قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
«سوعىس قىلمىستىلارى» قامىس اراسىندا دا تىنىش جاتا قويعان جوق. تىنىشىمىزدى ەندىگى العاندار جەرگىلىكتى حۇيزۋلار بولدى. ەتى تىرىلەرى ىڭعاي اتقا ءمىنىپ كەلگەن ەدى. اتتارىنان تۇسپەي كۇندىز-ءتۇنى كەرىلدەستى دە ءجۇردى ولار. بۇرىننان ءسۇزىسىپ ۇيرەنگەن، ءبىر-بىرىنە باعىنۋدى جەڭىلگەندەي كورەتىن وڭشەڭ توقتى قوشقار شاق-شۇق، شارت-شۇرت سۇزىسۋمەن بولدى.
- كۇركىرەمەدە جاتا تۇرامىز، اربانى سولاي تارتىڭدار! - دەپ ايقايلايدى بىرەۋى. ول «كۇركىرەپ قالعىرىنىڭ» قاي جەر ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك، بوسا بەرۋدەن ازا بويىمىز قازا بولسا دا، ورنىمىزدىڭ جان-دارمەن تاعى تۇرەگەلەمىز دە سولاي بەت الامىز.
- مويىنتالعا پانالاي تۇرامىز، بىلاي تارتىڭدار! - دەپ ايقايلايدى ەندى بىرەۋى. ءبىز بەتىمىزدى باتىستان شىعىسقا بۇرامىز.
- دۋراك! حۋنقۋزىنىڭ ۇستىنە اپارىپ ءتۇسىرىپ، حالىقتى قىرعىزباقسىڭ با! - دەپ اقىرادى بىرەۋى. وعان جانە ءبىرى تەبىنىپ جەتىپ بارادى:
- سەن دۋراك!
حۇيزۋلاردىڭ «دۋراكتى» قايدان ۇيرەنگەنىن بىلە الماي اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعانىمىزدا، شارت-شۇرت قامشىلاسىپ الا جونەلەدى. قامشىلار باتىسقا قاراي سىلتەنەدى سونان سوڭ، قامىستى سالدىرلاتىپ، ساتىرلاتىپ سولاي قاراي جونەلەمىز.
- توقتاڭدار!... قايتىڭدار! - دەپ قايتا اقىرادى بىرەۋى. اربالار شىقىرلاپ، بيشىكتەپ شاتىرلاپ، شىعىسقا قايتا بۇرىلادى...
ءىى
«سوعىس قىلمىستىلارى» قامىس اراسىندا دا تىنىش جاتا قويعان جوق. تىنىشىمىزدى ەندىگى العاندار جەرگىلىكتى حۇيزۋلار بولدى. ەتى تىرىلەرى ىڭعاي اتقا ءمىنىپ كەلگەن ەدى. اتتارىنان تۇسپەي كۇندىز-ءتۇنى كەرىلدەستى دە ءجۇردى ولار. بۇرىننان ءسۇزىسىپ ۇيرەنگەن، ءبىر-بىرىنە باعىنۋدى جەڭىلگەندەي كورەتىن وڭشەڭ توقتى قوشقار شاق-شۇق، شارت-شۇرت سۇزىسۋمەن بولدى.
- كۇركىرەمەدە جاتا تۇرامىز، اربانى سولاي تارتىڭدار! - دەپ ايقايلايدى بىرەۋى. ول «كۇركىرەپ قالعىرىنىڭ» قاي جەر ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك، بوسا بەرۋدەن ازا بويىمىز قازا بولسا دا، ورنىمىزدىڭ جان-دارمەن تاعى تۇرەگەلەمىز دە سولاي بەت الامىز.
- مويىنتالعا پانالاي تۇرامىز، بىلاي تارتىڭدار! - دەپ ايقايلايدى ەندى بىرەۋى. ءبىز بەتىمىزدى باتىستان شىعىسقا بۇرامىز.
- دۋراك! حۋنقۋزىنىڭ ۇستىنە اپارىپ ءتۇسىرىپ، حالىقتى قىرعىزباقسىڭ با! - دەپ اقىرادى بىرەۋى. وعان جانە ءبىرى تەبىنىپ جەتىپ بارادى:
- سەن دۋراك!
حۇيزۋلاردىڭ «دۋراكتى» قايدان ۇيرەنگەنىن بىلە الماي اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعانىمىزدا، شارت-شۇرت قامشىلاسىپ الا جونەلەدى. قامشىلار باتىسقا قاراي سىلتەنەدى سونان سوڭ، قامىستى سالدىرلاتىپ، ساتىرلاتىپ سولاي قاراي جونەلەمىز.
- توقتاڭدار!... قايتىڭدار! - دەپ قايتا اقىرادى بىرەۋى. اربالار شىقىرلاپ، بيشىكتەپ شاتىرلاپ، شىعىسقا قايتا بۇرىلادى...
