«شىبىن» سەمينارى
(ساياسي ساتيرا)
«شىرىن بار جەردە جۇعىن بار، جۇعىن بار جەردە شىبىن بار، شىبىن بار جەردە شىعىن بار» دەگەن اۋىزەكى تۇجىرىم اقىرى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەندى.
ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ سالا قۇلاش ەڭبەكتەرىنەن شىبىن كەلتىرىلگەن شىعىن تۋرالى مالىمەتتەردى «اتاڭا نالەت» دەپ كىجىنبەي وقي المايسىڭ. انشەيىندە يت پەن مىسىقتاي ءدۇرداراز ۇكىمەت پەن وپپوزيتسيانىڭ پىكىرى دە وسى جەردە توعىسىپ قالىپتى. ءسويتىپ، «شىبىن قاۋپى» - ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ازاماتتىق كەلىسىمگە اكەلەتىن بىردەن-ءبىر فاكتورعا اينالدى.
ونىڭ ۇستىنە، شىبىن دەگەنىڭ جەر بەتىنە كەڭ تارالعان جاندىك قوي. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ اعايىندار «شىبىن ماسەلەسى - تەك ەل ىشىندە ەمەس، بۇكىل جەر ۇستىندەگى ادامداردىڭ باسىن قوسىپ تالقىلاۋعا لايىق تاقىرىپ!» دەپ شەشتى. باستاماشى رەتىندە ول تالقىلاۋ، ارينە، ءبىزدىڭ ەلدە ءوتۋى ءتيىس! جانە ول كەمىندە حالىقارالىق دارەجەدە ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت!
وسىلايشا، «حالىقارالىق شىبىن سەمينارىن وتكىزۋ جونىندەگى» مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى. ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل سەمينارعا جەر بەتىندەگى ەلدەردىڭ تۇگەل قاتىسۋىنا قاتتى كوڭىل ءبولدى. «بىزدە شىبىن جوق» دەگەن جەلەۋمەن انتاركتيدالىقتار سەميناردان تىس قالىپ قويعىسى كەلگەن ەكەن. ول توپاستارعا ماڭگى مۇز قاباتىنان شىبىننىڭ قاناتى تابىلعانى ەسكەرتىلدى. ونىڭ ۇستىنە، «جول-پولدىڭ شىعىنىن ءوزىمىز كوتەرەمىز» دەگەن سوڭ، وبالى نە كەرەك، مۇزدى مەكەندەۋشىلەر دە كوپ بۇلدانا قويمادى.
(ساياسي ساتيرا)
«شىرىن بار جەردە جۇعىن بار، جۇعىن بار جەردە شىبىن بار، شىبىن بار جەردە شىعىن بار» دەگەن اۋىزەكى تۇجىرىم اقىرى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەندى.
ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ سالا قۇلاش ەڭبەكتەرىنەن شىبىن كەلتىرىلگەن شىعىن تۋرالى مالىمەتتەردى «اتاڭا نالەت» دەپ كىجىنبەي وقي المايسىڭ. انشەيىندە يت پەن مىسىقتاي ءدۇرداراز ۇكىمەت پەن وپپوزيتسيانىڭ پىكىرى دە وسى جەردە توعىسىپ قالىپتى. ءسويتىپ، «شىبىن قاۋپى» - ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ازاماتتىق كەلىسىمگە اكەلەتىن بىردەن-ءبىر فاكتورعا اينالدى.
ونىڭ ۇستىنە، شىبىن دەگەنىڭ جەر بەتىنە كەڭ تارالعان جاندىك قوي. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ اعايىندار «شىبىن ماسەلەسى - تەك ەل ىشىندە ەمەس، بۇكىل جەر ۇستىندەگى ادامداردىڭ باسىن قوسىپ تالقىلاۋعا لايىق تاقىرىپ!» دەپ شەشتى. باستاماشى رەتىندە ول تالقىلاۋ، ارينە، ءبىزدىڭ ەلدە ءوتۋى ءتيىس! جانە ول كەمىندە حالىقارالىق دارەجەدە ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت!
وسىلايشا، «حالىقارالىق شىبىن سەمينارىن وتكىزۋ جونىندەگى» مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى. ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل سەمينارعا جەر بەتىندەگى ەلدەردىڭ تۇگەل قاتىسۋىنا قاتتى كوڭىل ءبولدى. «بىزدە شىبىن جوق» دەگەن جەلەۋمەن انتاركتيدالىقتار سەميناردان تىس قالىپ قويعىسى كەلگەن ەكەن. ول توپاستارعا ماڭگى مۇز قاباتىنان شىبىننىڭ قاناتى تابىلعانى ەسكەرتىلدى. ونىڭ ۇستىنە، «جول-پولدىڭ شىعىنىن ءوزىمىز كوتەرەمىز» دەگەن سوڭ، وبالى نە كەرەك، مۇزدى مەكەندەۋشىلەر دە كوپ بۇلدانا قويمادى.
