كوكتەم كەلىپ ەدى، وڭتۇستىك تاعى دا شۋ ەتە قالدى. باياعى پروبلەما - سۋ الىپ كەتتى، سۋ شايىپ كەتتى. كوكتەمدە جەر-كوكتى الىپ كەتەتىن وسى مول سۋىڭ جازدا قاسقالدىقتىڭ قانىنداي تاپتىرمايتىنى-اي...

ارال پروبلەماسىن دۇنيەجۇزى بىلەدى دەسە دە بولادى. ونى تاعى دا قايتالاپ ايتىپ، جۇرتتىڭ باسىن اۋىرتپاي-اق قويايىق. ءبىر تاڭ قالارلىعى ونىڭ تەز قۇرعاپ كەلە جاتقاندىعى. مىنا سۋرەتتە ول انىق كورىنەدى:

مىنە، وسى ارالدىڭ سولتۇستىك بولىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى. بۇل كوكارال دەپ اتالاتىن تەڭىزدىڭ سولتۇستىك بولىگى بۇرىنعى ارالدىڭ وننان ءبىر بولىگى عانا. سوندىقتان ول قالپىنا كەلتىرىلگەنمەن دە ايماقتاعى ەكولوگيالىق ماسەلەنى تولىق شەشە المايدى.

جالپى، ارال تەڭىزىنە كەلەتىن سۋدىڭ جەتپىس بەس پايىزىن امۋداريا اكەلەدى. سىرداريانىڭ ۇلەسى جيىرما بەس پايىز عانا. ونىڭ ءوزى قىس ايلارىندا عانا اعادى. جازدا جەرگە ءسىڭىپ، بۋعا اينالىپ، تەڭىزگە تولىق جەتپەيدى. قانشاما سۋ شاردارادان كەيىن تەكتەن تەككە وزبەكستان جەرىندەگى ايداركولگە اعىزىلىپ كەلدى. مۇنداعى ماقسات - سۋ كوپ كەلگەن ۋاقىتتا سىردىڭ تومەنگى جاعىنداعى ەلدى-مەكەندەردى سۋ الىپ كەتۋدەن قورعاۋ. ءسويتىپ، جىل سايىنعى اعىزىلاتىن سۋدان شاردارانىڭ وزىنەن 5-6 ەسە ۇلكەن ايداركول سۋ قويماسى پايدا بولدى.

كوكتەم كەلىپ ەدى، وڭتۇستىك تاعى دا شۋ ەتە قالدى. باياعى پروبلەما - سۋ الىپ كەتتى، سۋ شايىپ كەتتى. كوكتەمدە جەر-كوكتى الىپ كەتەتىن وسى مول سۋىڭ جازدا قاسقالدىقتىڭ قانىنداي تاپتىرمايتىنى-اي...

ارال پروبلەماسىن دۇنيەجۇزى بىلەدى دەسە دە بولادى. ونى تاعى دا قايتالاپ ايتىپ، جۇرتتىڭ باسىن اۋىرتپاي-اق قويايىق. ءبىر تاڭ قالارلىعى ونىڭ تەز قۇرعاپ كەلە جاتقاندىعى. مىنا سۋرەتتە ول انىق كورىنەدى:

مىنە، وسى ارالدىڭ سولتۇستىك بولىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى. بۇل كوكارال دەپ اتالاتىن تەڭىزدىڭ سولتۇستىك بولىگى بۇرىنعى ارالدىڭ وننان ءبىر بولىگى عانا. سوندىقتان ول قالپىنا كەلتىرىلگەنمەن دە ايماقتاعى ەكولوگيالىق ماسەلەنى تولىق شەشە المايدى.

جالپى، ارال تەڭىزىنە كەلەتىن سۋدىڭ جەتپىس بەس پايىزىن امۋداريا اكەلەدى. سىرداريانىڭ ۇلەسى جيىرما بەس پايىز عانا. ونىڭ ءوزى قىس ايلارىندا عانا اعادى. جازدا جەرگە ءسىڭىپ، بۋعا اينالىپ، تەڭىزگە تولىق جەتپەيدى. قانشاما سۋ شاردارادان كەيىن تەكتەن تەككە وزبەكستان جەرىندەگى ايداركولگە اعىزىلىپ كەلدى. مۇنداعى ماقسات - سۋ كوپ كەلگەن ۋاقىتتا سىردىڭ تومەنگى جاعىنداعى ەلدى-مەكەندەردى سۋ الىپ كەتۋدەن قورعاۋ. ءسويتىپ، جىل سايىنعى اعىزىلاتىن سۋدان شاردارانىڭ وزىنەن 5-6 ەسە ۇلكەن ايداركول سۋ قويماسى پايدا بولدى.