قۇرالدى سوعىس بولعان شاۋەشەكتىڭ وزىندە دە ءدال وسى قامىس اراسىنداعىداي ويران-اسىر دۇرلىگىس بولماعان شىعار-اۋ! ەمىل بويى تۇگەل قۇتىرىپ، بايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقانداي، تۋ تالاقاي بولدى دا جاتتى. قورجا جاقتارىنان حابار الىپ تۇراتىن حۇيزۋلار وسىلاي ەكى كۇن وتكەندە تىم-تىرىس تىنىشتالا قالدى. جەكە شىعىپ الىپ ءماجىلىس اشتى دا، ءسۇزىسۋدى قويىپ، سۇمىرەيىسىپ تارقاستى. شەكارادان ءوتىپ كەتۋدىڭ قامىنا كوشتى ءبارى دە.
«اڭىسىن اڭداپ، بولماي بارا جاتسا» ارتىمىزدان قۋىپ جەتپەك بولعان اكەم مەن بيگەلدى ءالى جوق. ولاردىڭ نەگە كەلمەي جەتقاندىعىنىڭ «اڭىسىن» ەندى شەشەم «اڭدادى»:
- ولار ءسىرا، قورجادا تۇرا بەرۋگە بولاتىن جاعدايدى بايقاپ جاتقان بولار، - دەدى شەشەم. - ءبىز دە قايتىپ بارايىق ەندى! بولماعان كۇندە دە ولارسىز شەكارادان ءوتىپ كەتە بەرۋىمىزدىڭ ءجونى جوق. دۇنگەن ەمەسپىز عوي، قايتەر دەيسىڭ.
باسقا حۇيزۋلار ءبولىنىپ-ءبولىنىپ باتىسقا قاراي تارتتى دا، ءبىزدىڭ حۇيزۋلار كۇن ەڭكەيە اربالارىن ايداپ قورجاعا تارتتى. قالدىرىپ كەتكەن نارسەلەرى مەن ازىن-اۋلاق مالدارىن ايداپ، شەكارادان ءبىرجولاتا وتپەك ەكەنىن ەستىدىك.
ىڭىردە سەندەلەكتەپ ارەڭ جەتتىك جەر ۇيىمىزگە. اكەم ءبىزدى ىزدەپ كەتىپتى.
- بارمادى ما؟ - دەپ بىزدەن سۇرادى بيگەلدى، - قارسى كەزدەسپەي، باسقا جولمەن ءوتىپ كەتكەن عوي، قايتىپ كەلەدى. ورىستار قۇڭقۋزىنى تىزگىندەگەن كورىنەدى. ءار ون قۇڭقۋزىعا ءبىر ورىس قوسىلىپ، قورجالاردان دۇنگەن ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ەندى قازاققا تيىستىرمەيتىن بولدى دەيدى. سمايىلدار كەتسە كەتە بەرسىن، ءبىز تۇرا تۇرايىق... جىگىتتەر ساقابايدان جەبەسىننىڭ كەگىن مىقتاپ قايىردى! - دەپ كۇلدى سونان سوڭ. بىراق، نە ىستەگەندىكتەرىن ايتپادى. - ءىزى باسىلسىن، كەيىن ايتايىن!
سول ءتۇنى سمايىل، سمازى سەميالارى جيىلماعان بورميىنان باسقا ەش نارسەسىن قالدىرماي الىپ، شەكارادان ءوتىپ كەتىپتى. جاعداي تىنىشتالىسىمەن قايتىپ كەلەمىز دەپ ەسىكتەرىن قۇلىپتاپ تاستاعان ەكەن. ولارمەن بىرگە كەتكەن اسپەت شەشەمىز ەسكى كيىزى مەن ەكى كورپەسىن بىزگە قالدىرىپتى. «ءبىزدىڭ ۇيگە دە كيىز بەن كورپە ءبىتتى» دەپ ءبىز قۋانساق، «وسىلارمەن بىرگە ءبىز دە قايتىپ كەتەتىن ەدىك» دەپ اكەمنىڭ كەلمەي قالعانىنا شەشەمىز رەنجىدى.
- بيىل قىستىق سوعىمىمىز دا بار! - دەپ بيگەلدى كۇلدى، - ءبىر قورا سيىردى ساقابايدىكى دەپ ەل تالاپ اكەتتى. مەنىڭ قولىما ەڭ سەمىز ءبىر تۋ سيىر ءتۇسىپتى. بورشالاپ تۇزداپ، جەر استى كلەتكە ءىلىپ تاستادىم. مايىنىڭ ءوزى كەرە ءبىر قاپ! - شەشەمىز شوشىنىپ قالدى:
- ساقاباي كەلىپ ەندى بورشالاماي ما، سورىم-اي!
- باسقاسىن تاپسا دا، بىزدىكىن تابا المايدى، قورىقپاي-اق قوي!
جانە ساقابايلارعا ساسقالاق قاتتى جەتىپ، ەلدەن بۇرىن بوسىپ جوعالىپتى. ەل قۇڭقۋزىدان بوسسا، ول ماڭايىنداعى تەپكىلەنگەن قازاقتارىنان بوسقان دەيدى. ول جۋىردا ورالا المايدى ەندى، ونىڭ جاۋى قاسىندا عوي!
الگى جەبەسىن بەيشارالار بار ما ەكەن؟
جوق، ولار وگىزدى بولىپ، دوربىلجىنگە تارتتى دەيدى. تەگى ساقابايدىڭ بار سيىرىن بازارعا سالىپ كەتكەن سول جىگىتىم سىقىلدى. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلىپ، وسى قورجاعا ساۋ ەتە ءتۇستى دە، سەندەردىكىمىن دەگەندەي كەتپەي جاتىپ الدى. ەكىنشى كۇنى اكەم كەتىسىمەن جاركەمدەپ سالدىق!
