ساياسي تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى، مەملەكەتتىڭ ەڭ مىقتى ىرگەتاسى ول - ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تاۋەلسىزدىگى. قارجىلىق تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز -- ءوزىمىزدىڭ قارجى مينيسترلىگىمىزدى، ۇلتتىق بانكىمىزدى جانە جەكەمەنشىك قارجى ينستيتۋتتتارىمىزدى قۇرۋ، ولاردىڭ جۇيەلى جۇمىس جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ. قارجىلىق تاۋەلسىزدىك، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك تاراپىنان دەربەس قارجى-نەسيەلىك ساياسات جۇرگىزۋ، ال قارجى مينيسترلىگى تاراپىنان - دەربەس سالىق-بيۋدجەتى ساياساتىن جۇرگىزۋ ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بۇنداي دەربەستىككە ەشكىمدە دايىن بولعان جوق، تەحنيكالىق جاعىنان دايىندىق بولعان جوق، ال ساياسي جانە مورالدىق جاعىنان بارلىعىمىز دايىن بولدىق. سول ۋاقىتتا، وتە قىسقا مەرزىمدە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن شۇعىل تۇردە، قارجى مينيسترلىگى، ۇلتتىق بانك ينستيتۋتتارى قۇرىلدى، سونىمەن بىرگە، جەكە، شاعىن قارجى ينستيتۋتتارى دا قۇرىلعان بولاتىن. قۇرىلعان قارجى قۇرىلىمدارى جۇمىستارىن تەز باستاپ كەتتى، سەبەبى، باستىسى، تالپىنىس بولدى، بارلىعىمىز بۇعان ساياسي، مورالدىق جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان الداعى تارتىستارعا دايىن بولاتىنبىز. اتالمىش جۇمىس باعىتتارى ەلباسىنىڭ جاريالاعان قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق دامۋى باعدارلاماسىنا سايكەس جۇرگىزىلدى. باعدارلامادا قارجى جانە ەكونوميكالىق جۇيەلەردى دامىتۋ تۋرالى ارنايى ءبولىم بار.

ساياسي تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى، مەملەكەتتىڭ ەڭ مىقتى ىرگەتاسى ول - ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تاۋەلسىزدىگى. قارجىلىق تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز -- ءوزىمىزدىڭ قارجى مينيسترلىگىمىزدى، ۇلتتىق بانكىمىزدى جانە جەكەمەنشىك قارجى ينستيتۋتتتارىمىزدى قۇرۋ، ولاردىڭ جۇيەلى جۇمىس جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ. قارجىلىق تاۋەلسىزدىك، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك تاراپىنان دەربەس قارجى-نەسيەلىك ساياسات جۇرگىزۋ، ال قارجى مينيسترلىگى تاراپىنان - دەربەس سالىق-بيۋدجەتى ساياساتىن جۇرگىزۋ ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بۇنداي دەربەستىككە ەشكىمدە دايىن بولعان جوق، تەحنيكالىق جاعىنان دايىندىق بولعان جوق، ال ساياسي جانە مورالدىق جاعىنان بارلىعىمىز دايىن بولدىق. سول ۋاقىتتا، وتە قىسقا مەرزىمدە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن شۇعىل تۇردە، قارجى مينيسترلىگى، ۇلتتىق بانك ينستيتۋتتارى قۇرىلدى، سونىمەن بىرگە، جەكە، شاعىن قارجى ينستيتۋتتارى دا قۇرىلعان بولاتىن. قۇرىلعان قارجى قۇرىلىمدارى جۇمىستارىن تەز باستاپ كەتتى، سەبەبى، باستىسى، تالپىنىس بولدى، بارلىعىمىز بۇعان ساياسي، مورالدىق جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان الداعى تارتىستارعا دايىن بولاتىنبىز. اتالمىش جۇمىس باعىتتارى ەلباسىنىڭ جاريالاعان قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق دامۋى باعدارلاماسىنا سايكەس جۇرگىزىلدى. باعدارلامادا قارجى جانە ەكونوميكالىق جۇيەلەردى دامىتۋ تۋرالى ارنايى ءبولىم بار.

كەڭەس وداعى ىدىراپ، قۇلاعان كەزدە جانە رۋبل زوناسى جويىلا باستاعان ۋاقىتتا، ءبىزدى قارجى تاۋەلسىزدىگى تۋرالى سۇراق قاتتى الاڭداتا باستادى، ول نەگىزى سۇراققا اينالدى، سەبەبى، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىزسىز، دەربەس، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن بولاتىن. سول كەزدە، پرەزيدەنتتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءوز ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋ بويىنشا مۇقياتتى تۇردە ءارى قيىن، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ ءتول ۆاليۋتاسى -- تەڭگەنى ەنگىزگەن 1993-ءشى جىلدىڭ 15-ءشى قاراشاسىنان باستاپ، شىنىمەن دە دەربەس ەكونوميكالىق، مونەتارلىق جانە بيۋدجەتتى-سالىقتىق ساياسات جۇرگىزە باستادى. باستىسى، بۇل وزىمىزدىكى، ماسەلە وسىندا. بۇل مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىنىڭ ءساتتى العىشارتى بولدى دەسەم، ارتىق ايتپاعانىم شىعار.

