تەررورشىلاردىڭ، نەگiزiنەن، كەدەيلەنگەن بۇقارا حالىقتان ەكەنiن جاقسى بiلگەن، سول سەبەپتi رەسەيدiڭ قارا شارۋالارىن يەن جاتقان قازاق دالاسىنا، سiبiرگە كوشiرۋ كەرەك دەپ شەشەدi. وسىلايشا رەۆوليۋتسيا مەن تەرروردىڭ وشاقتارىنان الىستاعان، جاڭا جەردە مال بiتiپ بايىعان شارۋالار ەندi رەۆوليۋتسيا مەن تەررورعا ەمەس، كەرiسiنشە بەيبiت ومiرگە، تىنىشتىققا بەيiم بولادى، سەبەبi, رەۆوليۋتسيا ونى جيعان داۋلەتiنەن ايىرادى. وسىلايشا، ورتا تاپ (سرەدني كلاسس) قالىپتاسادى. ال سانى كوپ الەۋەتتi ورتا تاپ بار جەردە رەۆوليۋتسياعا ەشقانداي نەگiز جوق، سەبەبi, ورتا تاپ رەفورمانىڭ نەگiزiندە قالىپتى دامۋعا مۇددەلi. تاماشا. بiراق، شارۋا ءوزiنiڭ تامىر تارتقان جەرiندە وتىرىپ، يگiلiكتi سول جەردەن جاراتپاۋشى ما ەدi? جوق، جاراتا المايدى. سەبەبi, پومەششيكتەر، دۆورياندار ەشقاشان دا شارۋالارعا ءوز جەرiن بەرمەيدi. مەملەكەتتiك دۋماداعى پومەششيكتەردiڭ پارتياسى ۇنەمi ستولى­پينگە قارسى بولعان. پومەششيك­تەردiڭ، دۆوريانداردىڭ بۇل «پرينتسيپشiلدiگi» اقىرسوڭىندا رەۆوليۋتسيادان كەيiنگi ازامات سوعىسى جىل­دا­رىندا اق گۆار­ديانىڭ جەڭiلۋiنە، مىڭجىلدىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋiنە سەبەپ بول­عان. قولىنا قارۋ الىپ، بiرiنشi دۇنيە­جۇزiلiك سوعىسقا ات­تان­­عان ورىستىڭ مۇ­جىعى، پومەششيكتەر مەن دۆورياندار، سو­عىس­تان كەيiن جەردi ۇلەستiرiپ بەرەمiز دەپ وتiرiك بولسا دا ۋادە بەرسە، سول پومەششيك پەن دۆورياننىڭ جولىندا ولەر ەدi. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى، ونىڭ سىرتىندا ادامزات تاريحى مۇلدەم باسقا ارنامەن دامىر ەدi. بiراق، ورىس اقسۇيەكتەرi تiرەسiپ تۇرىپ العان، ەشتەڭە دە وزگەرتiلمەيدi دەپ كەسiپ ايتقان. ولاردىڭ بۇل اقىماقتىعىن لەنين تاماشا پايدالانعان. پومەششيكتەردiڭ جەرiن ءوز جەرiندەي «ۇلەستiرگەن». رەۆوليۋتسيادان كەيiن مۇجىقتارعا جەردi دە، سۋدى دا، ورمان-توعايدى  دا ماڭگi يەلiككە  بەرەم دەگەن. ءناتي­جەسiن­دە، ورىس سولداتتارى مايداندى تاستاپ جەر بولiسۋگە دەرەۆنيالا­رىنا قايتىپ كەلگەن. لەنين وسىلايشا جەڭiسكە جەتتi. ال ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيiن، وزiنە تيەسiلi جەردە ءوز يگiلiگiن تۋدىرا باستاعان كۋلاكتاردى قالاي قىرىپ، قالاي الاستاعانى كەشەگi تاريحتان بەلگiلi. بiراق، بۇل كەيiن بولعان تاريح. ال، بiز ستولىپين­نىڭ رەفورماسىنا قايتىپ كەلەمiز. بۇلiككە بەيiم شارۋالاردى شىنىندا دا سiبiر مەن قازاقستاننىڭ جەرiنە كوشiرiپ الىپ كەلگەن. بۇلاردى قازاقتار پەرەسەلەن نەمەسە قاراشەكپەن دەپ اتاعان. كەيiننەن قازاقستان جەرiن جاۋلاۋ iسi اياقسىز قالدى. ارادا 50-60 جىلداي ۋاقىت وتكەندە بارىپ تىڭ يگەرۋ دەگەن اتپەن بۇرىنعى ساياسات ءوز جالعاسىن تاپتى. بۇل 1955 جىلى باستالعان iس. باستاۋشى - حرۋششەۆ. الايدا، بۇل دا كەيiنگi تاريح. بiز ەندi 1932 جىلدىڭ ناۋبەتiنە قايتىپ كەلەمiز. قازاقتىڭ باستان كەشكەنiنiڭ بارلىعىن ايتىپ جاتۋ شارت ەمەس. بۇل الدەنەشە رەت ەگجەي-تەگجەيلi اڭگiمە ەتiلگەن تاقىرىپ. بiز بۇل جەردە امەريكانىڭ بايىرعى جۇرتى - ۇندiستەر مەن ساحارانىڭ بايىرعى جۇرتى - قازاقتاردىڭ ورتاق تاعدىرىن عانا اتاپ كەتپەكپiز.