- «ەل قاقساتقان قان قاقسايدى» دەگەن وسى! - دەپ قۇپتادى شەشەم، - سول سارىعا قارسى ءىستىڭ ءبارى وڭ!...
ءتۇس اۋا بەرە قورجا تاعى دۇرلىكتى. كەيدەي-كەپشىك قازاقتاردىڭ ءالىمجان قوجادان باسقاسى تۇگەل-اق قايتىپ كەلگەن كورىنەدى. ۇيلەرىنىڭ توبەسىنەن قارۋىلداپ، ەلەڭدەسىپ تۇر. قايرات-قۋاتى بار ەل ادامدارى بىرلەپ-ەكىلەپ وزەن جارلارىنا ءتۇسىپ كەتىپ جاتتى. مۇنى كورگەن شەشەمىز بيگەلدىنى دە قۋىپ ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. جەر ءۇيىمىزدىڭ توبەسىندە ءبىز دە ۇدىرەيىستىك.
- ءبارى قۇڭقۋزى! - دەدى بيعادىل، - انە، قوقشاڭداپ كەلە جاتىر! ات ۇستىنە قۇيرىقتارى توقتامايدى ولاردىڭ، اتقا مىنە المايدى ەمەس پە!
تىزىلگەن جيىرماداي سالت اتتى ۇلكەن جولمەن راسىندا دا قوقشاڭداپ جەلىپ كەلەدى ەكەن. جۇرەگىمىز تىتىرەي قالدى.
- قىزىل شۇبەرەكتەن تۋ جاساپ الدىنان شىعايىق، - دەپ ايقايلايدى ءبىر قارت، - سوندا قورجاعا قاراتىپ وق اتپايدى!
- كەي كەمپىرلەر سامپىلداپ وعان قارسى داۋ ايتتى:
- ولاردى جالاۋ بۇلعاپ ءوزىمىز شاقىرعانداي بولماي تۇرا تۇرايىق، قورجاعا بەتتەسە كورەرمىز!
وگىزگە مىنگەن ءبىر بالا ۇلكەن جول جاعاسىنداعى ديىرمەنىنەن شىعىپ، سولارعا قارسى كەتىپ بارا جاتىر ەدى. كەلە جاتقان اسكەرلەردى العاشىندا بايقاماي قالعان ەكەن، قاراپ تۇرا قالدى دا، وگىزىن كىلت بۇرىپ، شىعىس جاعىنداعى دالاعا قاراي تەبىنە جونەلدى. ارتقى قاتاردا كەلە جاتقان ءبىر قۇڭقۋزى تۇرا قالىپ، مىلتىعىن كەزەنە قويدى.
- ەي بالا، قاشپا! - دەپ بىرەۋى دابىستاعانشا بولعان جوق، مىلتىق تارس ەتە ءتۇستى. الدىندا كەلە جاتقان باسشىسى سوندا عانا ارتىنا جالت قاراپ زەكىپ جىبەردى. مىلتىق اتىلىسىمەن بالا ۇشىپ ءتۇسىپ ەدى. باسشىنىڭ نە دەپ زەكىرگەنىن ءبىز ۇقپاي قالدىق. قۇڭقۋزىنىڭ ءۇش-ءتورتى شاۋىپ باردى دا، جىعىلعان بالانى قىلىشپەن كوسىپ-كوسىپ وتە شىقتى. ارتىنان قارعىپ تۇسكەن بىرەۋى ولگەن بالانىڭ باسىن كەسىپ، اياعىمەن تەۋىپ دومالاتىپ جىبەردى!
ءبىز قالشىلداپ كەتتىك. ەڭكەيىپ قالعان كۇن دە، ءلۇپىپ تۇرعان بالا-شاعا دا، سارعايىپ قالعان تەرەكتىڭ جاپىراقتارى دا، توڭىرەكتەگى سيرەك شي مەن ميا دا قىپ-قىزىل شۇبار تارعىل تۇسكە اينالىپ، قالتىراپ كەتكەندەي كورىندى ماعان. شەشەمىز بيعايشانىڭ ءبىر كىشكەنە قىزىل كويلەگىن ۇزىن سىراققا بايلاپ ۇستاپ تۇر ەدى. قۇڭقۋزىلار قورجاعا قاراي بۇرىلعاندا سول «تۋلارىن» كوتەرىپ الدى. بىراق ءوزى دە، سىرىق تا قالتىراپ كەتتى.
قورجانىڭ شەتىنە ىلىنە بەرگەندە «قۇڭقۋزىلار» مىلتىق شاقپاقتارىن شاق-شۇق قايىردى.