قارجى جۇيەسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعاننان كەيىن، سەكتوردى ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلا باستادى. جۇرگىزىلگەن رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتى بۇل: بانكتەردىڭ، ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنىڭ، زەينەتاقى قورلارىنىڭ، ينۆەستيتسيالىق كومپانيالاردىڭ باسەكەلەستىككە ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ورتا جاساۋ بولاتىن. رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا، قىسقا مەرزىم ىشىندە بانكتەر ەكونوميكانى نەسيەلەندىرۋدى باستادى، كاسىپورىندار اراسىنداعى قارجى اعىمدارىنا قىزمەت ەتە باستادى. بۇل ماڭىزدى ىستەر ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە ىسكە اسىرىلدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەلىمىزدە بانك رەفورمالارى جۇرگىزىلىپ، وتاندىق بانك جۇيەسى حالىقارالىق ستاندارتتار دەڭگەيىنە جەتتى، بۇل سەكتوردا حالىقارالىق تاجىريبەنىڭ ەڭ وزىق تاجىريبەلەرى ەنگىزىلىپ، قولدانىلا باستادى. ناتيجەسىندە، بۇگىن بىزدە - دامىعان قارجى سەكتورى قالىپتاسىپ وتىر.

اسۋلى كەزەڭنىڭ ماڭىزدى ءبىر ءبولىمى رەتىندە - قارجى سەكتورى دامۋىنىڭ، قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ، ەكونوميكالىق جانە قارجى ورگاندارىنىڭ مىقتى ستراتەگياسى جاسالدى. ۇلتتىق بانك تاۋەلسىز، دەربەس ۇيىم بولىپ جاساقتالدى، ول وزىندىك ساياسات جۇرگىزىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتتى. بيۋدجەتتىك رەفورمانىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بۇل - حالىقارالىق ستاندارتتارعا كوشۋ، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ مەن قۇرۋدى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ، جالپى العاندا، سەكتور جۇمىسىن جاڭا پرينتسيپتەرگە ساي جۇرگىزۋ بولىپ تابىلدى. اتالمىش مەملەكەتتىك بيۋدجەت باستاپقى كەزەڭنەن باستاپ، الەۋمەتتىك باعدارلى بيۋدجەت بولدى. قارجى سەكتورى بارلىعىنان ءبىر مەزەتتە وتە شىقتى دەۋگە بولمايدى، جۇيە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرمەن كوپتەگەن قيىندىقتاردى وتكەردى، 1991-1994 جىلدارداعى جۇيەلى داعدارىستى، وداقتىڭ ىدىراۋى جانە ت.ب. وڭاي ەمەس كەزەڭدەردى وتكەرىپ شىقتى. ال 1997-1998 جىلدارى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى قارجى داعدارىسى رەسەيگە تىكەلەي اسەر ەتىپ، بىزگە سىرتقى شوك، سوققى رەتىندە ءتيىپ، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى بولدى، بۇل ءوز تاراپىنان قارجى جانە نەسيە جۇرگىزۋ ساياساتىن نەگىزدى تۇردە قاتالداندىرۋعا الىپ كەلدى. قالاي دەگەنمەن دە، قازاقستان بۇل قيىندىقتان دا لايىقتى تۇردە باس يمەي شىقتى. سوڭعى 2007-2009 جىلدارى بولعان داعدارىستى، ءبىز از شىعىنمەن وتكەرىپ شىقتىق. مۇمكىن، باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا، ءىجو-ءدى تومەندەتپەگەن جالعىز ەل ءبىز شىعارمىز، ءتىپتى، داعدارىستىڭ ەڭ قيىن ۋاقىتىندا دا ءبىزدىڭ ءىجو-ءمىز ءپوزيتيۆتى دەڭگەيدە بولدى.