ۇندiستەردiڭ تاريحى جازىلدى، قۇقىق قورعاۋشىلار، پاتسيفيستەر ولاردىڭ باسىنا كەلگەن ناۋبەتتi تاپتiشتەپ جازدى، ايتاتىن جەرiندە ايتتى. ال بiزدە مۇلدەم باسقاشا بولعان. بiز ءوزiمiزدiڭ تۇبiمiزگە جەتە جازداعان ساياساتتى ماداقتادىق. وسىلايشا نۇرلى بولاشاققا بارا جاتىرمىز دەدiك.

مەن  1996 - 1998 جىلدار ارالىعىندا «زامان-قازاقستان» قازاق-تۇرiك گازەتiندە ورىس بەتiنiڭ رەداكتورى قىزمەتiن اتقاردىم. بiردە باس رەداكتور جۇماباي شاشتايۇلى مەنi جانە جازۋشى ديدار امانتايدى شاقىرىپ الدى دا، «ەكەۋiڭ مەملەكەتتiك ارحيۆكە بارىپ، 32- جىلعى اشتىق كەزiندەگi «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتiنiڭ تiگiندiلەرiن قاراپ ماقالا جازىپ كەلiڭدەر» دەپ تاپسىرما بەردi. ديدار ەكەۋمiز شiرۋگە اينالعان گازەتتەردi وقىپ وتىرىپ تۇرشiكتiك. گازەتتە اشتىق جايلى بiر اۋىز ءسوز جوق! كەرiسiنشە، سوتسياليستiك شارۋاشىلىقتاردىڭ، كولحوز-سوۆحوزداردىڭ ەڭبەك مايدانىندا جەتكەن جەتiستiكتەرi جايىندا شاتتىققا تولى ماقالالار مەن رەپورتاجداردان اياق الىپ جۇرگiسiز.

جەرiڭدi جاۋلاپ، ەلiڭدi قىرعىنعا ۇشىراتقان باسقىنشىنى ماداقتاتۋ، جىرلاتۋ - «سوتسياليستiك» سيستەمانىڭ عانا قولىنان كەلەتiن «مۇعجيزا» شىعار. وسى ستولىپين باستاپ، لەنين مەن ستالين جالعاستىرعان، حرۋششەۆ تاعى بiر بەلگە شىعارعان iستiڭ قىر-سىرىن «ۇلى جازۋشى» سولجەنيتسىن اشىپ بەردi. ءوزiنiڭ كرەمل كوسەمدەرiنە ارناپ جازعان «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟» اتتى  ماقالاسىندا ول قازاقستاننىڭ ەڭ شۇرايلى، سۋلى، نۋلى جەرلەرiن تiزiپ شىعادى دا، وسىنىڭ ءبارi ورىستىڭ جەرi دەپ قورىتادى. ال بەتپاقدالا سياقتى ءشول مەن شولەيت جەرلەردi الىپ، بولiنەم دەسە، وندا قازاقتاردىڭ الدىنان جارىلقاسىن دەپ «باتا» بەرەدi.

بۇل نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز بولسىن، مەيلi, ايتەۋiر رەسەيدiڭ نەشە عاسىرلىق يمپەريالىق ساياساتىنىڭ كۇرمەۋi بولىپ تابىلادى.