ءۇشبۋ سەمينار اۋەلگىدە شىبىننىڭ تۇسىنە قاراپ: «قارا شىبىن»، «كوك شىبىن»، ت.س.س بىرنەشە سەكتسياعا بولىنبەكشى ەدى. بىراق «قارا» دەۋگە زاڭگىنىڭ، «كوك» دەۋگە «كوگىلدىردىڭ» كوڭىلىنە قاراپپىز. ءبىز وتە تولەرانتتى ەلمىز عوي. ءسويتىپ، بۇل يدەيا وتپەي قالدى.
بۇدان كەيىن ۇيىمداستىرۋشىلار سەمينارعا قاتىسۋشى ەلدەردى ماتەريك بويىنشا سەكتسيالاماق بولدى. مىنا قىرسىقتى قاراڭىز! قارا باسقاندا قازاقستاننىڭ قاي قۇرلىققا جاتاتىنىن انىقتاي الماي، قينالىپ قالدىق. شىنىندا دا ءبىز ەۋروپاعا قارايمىز با، ازياعا قارايمىز با؟ اقىرى مۇنىڭ دا امالى تابىلدى. ءبىزدىڭ ەل ءوزىن «ەۆرازيالىق شىبىندار مەكەنى» دەپ جاريالادى. اۋەلگىدە «سىزدەر نەگە قوسارلانعان ەسىم يەلەنەسىڭدەر؟!» دەپ ەكىلەنگەندەر بولعان. الايدا ءبىزدىڭ ەكىباي ەلشى: «بىزدە ءبارى ەكەۋدەن - ەكى ءتىل، ەكى پالاتا، ەكى دوس...» - دەپ زۋلاتا باستاعاندا، ەكىەستى، ەكىجۇزدىلەردەن وزگەلەرى ەكى قولىن كوتەرە قويدى.
سونىمەن، سەمينار باستالىپ تا كەتتى. اۋەلى شىبىننىڭ جەتى اتاسى، جەتپىس مۇشەسى تۇگەلدەلدى. سودان كەيىن «شىبىننىڭ سانىن قالاي ازايتامىز؟» دەگەن جىلىكتى تاقىرىپ كوتەرىلدى. سان-الۋان ۇسىنىستىڭ ىشىنەن وزىپ شىققان ەكى جوبا كوپشىلىك قولداۋىنا يە بولدى. ياعني، شىبىننىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسالارىن كوبىرەك سالۋ كەرەك. وعان قوسا وزگە ەلدەردىڭ رادياتسيالىق قالدىعىن قازاقستانعا اكەلىپ كومە بەرۋ قاجەت. سوندا شىبىن دەگەنىڭ شىبىنشا قىرىلماق. «اۋ، شىبىنمەن بىرگە ءوزىمىز دە...» دەگەن شاشىراڭقى ۇندەردى ەشكىم شىبىن شاققان قۇرلى كورگەن جوق.
«شىبىن قاۋىپسىزدىگى» ماسەلەسى ەرەكشە قىزىق ءوتتى. ءجارىسسوز بارىسىندا ەۋروپالىق عالىمدار شىبىنعا قارسى قولدانىلاتىن قۇرالداردى ستاندارتيزاتسيالاۋ، سەرتيفيكاتسيالاۋ، ۋنيفيكاتسيالاۋ، ت.س.س تسيالاۋ تۋرالى قۇندى ۇسىنىس بەردى. ءسويتىپ، شىبىندى ۇرىپ ولتىرەتىن كادىمگى شاپالاقتان باستاپ، «نۇرفلايكاپۋت» قازاق-اعىلشىن-گەرمان اپپاراتىنا دەيىن تۇگەل ISO9000, ISO 14000, OHSAS 18000 سەرتيفيكاتىنا يە بولدى.
ارينە، ەل بولعاسىن، شىبىنعا جانى اشىپ، «قۇدايدىڭ جاراتقان جاندىگىنە وسىنشالىق قاتىگەز قارامايىق» دەگەن داۋىستار تا شىعىپ قالدى. بۇل ۇسىنىس بەلگىلى دەپۋتات اعامىزدى بەي-جاي قالدىرمادى. ول الداعى ۋاقىتتا بيۋدجەت ەسەبىنەن ەلىمىزدەگى ورتالىق الاڭداردىڭ بىرىندە شىبىنعا ارناعان ۇلكەن ەسكەرتكىش ورناتۋعا ۋادە بەردى. «بىزگە جەتپەگەنى وسى ەدى!» دەپ ايعاي سالدى ءبىر اقساقال. حالىق دەپۋتاتقا دا، وعان قولداۋ كورسەتكەن اقساقالعا دا دۋ قول شاپالاقتاپ، ۇلكەن قۇرمەت كورسەتتى. (وسى تۇستا بۇرىن قازاق تىلىنەن ساباق بەرگەن ءبىر اكىمقارا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اقساقالدى سىپايى سۇيرەپ، سەميناردان شىعارىپ جىبەردى.) ەسكەرتكىشتىڭ جوباسى دا وسى سەمينار ۇستىندە دەرەۋ تالقىعا سالىندى. ءسويتىپ، مىناداي كورىنىس بەينەلەنگەن جوبا ءبىراۋىزدان قابىلداندى: بەيكۇنا دروزيفيلا شىبىنى ۇشىپ ءجۇر. ونىڭ ۇلتى بەلگىسىز، باسىندا تاقياسى، ۇستىندە شاپانى بار ءبىر ادام دومبىرامەن ۇرماقشى بولىپ ۇمتىلىپ كەلەدى. ورتادا - شىبىندى شىر-پىر بولىپ قورعاپ جاتقان چەح عالىمى مەندەل بەينەلەنبەك!