- نەلزيا! - دەپ قالدى الدىنداعى باسشىسى. ونىڭ زىرك ەتە تۇسكەن جۋان داۋىسى جىپ-جىلى ەستىلدى قۇلاعىما. جازعىتۇرىم شەشەم ەكەۋمىز شەكارادان قورعانىپ ءتورت قۇلاقتى بەيىتتىڭ تۇبىندە بۇعىپ جاتقانىمىزدا ۇرگەن ءيتىن ەكى سولدات وسى سوزبەن شەكتەگەن ەدى. بۇل رەتكە «نەلزيا» قاتتى اشۋمەن شىققانداي بولدى دا، قۇڭقۋزىلار شاقىلداۋىن قويىپ، ءۇنسىز ىلەستى. سوندا دا قالتىراپ بارامىن. ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ءار توبىنان ءبىر-ءبىر جالاۋ كوتەرىلىپ تۇر ەكەن. قۇڭقۋزىلار سمايىل قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلگەندە تاعى شاقىلدادى. بالدىر-بۇلدىر ەتىپ قاقپانى اشتى دا، مىلتىقتارىن كەزەنىپ كىرە بەردى. جاپا-تارماعاي قايتا شىعىپ، سمازى قاقپاسىنا ۇمتىلا بەرگەندەرىندە الگى باستىق شاقىرىپ الىپ، ساپقا تۇرعىزدى. ورىس ەكەنى ەندى تانىلدى. قاراپ تۇرعان توپتاردىڭ ءبارىن سمايىل قاقپاسىنىڭ الدىنا شاقىردى ول. شەشەم تۋ كوتەرىپ، ءبىز ءتىزىلىپ، قالتىلداي جەتتىك. تۋ كوتەرۋشىمىزدەن كەيىنگى «جاۋىنگەر» - بيعايشا، ەڭ ارتىمىز - بيعازى. ىركىلىپ تۇرعان توپتاردى ورىس قازاقشا سويلەپ شاقىردى.
- كورىكپاندار، كورىكپاي كەليندەر، تيسپەيدي. بير ادام كالماسىن، كالسا بۋلار اتادى! بير ادام كالماي مۋندا كەلسە اتپايدى، سۋرايمىز!
ءبارىمىز سول ورىستىڭ الدىنا كەلىپ، تىعىلا توقتادىق. ونىڭ دا بەشپەتى مەن قالپاعى سۇر بولعانىمەن، اسكەري گالاپاسىمى مەن ەتىگى سوۆەت سولداتى ەكەندىگىن تانىتادى. ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز ىستىك تۇمسىق، توق دەنەلى، ورتا بويلى ورىستا عانا بولدى. شاعىنۋ ما، قورقىنىش پا، بىرنەشەۋمىز جىلاپ تا جىبەردىك.
- مۋندا دۋنگان بار ما؟ - دەپ ول ءبارىمىزدىڭ بەتىمىزگە قاراپ شىقتى، - جىلاماڭدار، كورىكپاندار، تيسپەيدي!.. بۋل كورجادا دۋنگان بار؟ كايدا ولار؟
ايەلدەر جامىراي جاۋاپ قاتتى:
- دۇنگەندەر كەتىپ قالعان، قاشىپ كەتكەن، كەشە كەتتى.
- بۇل قورجادا سمايىل، سمازى دەيتىن ەكى دۇنگەن بار بولاتىن، - دەپ جاۋاپتى قاريامىز تولىقتاي قايتاردى ەندى.
- ەكەۋىنىڭ ايەلى دە قازاق، كەشە بالا-شاعا، مال-مۇلكىمەن، اربالارىمەن سوۆەتكە كەتتى. باسقا دۇنگەن كەلمەگەن بۇل قورجاعا! ەگەر وسى قورجادا دۇنگەن بولىپ، تابىلىپ قالسا، مەنى اتىڭىز، باستىق! مەن بۇل قورجانىڭ كونە تۇرعىنىمىن، ءبارىن بىلەمىن، جاسىرعان بولسام، مەنى اتىڭىز!
«قۇڭقۋزىلار» بالدىرلاپ، تەپسىنە باستادى. كەيبىرى مىلتىعىمەن نۇسقاپ اقىردى.
ورىس ولارعا قاراپ باسىن شايقادى دا، قايتا سۇرادى:
- مۋندا سەندەردەن باسكا ادام بار ما؟ ىنگاي ايەل، بالا، شال... وسى ما؟ جيگيتتەر كايدا؟
- باستىك، ءبىز وسى ءبارىمىز دە قورجادان قاشىپ كەتكەنبىز. مىنا كىسىلەر حالىقتى قىرىپ ءجۇر دەپ ەستىپ، قورقىپ كەتكەنبىز. كەشەدەن بەرى عانا قايتىپ كەلىپ جاتىرمىز. جىگىتتەرىمىز ءالى ەمىل جاقتا قاشىپ ءجۇر. سىزدەر كەلدى دەپ ەستىگەن سوڭ عانا بالا-شاعانى ەرتىپ ءبىز قايتىپ كەلدىك، ولار دا قايتىپ كەلەدى ەندى. بىراق، بۇل قورجانىڭ دۇنگەندەرى شەكارادان ءوتىپ كەتتى. ورىس «قۇڭقۋزىلارعا» قاراپ باسىن شايقاي ىمدادى دا جۇرە بەردى. ولار ىلەسە جونەلگەندە بىرەۋ سويلەپ قالىپ ەدى، ەكى اسكەر ءبولىنىپ سمازىنىڭ قوراسىنا قاراي شاپتى. ورىس تا توقتاپ، ولاردىڭ ارتىنان كوز الماي قاراپ تۇردى. ولار قايتىپ كەلىپ، ساپقا تىزىلگەن سوڭ ورىس بىزگە قاراپ كۇلىمسىرەي سويلەدى:
- مۋنان كەيىن اسكەر كەلسە سەندەر كاشپاي تۋرىندار! كاشكان ادامنان بۋلار كورىكپايتىن باتىر، اتىپ تاستايدى، - ول اتىن تەبىنىپ قالىپ كەلە جونەلدى، - ۇيگە بارا بەرسەڭدەر بولادى!