كەي-كەيدە حIح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى بولىپ وتكەن، ادام اتتى پەندەنi مۇلدەم جاڭا قىرىنان اشقان، تاريحتى بۇرىن بەيمالiم جاڭا ارناعا بۇرعان وقيعالار تiزبەگiن كوز الدىڭا قايىرا ەلەستەتەسiڭ، ويعا باتاسىڭ. وسىنىڭ ءبارiنiڭ سەبەبi نە، سەبەپكەرi كiم؟ ساياسي جانە اگرارلىق رەفورمالارعا قاشاندا قارسى بولعان، سول سەبەپتi رەۆوليۋتسيا مەن تەررورعا كەڭ جول اشىپ بەرگەن ورىس اريستوكراتياسى ما؟ بۇراتانا حالىقتاردى جويىپ، بوساعان جەردi ورىستىڭ كرەستياندارىنا الىپ بەرمەك بولعان، وسىلايشا رەسەيگە ءتونiپ كەلە جاتقان رەۆوليۋتسيا تاسقىنىن توقتاتپاق بولعان ستولىپين بە؟ اكەدەن قالعان تاققا زاڭسىز وتىرعان، زاڭسىز بيلiك قۇرعان ۋزۋرپاتور، ال يمپەريانىڭ باسىنا بۇلت ۇيiرiلگەندە بۇلعاققا، انارحياعا جول بەرiپ قويىپ جايباراقات قاراپ وتىرعان، اقىرسوڭىندا ءوزiنiڭ باسىن جۇتقان نيكولاي II مە؟ ادامزاتتىڭ سورىنا جاراتىلعان لەنين مەن ستالين، تروتسكيلەر مە؟ كارل ماركستiڭ ەشقاشان iسكە اسپايتىن قيالي تەورياسى ما؟

سەبەپ كوپ. ناتيجەسi بiرەۋ - ادامزات قانعا باتتى. الايدا 1917 جىلى باستالىپ، 1991 جىلى اياقتالعان الەۋمەتتiك ەكسپەريمەنت بارىسىندا ءار حالىق ءوزiنiڭ جازمىشىنا وراي ءتۇرلi نەسiبە تاتىپتى. ال يمپەريانىڭ جەتەگiنەن شىعا الماعان، ەڭ اۋىر نەسiبە بۇيىرعان حالىق - البەتتە، قازاق.

رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ جەرi مايدانعا اينالدى. ارى-بەرi جوسىلعان قىزىلدار دا، اقتار دا قازاقتى قىردى. قازاق بۇدان دا ءوتتi.

1932 جىل كوردەن تiرiلiپ كەلگەن «اقتابان شۇبىرىندى» ەدi. قازاق بۇدان دا ءوتتi.

1937 جىل. جالامەنەن باس كەتكەن كەز. بۇكiل الاشتىڭ قايماعى جويىلدى. قازاق بۇدان دا ءوتتi.

1939 جىلى فيندەرمەن كەسكiلەسiپ باستالىپ، 1946 جىلى جاپونمەنەن جانداسىپ بارىپ ازەر اياقتالعان، جەتi ەمەس - جەتپiس جىلعا سوزىلعان ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس - بۇكiل ادامزاتتىڭ بەلiن قايىستىرعان ۇلى مايدان ەدi. قازاق مەلدەگiنەن قان كەشiپ بۇدان دا ءوتتi.

1953 جىلى ستالين ءولدi. ول ءولiمنiڭ سۇرقىلتايى  دا كiشiگiرiم سوعىس ەدi. قازاق ودان دا ءوتتi.

1955 جىل. تىڭ باستالىپ، سولتۇستiك ايماقتار «بەيبiت تۇردە» جاۋلانىپ، رەسەيدiڭ قۇرامىنا كiردi دەسە دە بولعانداي ەدi. قازاق ودان دا ءوتتi. ەر حالقىمىز وسى زوبالاڭنىڭ بارلىعىن مويىماي كەشتi, قانداي اۋىرتپالىق بولسا دا قاباق شىتپاي كوتەرiپ الدى.

كەيدە، قازاقتىڭ قيلى زامان، تاعدىردىڭ قانداي تالقىسىنان بولسىن جۇگi اۋسا دا امان شىعاتىنىن پايىمداپ وتىرعاندا، «وسى، قۇدايدىڭ ءوزi بiز جاعىندا ەمەس پە ەكەن» دەگەن پەندەشiلiك وي كوكiرەكتەن جىلت ەتە قالادى. كiم بiلiپتi. بولمىستىڭ بiز تۇسiنبەيتiن سىرلارى كوپ قوي...

«اباي-اقپارات»