وكىنىشكە وراي، ءبارى ويداعىداي ءوتتى دەپ ايتا المايسىڭ. قولىنا ايگىلى تسەتسە شىبىنىنىڭ سۋرەتىن ۇستاپ وتىرعان قارا كەنيا وكىلى قازاق تىلىندەگى «قارا شىبىن» دەگەن تەرمينگە قاتتى وكپەلەپتى. ءسويتىپ، سەمينار بويى قاسىندا وتىرعان، اۋزىنان «تسەتسەڭدى» دەگەن ءسوز تۇسپەگەن ءبىر شىمكەنتتىك ارىپتەسىن عانا ريزاشىلىقپەن ءوز ەلىنە قوناققا شاقىرىپ، قالعاندارىنا ارتىن بەرىپ كەتىپ قالدى. بۇدان كەيىن قازاقتىڭ «كوك شىبىن» دەگەن ءسوز تىركەسىنە كونە الماعان گەي وكىلى دە سەميناردى تاستاپ شىققان. بىراق بۇل قوناق كەنيالىققا قاراعاندا كەڭپەيىل، جۇرەگى جۇمساق، اسەرشىل ەكەن. قۇجاتى بويىنشا ەر دەلەگاتتاردىڭ 95 پايىزىن ۇناتىپ قالىپتى. ولار سەلك ەتە قالماعانىمەن، ەلپ ەتە قويماعاسىن، الدىن بەرىپ (رەنجىگەنى عوي) و دا كەتتى.
سونىمەن، حالىقارالىق سەمينارىمىز دا قورىتىندىلانۋعا تايادى-اۋ. شىبىنعا قاتىستى جوبا، سىناقتىڭ ءبارى بولاشاقتا «شىبىنى كوپ ەل» رەتىندە تەك ءبىزدىڭ ەلدە وتكىزىلەتىن بولىپ شەشىلدى. وسى تۇستا بىرەۋ: «بىزدە شىبىن ونشالىق كوپ ەمەس قوي، ءتىپتى جازدىڭ وزىندە شىبىن بولمايتىن ايماقتار بار!» دەپ، ابايدىڭ «شىبىنسىز جاز» ولەڭىن دايەك قىلماقشى ەدى. بىراق، مودەراتوردىڭ «ءسىز اباي بولماڭىز، اباي بولىڭىز!» دەگەن ءسوزى جەتكىلىكتى بولدى.
سەميناردىڭ جابىلۋ سالتاناتىندا گيمننىڭ ورنىنا تۇرىكمەنستاننان كەلگەن عالىم «شىبىنناما» دەگەن شىعارماسىن شابىتتانا وقىدى. قاتىسۋشىلاردىڭ ۇيىپ تىڭداعانى سونداي، كەڭ زالدا ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلىپ تۇردى. شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ەڭبەك ەتكەن شەنەۋنىكتەر تۋرالى ولەڭ بارىنە (الگى ىزىڭداعان شىبىن ءۇشىن اۋەلى سەميناردان، سوسىن جۇمىسىنان قۋىلعان دەزستانتسيا باستىعىن ساناماعاندا) ۇنادى.
ءيا، سول سەمينار وتكەلى ءبىراز ۋاقىت بولسا دا، ءدۇمپۋى ءالى باسىلار ەمەس. جاقىندا سول جيىنعا قاتىسقان ءبىر دەلەگات: «بىزدىكى» دەپ جۇرگەن الپامىسىڭىزدى، كوكپارىڭىزدى، قىمىزىڭىزدى... وزگەلەر الىپ قويدى عوي، ەڭ بولماسا وسى شىبىنعا يە بولىپ قالساڭىزدارشى!» دەپ شىن جاناشىرلىق تانىتىپتى. تاماشا ۇسىنىس! «شىبىننىڭ دا يەسى بار!» دەپ ايتۋعا جاقسى ەمەس پە؟
قالاي دەسەڭ ولاي دە، بىزگە وسىنداي سەمينارلار كەرەك ەندى. مىنە، جاڭا جىل دا باستالدى. كەلەسى حالىقارالىق جيىندى كىمگە، قانداي تاقىرىپقا ارناساق ەكەن؟! ۇسىنىستار كۇتەمىز، قادىرلى وقىرمان!
ۇيىمداستىرۋشىلار كوميتەتىنىڭ اتىنان،
قۋانىشۇلى،
ورال قالاسى
«اباي-اقپارات»