اسكەرلەر اتتارىنىڭ جالىنان ۇستاپ قوپاقتاپ الىستاي بەردى. بەت الىستارى تومەنگى كوپ قورجا. ولاردىڭ قاراسى ۇزىلگەنشە ءبىزدىڭ «جاۋىنگەرلەر» تاراعان جوق. سويتسە دە، ءبارىنىڭ شىرايى قالپىنا كەلدى. وگىز مىنگەن بالانىڭ باسى كەسىلگەندەگى مەنىڭ كوز الدىما قالتىراعان تارعىل-شۇبار دۇنيە ءوز ءوڭىن قايتا تاپقانداي، كۇن-كۇنشە جارقىراپ، اسپانى-اسپانشا كوك زەڭگىر تۇسكە ەنگەندەي بولدى. اسپان ءتىپتى بيىكتەپ، دۇنيە كەڭىپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى.
«جاۋىنگەرلەر» ءوز كوتەرگەن تۋلارىنا ەندى قاراسىپ، كۇلىسە باستادى. ءبىر جاس ايەلدىڭ كوتەرىپ تۇرعان تۋى ءوزىنىڭ ەسكى ءىش كيىمىنىڭ ءبىر بالاعى ەكەنىن كورىپ كۇلىستى.
جولدا باسى كەسىلگەن بالا سۇيەگىن جىلاپ ەڭىرەپ وراپ جاتقان كەمپىر-شالدىڭ زارىن ەستىگەن كوپشىلىك تۇنجىراپ تۇرا قالىستى. ەشقايسىمىز قىبىرلاماي ۇزاق تۇردىق. شەشەم بىرنەشە كەمپىرگە ىلەسىپ سولاي كەتتى.
- لاعنەت، قۇڭقۋزى! - دەپ سالىپ، شال دا جونەلدى سولاي. الگى اسكەرلەر بارىسىمەن كوپ قورجىنىڭ ءتۇتىنى بۇرق ەتىپ اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىلدى.
- ما شىڭ شاڭياننىڭ كلەتتەرى كەتتى!
- نەشە سكلاد سىرەسكەن بۇل، شاي ەدى، ءبىر-اق كەتتى-اۋ، اتتەگەن-اي! - دەپ جاردان شىققان ازاماتتار جامىراي وكىنىستى.
-ياپىرماي، - بەكەر ورتەنگەنشە، مىنا اش-جالاڭاش حالىقتىڭ الۋىنا بەرمەگەن-اي!
- ما شىڭنىڭ جيعان بۇل شايى بازاردا دا جوق ەدى!
- ساتىپ الار جەر دە قالمادى-اۋ ەندى!
- ياپىرماي، نە دەگەن قاسكۇنەم ەدى بۇل ءيتتىڭ بالالارى. الگى ورىس قالاي ورتەتتى ەكەن ونى! بۇل وكىنىشتى سۇراۋدىڭ جاۋابى ىڭىردە جەتتى بىزگە: ورىس قالعان قورجانى ءتىنتىپ، ادام تابۋعا اسكەرىنىڭ جارىمىن تاراتىپ جىبەرە قويعان ەكەن. ولاردىڭ بىرگە كەتكەن ەكى-ۇشەۋى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى جەندەتتىك ءتارتىبى مەن شىنجىرىن ۇزگەن يتشە ارسىلداي بارىپتى دا، ۇلكەن قويمانى بۇرق ەتكىزىپتى. ورىس قانشا باقىرعانىمەن قايتا وشىرە الماي قويىپتى. الاۋلاي جونەلگەن قويمانىڭ ماڭى ادام بارا الماستاي بولىپتى. اسكەرلەر قورجانىڭ ورتتەن اۋلاق ءبىر تامىنا بارىپ اتتارىنان ءتۇسىپتى. كەش باتقاندىقتان قايتا الماي، سوندا تۇنەمەك كورىنەدى.
سول ماڭدا تىعىلىپ جاتىپ ىمىرت تۇسىسىمەن وسىلاي قاشقاندار ايتتى بۇل جايدى. اكەمدى سۇراپ ەدىك، ەشكىم بىلمەدى، ايتەۋىر كوپ قورجا ماڭىندا ادام قالماعانىن عانا ايتتى. شەكارادان وتپەگەندەرى ەمىلدە سياقتى.
- ءتۇن اۋا بارىپ سول قاسكۇنەمدەردى قىرىپ سالساق قايتەدى؟ - دەپ جىنىكتى جىگىتتەر، - كەشكە دەيىن ات سوققان قۇڭقۋزىلار، تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتايدى، قۇداي بىلەدى! ورىستى ولتىرمەي، جالعىز قويا بەرە سالمايمىز با؟
بۇل ءدۇرىلدى قاريا شورت تىيدى:
- قويىڭدار، جىگىتتەر، بۇل ءسوزدى! ەرتەڭ بار قۇڭقۋزى شىعىپ بۇكىل ەرگەيتىنى ءبىر-اق قىرادى!