جالپى العاندا، وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە قارجى سەكتورىمىز ءۇش سىناقتان ءوتتى. سىناقتارمەن قيىندىقتاردان تىزە بۇكپەي شىعۋىمىز، ەلباسىنىڭ سالماقتى، پراگماتيكالىق، داناگوي جانە راتسيونالدى باستامالارىمەن قابىلداعان شەشىمدەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. مىسال رەتىندە، ۇلتتىق قوردى الايىق، ەل باسىنا قيىن كۇن تۋعاندا، قوردى قۇرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداعان پرەزيدەنت ەدى عوي. ەلباسى قابىلداعان ساياسي شەشىمنىڭ ارقاسىندا، قور قۇرىلىپ، قور رەزەرۆى سوڭعى ءۇشىنشى داعدارىستى  اۋىرتپالىقسىز وتۋگە ۇلكەن قولداۋ بولدى. وسىدان 10 جىل بۇرىن پرەزيدەنتتىڭ ساليقالى شەشىمى ارقىلى داعدارىسقا قارسى مەحانيزم جاسالىپ قويىلعان بولاتىن.

قازاقستاننىڭ ەكونوميكا جانە قارجى سەكتورلارىنداعى دامۋ مودەلدەرىندە ازيالىق جانە ەۋروپالىق مودەلدەردىڭ پرينتسيپتەرى سينتەزدەلگەن. وسى ارقىلى ەۋرازيالىق سينتەز قالىپتاسىپ وتىر.  امەريكاندىق، ازيالىق جانە ەۋروپالىق مودەلدەردىڭ ەڭ جاقسى دەگەن، ءپوزيتيۆتى تاجىريبەلەرى قازاقستاندىق جاعدايعا ورايلاستىرىپ، قولدانىلىپ، ەكونوميكالىق قۇرىلىمداۋعا، قارجى ينستيتۋتتارى سەكتورىنا، حالىقتىڭ مەنتاليتەتىمەن مەنەدجەمەنتتىڭ كاسىبيلىلىگىنە سايكەستەندىرىلىپ، قولدانىلىپ كەلەدى. وسى كەزگە دەيىن، باسقا ءبىر دە ءبىر ەلدەن، ەۋروپامەن ازيانىڭ قوسىندىسىن بايلانىستىرعان تاجىريبەنى كورە الماي وتىرمىز.

ارينە، وسىنداي سالماعى اۋىر، كەلەلى رەفورمالارمەن جۇمىستار ءبىر جىلدا جانە ءبىر ادامنىڭ ەڭبەگىمەن جاسالمايتىنى بەلگىلى. بۇل ورايدا، قارجى سەكتورىمەن ەكونوميكانىڭ دامۋى، اياققا تۇرۋى پرەزيدەنت جاساعان ستراتەگيالىق تۇجىرىمدارعا سۇيەنە وتىرا جۇزەگە اسىرىلعانى بەلگىلى. كۇردەلى رەفورمالار بانك، ساقتاندىرۋ جانە زەينەتاقى سەكتورلارىندا جۇرگىزىلدى. ءبىزدىڭ قارجى سەكتورىمىز، ءوزىنىڭ ءونىمىن سىرتقا شىعاراتىن بىردەن ءبىر سەكتور بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قارجى ونىمدەرىمىز الىس-جاقىن شەت ەلدەردە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. بۇل وتاندىق قارجىگەرلەردىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە بانكيرلەردىڭ جوعارى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىمەن جاساعان ەڭبەكتەرىنىڭ باعاسى.

وتاندىق قارجى سەكتورىنىڭ قالىپتاسۋىنا جانە بەلسەندى دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان داۋلەت حاميتۇلى سەمباەۆتى، وراز ءاليۇلى جاندوسوۆتى، گريگوري مارچەنكونى جانە باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتاردى  ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. وسى ازاماتتار قارجى سەكتورىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قۇرىلۋىندا پراكتيكالىق تۇردە بەلسەندى
ات سالىستى. ال، بۇگىنگى كۇندە قارجى سەكتورىندا ءساتتى، ءارى ناتيجەلى جۇمىس جاساپ جاتىرعان  جەتەكشى توپ-مامانداردىڭ ىشىنەن باحىت بايسەيىتوۆتى، نينا ءجۇسىپوۆانى، ۆلاديسلاۆ ءليدى، ءانۋار سايدەنوۆتى، ءۇمىت شاياحمەتوۆانى جانە باسقا دا مىقتى مامانداردى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل ماماندار ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزبەن ىشكى نارىق قۇرىلىمىن جاقسى بىلەدى جانە دە بۇلار كورپوراتيۆتى ورتادا ۇلكەن قۇرمەت پەن بەدەلگە يە تۇلعالار. العاشقى كەزدە قارجى سەكتورىنىڭ الدىنا قويىلعان ۇلكەن كەلەلى تالاپپەن ماقساتتىڭ ءبىرى، بۇل - باسەكەگە ساي بولىپ، شەتەلدىك قارجى ۇيىمدارىمەن تايتالاسۋ بولاتىن: ءبىزدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىمىز بۇل سىننان سۇرىنبەي ءوتتى. وسى جىلدارداعى قويىلعان جوعارى ماقساتتىڭ ءبىرى بۇل - كليەنتتەرگە ساپالى قىزمەت كورسەتۋ تالابى بولدى. قازىردە وتاندىق قارجى سەكتورىنا جىلدان جىلعا سەنىم ارتىپ كەلەدى، ءبۇنى ءبىز بانك سەكتورىنداعى دەپوزيت سالىمدارىمەن ساقتاندىرۋ كولەمىنىڭ ارتۋىمەن جانە دە تولەماقىلاردىڭ وسىمىنەن بايقاي الامىز. سونىمەن بىرگە، بۇل كورسەتكىشتىڭ تاعى ءبىر نىشانى ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ جارتىسىنان كوبى زەينەتاقى جۇيەسىمەن قامتاماسىز ەتىلگەنى بولىپ وتىر. ءدال بۇگىن، سەكتوردا نەگىزگى باعىتتىڭ ءبىرى بولىپ ساپا يننوۆاتسيا ماسەلەلەرى شىعىپ وتىر.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك

كسرو تاراعاننان كەيىن، بۇرىنعى وداقتاس ەلدەردىڭ زاڭدارىمەن زاڭنامالارى كۇردەلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. وتكەن 90-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىنە جاقىن ۋاقىتتا، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-دە العاش رەت ەۋرازيالىق وداق تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. كوپ جىلداردان كەيىن بۇل باستاما كەدەن وداعى فورماتىندا ناقتى تۇردە ومىرگە ەنىپ وتىر. ال، 2012-ءشى جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنان باستاپ بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك كۇشىنە ەندى، كەلەشەكتە تولىققاندى ەۋرازيالىق وداق جۇمىسىن باستايدى دەپ ويلايمىن. بۇلاي بولۋ ءۇشىن، وسى ەكونوميكالىق وداقتى قۇرعان ءۇش مەملەكەت ءوز زاڭنامالارىمەن زاڭدارىن ماكسيمالدى تۇردە بىركەلكىلەندىرىپ، جۇيەلەندىردى. ەلىمىز كەدەن وداعىمەن بەك-تەن ءپوزيتيۆتى ەكونوميكالىق پايدا الاتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك، سونىمەن قاتار، بۇدان كەلەتىن پايدانى تەك قانا بۇگىنگى كۇنمەن عانا ەمەس، ورتا كەزەڭمەن ۇزاق مەرزىمدى اسپەكتىدە قاراستىرعان ابزال. بارلىق جاعىنان قاراستىرا وتىرا، تەك قانا ەكونوميكالىق، قارجىلاي جاعىنان قاراماي، سونىمەن بىرگە گەوساياسي جانە مادەني اسپەكتىلەرىن دە نازاردان شىعارماعان ءجون بولار. الەمدە ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ جاتقان تەك قانا ءبىز ەمەس، قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە بىرنەشە قارجى-ەكونوميكالىق ورتالىقتار قالىپتاسىپ، قۇرىلىپ جاتىر. جاپونيادا، قىتايدا، اقش-تا، ەۋروپامەن وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرى دە بۇل ۇردىستەن كەندە قالىپ جاتقان جوق، ياعني، ءار كونتينەنتتە قايسىبىر مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە قارجى ورتالىقتارىن قۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز. بۇل ورايدا، ەۋروپامەن ازيانىڭ ورتاسىندا دا ەكونوميكالىق كەڭىستىك قالىپتاسۋى تابيعي نارسە، ۋاقتىلى قۇبىلىس، وسى جاعدايدا عانا، عالامدىق جاھاندانۋدا ەلارالالىق باسكەكەلەستىككە ناقتى توتەپ بەرۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋىنداپ وتىر.

جالپى العاندا، قارجى سەكتورى باسقا سەكتورلارمەن سالىستىرعاندا، ءوزىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك شارۋاشىلىققا نىق، تەرەڭ ەنۋىمەن، الەمدىك نارىقپەن وتە تىعىز بايلانىسىمەن جانە حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىمەن باسكەلەس بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ورايدا، قازاق كاسىپكەرلەرىنە ۇلكەن نارىق كەڭىستىگى اشىلىپ وتىر، ونىڭ ىشىندە رەسەي مەن بەلارۋسيانىڭ تۇتىنۋ نارىعى دەپ قاداپ ايتقانىمىز ءجون بولار. جاسالىپ وتىرعان مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت، تەحنولوگيانى يمپورتتاپ جانە سەرىكتەستەرىمىزدىڭ جاقسى تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسىپ، ونى وزىمىزگە ەندىرە وتىرا، وتاندىق ىشكى نارىقتىڭ الەۋەتىن ودان ءارى جاقسارتۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك.

«اباي-اقپارات»