وسىندايدا نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا باس قاتىرعان قازاق ۇكىمەتى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن كوكساراي سۋ قويماسىن سالدى. بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس بولعانىمەن، ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، كوكسارايدىڭ كولەمى شاعىن عانا. ول تەك كوكتەم ۋاقىتىندا، سۋ تاسۋ ماۋسىمىندا عانا كەرەك. مەنىڭشە، سىردى وسى جەردە ماڭگىلىككە بۋعان دۇرىس ەدى. تۇركىستاننان تومەن قىزىلقۇمعا دەيىن بوگەت سالعاندا جاڭا تەڭىز پايدا بولاتىن ەدى. راس، بۇل وتە كوپ قارجىنى قاجەت ەتەتىن جوبا. بوگەتتىڭ ءوزىنىڭ ۇزىندىعى ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي بولادى. ەسەسىنە تۇركىستان تەڭىز جاعاسىنداعى قالاعا اينالادى. جاڭا تەڭىزدىڭ كولەمى دە بۇرىنعى ارال تەڭىزىنىڭ كولەمىنەن كەم بولماس ەدى. اتالعان اۋداندا حالىق تا مول شوعىرلانعان. وڭتۇستىكتىڭ اۋا-رايىنىڭ ىستىق ەكەنىن بىلەمىز. بۇل جاز ايلارىندا ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەدى. بالىق شارۋاشىلىعى دامىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلەدى. قىزىلوردا وبلىسىنداعى ەكولوگيانىڭ ناشارلىعىنان حالىقتىڭ جاعدايى دا، دەنساۋلىعى دا ناشارلاپ بارا جاتقانى راس. ولاردى، قازاقتىڭ جەرى كەڭ، جەرى شۇيگىن، سۋى مول، تازا ايماقتارعا كوشىرگەن ابزال. جارتى ميلليون دەگەن نە ءتايىرى، قازاقستاندا قانشاما اۋىلدار قاڭىراپ بوس تۇر.

ەگەر دە بۇل جوبا بولماسا، ەكىنشى ۆاريانت بار. ول - سىردى شيەلىنىڭ تۇسىنان وڭعا بۇرىپ جىبەرۋ. سوندا قاراتاۋدىڭ سولتۇستىگىندە، بەتپاقدالادا شۋ، سارىسۋ وزەندەرى قۇيىپ جاتقان ويپاتتا تاعى ءبىر تەڭىز پايدا بولار ەدى. ونى بەتپاقدالا تەڭىزى دەپ اتاعان دۇرىس. تەڭىز تەز تولادى. ويتكەنى سىر كوپ جەردەن اعىپ ءوتىپ، جەرگە ءسىڭىپ، بۋعا اينالىپ، ءراسۋا بولمايدى. بۇرىن سىر وسى جەردەن ارالعا جەتكەنشە مىڭداعان تارماقتارعا ءبولىنىپ، جەرگە ءسىڭىپ، بۋ بوپ ۇشىپ، شارۋاشىلىققا جاراتىلىپ، ءوزىنىڭ شاماسىن ازايتىپ الاتىن ەدى. ەندى ول بولمايدى. سوندىقتان تەڭىز تەز تولادى. كولەمى دە اجەپتەۋىر. بۇرىنعى تولىق ارالدىڭ جەتپىس-سەكسەن پايىزىنداي بولادى.

ارال، ارال دەپ شۋلاي بەرگەنمەن ەندى ارال وڭالمايدى. ارال قالپىنا كەلۋى ءۇشىن تۇركىمەنستان، وزبەكستان، قازاقستان ونىڭ سۋىن پايدالانۋدى قويۋى كەرەك. ال بۇل بولمايتىن نارسە. سوندىقتان امال جوق، باستان قۇلاق ساداقا دەيمىز دە.

سىرداريانىڭ ۇزىندىعى 2212 شاقىرىم. وزەننىڭ بويىندا قىرعىزستاننىڭ نارىن، جالالاباد، وش وبلىستارى، تاجىكستاننىڭ سوعدى وبلىسى، وزبەكستاننىڭ انديجان، نامانگان، فەرعانا، جيزاق، تاشكەنت، سىرداريا وبلىستارى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارى جاتىر. سىرداريا باسسەينىنىڭ كولەمى 219 000 شارشى شاقىرىم.

سىر بويىندا بىرنەشە سۋ قويماسى سالىنعان. توقتاعۇل (19,5 تەكشە شاقىرىم، قىرعىزستان), قايراققۇم (4,2 تەكشە شاقىرىم، تاجىكستان) جانە شاردارا (5,7 تەكشە شاقىرىم، قازاقستان، كوكساراي 3,0 تەكشە شاقىرىم، قازاقستان)

وسىعان ماماندار نە ايتادى ەكەن؟..

تۇرسىنبەك ءاليۇلى،

قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

استانا

«اباي-اقپارات»