سول قازىنا ءتۇتىنىن اسپانعا عانا ۇسىنىپ، جارىم اي بويى كۇيىپ جاتتى. ءتۇتىنى كۇن كوزىن قاپسا، كۇلى جەلمەن ۇشىپ ادام كوزىن، وكپەسىن قاپتى. ورتەۋشىلەردىڭ وزدەرىنە دە ودان باسقا پايداسىن تيگىزە قويعان جوق. كيىمنەن جۇدەگەن جالبا-جۇلبا ەگىنشىلەر قىنجىلا قارايدى وعان. شايى تاۋسىلعاندىقتان باسى اۋىرعان ايەلدەر سول تۇتىنەن تىم بولماسا شايدىڭ ءيىسى كەلەر مە ەكەن دەپ كۇتەتىن ءتارىزدى. ۇزاق قاراپ تۇرادى. بىراق، راقىمسىز ءورت ءتۇتىنىن دە ادامزاتقا قيماي اسپانعا يتەرمەلەپ، تىقپالاپ جاتتى.
اكەمىز قايتىپ كەلمەدى. اسكەرلەر ءولتىرىپ تاستادى ما، الدە شەكارادان ءوتىپ كەتتى مە، دەرەك جوق، ءبىز ءتۇتىن جاققا سول ءۇشىن كوپ قارايتىن بولدىق. بيگەلدى ىزدەپ ەكى كۇن ءجۇرىپ قايتتى. ەمىلدە جوق سياقتى. ىلۋشىننەن ونداي ادام ەستىلمەپتى. «شەكارادان ءوتىپ كەتسە قايتىپ كەلەر» دەگەن ۇيعارىمعا ءۇي ىشىمىزبەن كەلدىك.
استىق جيىپ الۋ جۇمىسى وتە اسىقتىرىپ اكەتتى ءبىزدى. ويتكەنى، اكەمىزگە الاڭداپ جۇرگەنىمىزدە، سمايىل مەن سمازىنىڭ اتىزدا قالعان بورميىن تىك تۇرعان كۇيىندە ماڭايداعىلار توناپ اكەتكەن ەكەن. بيگەلدى مەن بيعازى تەزدەتىپ، وزدەرىنە تيەسىلى جالاقى بورميىن وراپ الۋعا كىرىستى دە، بيعادىل ەكەۋمىز سمايىلدىڭ بورمي ساباعىن ارالاپ، ماساق تەردىك. ءالى دە بىردەمە تابىلاتىنداي كورىنەدى، قۇنىعا كىرىستىك. بۇل قۇنىعۋىمىز قورجاداعىلار ساباقتى تالاپايلاپ ورىپ، اڭىزدار تاپ-تاقىر بولعاندا عانا توقتادى. ەكى ەشكىدەن باسقا مالىمىزدىڭ جوقتىعىنا قاراماي، بورمي ساباعىن دا ءۇيىپ تاستادىق. بۇعان دا تويار ەمەسپىز.
تاپتاما تەزەكتى باسا ۇيگەن بورمي ساباعى مەن شي، قياق تاۋداي مايا بولعانشا، بورمي قۋىرىلىپ، يەسىز قالعان ديىرمەنگە تارتىلىپ جاتقاندا، اسپان سۇرلانىپ، قارلاتۋ مەن بورانداتۋدىڭ قاباعى كورىنگەندە، مەن دە بوي جازدىم. شەشەم تىگىپ بەرگەن قىسقا توندى قيىپ الىپ، «شارۋاشىلىعىمىزدى» قورعاۋدان باسقا جۇمىس قالمادى ماعان. جاز، كۇز اۋرەلەنىپ ارەڭ ۇيگەن بۇل بايلىعىمىزعا سيىرلار سۇعىن قاداپ، مازا بەرمەيتىن بولدى. «پومەششيك» مۇنداي سۋماقىلىققا توزگەن بە، مەن مومىن تايىنشالارعا مازا بەرمەيتىن بولدىم. ءمىنىپ الامىن دا، سول تۇتقىننىڭ ءوز تۇمسىعىن عانا اياعا تىعىپ قويىپ، باسقا «ارامتاماقتارىن» جولاتپايمىن. «پومەششيك» دەگەن مويىنعا ءبىر ءمىنىپ السا، ءوز ەركىمەن ءتۇسۋشى مە ەدى. مەن دە تۇسپەي قويدىم. ءتىپتى سول مومىننىڭ ارقاسىندا جاتىپ الدىم.
سولاي جاتىپ باسىمدى ءبىر كوتەرىپ العان كەزىمدە، كوزىم جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. ەرگەيتىنىڭ سۋىنان ءوتىپ، اكەم سياقتى جاربيعان بىرەۋ كەلە جاتىر! ۇستىندە ماعان تانىس قاپتال شاپان، باسىندا كونە ەلتىرە تىماق، بىراق، ءوزى جالاڭ اياق... تايىنشادان تۇسە جۇگىردىم. سۋدىڭ بەرگى جاعاسىنا وتە بەرە مەنى قۇشاقتاپ الىپ باۋىرىنا باستى.
- ءۇي ءىشى امان با؟
- ءبارى امان... بايىپ الدىق! انە... وتىن-ءشوپتى كوردىڭ بە، ءبارى بىزدىكى! استىندا تەزەك ءتىپتى كوپ! ءۇش قاپ تالقان، ءۇش قاپ بورميىمىز بار! ءبىر كيىز، ەكى كورپەمىز بار! جانە ۇلكەن ءبىر سيىر سويىپ العانبىز، مايى ءبىر قاپ!
اكەم جامان ەتىگىن كيىپ ۇلگەرگەنشە، مەن وسى بايلىعىمىزدى تولىق بايانداپ ۇلگەردىم.
«تەرگەۋشىم»، مەن سول كۇزدە مەنشىكتى جەرىم بولماعاندىقتان، پومەششيك قاتارىنا تولىق قوسىلا الماسام دا، باي شارۋانىڭ جۋان ورتاسىنان ورىن العان ەدىم. مۇنشالىق وزىمشىلدىك پەن باس پايداعا ولەرمەندىك مەنى بۋرجۋازيا قاتارىنا قوسپاي قويسىن با. شىنجاڭداعى شىڭ سىساي سىندى «دانىشپان» ءوز جاۋلارىنىڭ ءبارىن جايپاپ تاققا شىعاردا، ايەلدىڭ ءىش كيىمىنىڭ بالاعىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ءاجۋالاي شىققان «كەرتارتپا» توپتىڭ ءبىر مۇشەسى بولعان مەنىڭ از كۇن ىشىندە-اق مۇنشالىق اسقىنداپ، بايىپ كەتۋىم نەدەن بولدى؟ ارينە، قىلمىس، قىلمىس، تاعى دا قىلمىس.
ءىىى
قاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇردى. اياز سوڭىندا ارتىن كۇتىپ تۇرعان سياقتى ەدى. قارنى جۋان سارى قازاق ءبىزدىڭ قورجاعا ەندى بىلەگىنە قىزىل شۇبەرەك كيىپ كەلدى ءبىر كۇنى.
- ەلۋباسى كەلدى، وي، حالايىق، ەلۋباسى مىرزانىڭ ءوزى كەلدى! - دەپ ءالىمجان قوجا كاۋكەلەكتەي جۇگىرىپ الدىنان شىقتى. سارى قازاق وعان ءبىر قاراپ قويىپ، توقتاماي جورعالاتا ءوتتى دە، سمايىل قوراسىنىڭ قاتارىنداعى الاسالاۋ اق تامدى ۇيگە بارىپ ءتۇستى. سوندا دا ءالىمجان قارشىعاداي ءىلدى بارىپ، سارىنى قولتىعىنان دەمەپ ءتۇسىرىپ، اتىن بايلادى. كەڭكىلدەپ كۇلە امانداستى دا، وزىنە بوگدە ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى. - ءبىر كورۋگە زار بولىپ ءجۇر ەدىم. اللا ءناسىپ ايلاپ، مىرزانىڭ ءوزى كەلدى-اۋ! ۇيگە، ۇيگە، كىرىڭىز!
تەرەزەمىزگە ەكى كوزدى اينەك سالىپ، سىلاپ تۇرعان اكەم ءالىمجاننىڭ قيمىل-ارەكەتىنە تۇنجىراي قاراپ قالدى. شەشەم كۇرسىنە سويلەدى:
- ياپىرماي، ەلۋباسىلىققا مىنا قانسۇيىقتى تاپقان بولسا، «ءجۇز باسى»، «مىڭ باسى» بولىپ قانداي نەمەلەر سايلانادى ەكەن؟!
- بيگەلدى! - دەدى اكەم تەرەزەگە ءۇڭىلىپ، - الگى سيىرىڭدى مىنا ءالىمجان بىلە مەن؟
- اقىرىن سويلە! - دەپ قالدى شەشەم، - ءوزىڭ جار سالعانىڭ نە! ءوزىنىڭ اڭقاۋلىق ەتكەنىنە اكەم كۇلىمسىرەي ءتۇستى دە، ونىسىن اقتاي سالدى:
- ە، قۇداي كورىپ تۇرعان ۇرلىقتى اقىرىن ايتتىڭ نە، قاتتى ايتتىڭ نە!
- ءالىمجان سىزدەن ەكى كۇن بۇرىن قاشىپ، ءۇش كۇن بۇرىن قايتپادى ما، - دەدى بيگەلدى، - سيىردى ونىڭ جىندارى دا كورگەن جوق!
- بولدى وندا!... قالعانىن سىبىرلاپ سويلەسەرمىز، مىنا شەشەڭ ۇرىسىپ تۇر ماعان!...
جەل قۋعان ەبەلەكتەي ەلپىلدەپ شىعا كەلگەن ءالىمجان ەسىك اشىپ تۇرىپ جۋان سارىنى شىعاردى. ەلپەك قاعىپ اتىن اكەلدى دە، قولتىعىنان كوتەردى. «ۇلىقتىڭ» ۇزەنگىسى مەن تىزەسىنە ەكى قولداپ جابىسىپ ەرە ءجۇردى. يىلە المايتىنداي قاقشيىپ العان سارىعا جالبارىنىشتى كۇيمەن شالقالاي قاراپ، جابىسىپ العان كىشكەنە قوجا شوقتاي عانا يەك ساقالىن شوشاڭداتىپ، بۇلكىلدەپ سويلەپ ءوتىپ بارا جاتىر. ءار ەسىكتىڭ الدىندا قار كۇرەپ جۇرگەندەر تۇگەل قاراپ قالىپتى. ول ەكەۋى سمازىنىڭ دۋالىنان اينالىپ، ارت جاقتاعى بەكبوسىن مولدانىڭ ۇيىنە بەتتەدى. شىعىس جاعىمىزداعى ىرگەلەس جەر ءۇي الدىنان نۇرعازى اتتى جىگىت بىردەمە دەپ قالىپ ەدى، كەلىنشەگى سىڭعىرلاي كۇلىپ الا جونەلدى. سول كۇلگەن سوزدەن بۋ العان بولسا كەرەك:
- ءبىزدىڭ قوجا كۇشىكشە ەركەلەۋگە دە شەبەر ەكەن-اۋ! - دەپ ار جاعىنداعى جيرەن ساقالدى شال سىڭعىرلاعاندا، كۇلكى
باتىس جاعىمىزدا قوجانىڭ جەر ۇيىنەن كەمپىرى مەن كەلىنى شىعىپ تۇرعانىن ەندى كوردى بىلەم، سويلەگەن شال ولارعا ۇڭىلە قاراپ قويىپ، ۇيىنە كىرىپ كەتتى. كوپتىڭ كۇلكىسىنە شىداماعان بەينەمەن ءتۇيىلىپ، قوجانىڭ جۋان كەمپىرى دە عايىپ بولدى، ەنەسىنەن ەكى ەسەدەي دەنەلى، قارا كەلىنى اركىمگە ءبىر قاراپ، تاماعىن كەنەپ-كەنەپ جىبەردى. داۋىسىن جاس ايەلشە سىپايى شىعارۋعا اشۋى باعىنباعان سياقتى، شارق-شۇرق ەتە ءتۇستى.
- ادام مەن ادام سويلەسەدى، ساقالدى باسىمەن نە دەپ شاتىپ تۇر!
- مىنا قانشىعى قاباعان ەكەن! - دەپ قالدى نۇرعازى كۇرەگىن قويا سالىپ، ۇيىنە كىرىپ كەتتى. ونىڭ كۇلكىشىل كەلىنشەگى تاعى كۇلدى. قورجا كۇلكىسى تاعى ورلەي كوتەرىلگەندە، قوجا كەلىنى ۇيىنە كىرە جونەلىپ ەدى. بىراق، قالعان ءسوزى بار سياقتى، اق جاۋلىقتى باسى ەسىكتەن قايتا كورىندى.
- بوق ساقالدىڭ باقىلداۋىنا كۇيلەي قالعان با، اناۋ ەشكى! - دەپ شاڭعىرلاپ تاستاپ جوعالدى. كەلىنشەگى تاعى كۇلگەندە ەرى ۇيىنە شاقىرىپ الدى. بيعازى مەن بيعادىلدىڭ كۇلكىسى ءالى قانا قويماعان ەدى، اكەم اقىرىپ قالىپ ۇيگە قۋىپ تىقتى. بىراق، كوپ وتپەي قايتا شىقتى. ۇيىنە ەلۋباسى ءتۇسىپ اتتانعان اقساقالدى قاريا اكەممەن سويلەسىپ تۇر ەدى:
- «ۇركىنشىلىكتە ءبىر قورا سيىرىم جوعالدى!» دەيدى ۇلىق، «ەگەر ءىز-ءتۇزىن بىلەتىن بىرەۋ شىعىپ، ماعان ايتاتىن بولسا، سيىرلارىمدى ءوندىرىپ الىسىمەن ءبىر سيىر ءسۇيىنشى بەرەمىن!» دەدى. - قاريا ەلۋباسىنىڭ وسى بۇيىمتايىن مىندەت رەتىندە كوتەرىڭكى ۇنمەن حابارلادى.
- وعان ءسىز نە ايتتىڭىز؟ - دەپ سۇرادى اكەم. قاريا ءۇنى ەندى باسەڭدەي شىقتى:
- مەن ول پالەگە نە ايتادى دەيسىڭ، تۇيەنى جەل ۇشىرسا، ەشكىنى اسپاننان ىزدە دەگەن، سىزدەر ۇرىككەندە بىزدە نە جان قالدى دەيسىڭ، قورجامىزدا ادام قالماعان، بىلمەيمىز دەدىم...
- ۇلىعىڭىزدىڭ باسقا نە ءسوزى بار ەكەن؟
- ۇلىقتىڭ ءوز سيىرىنان باسقا ويى كورىنبەيدى. - ءالىمجان قوجا جۇلىعىن جالاپ، اۋرەلەي بەرگەن سوڭ، سيىرلارىنىڭ ءىزىن بايقاي ءجۇرۋدى سول ەكەۋمىزگە مىقتاپ تاپسىرىپ اتتاندى.
- قوجا ون باسىلىق «مانساپ» سۇرادى ودان، - دەپ مىرس ەتە ءتۇستى قاريا! - اتاقتى ءالىمجان قوجاڭ - مەن. سمازىنىڭ ءۇيىن اشساق مەشىت تە، مەدرەسە دە بولادى. يمام بولامىن، بالا دا وقىتامىن. اللا تاعالا تىلەۋىمدى قابىل ەتىپ، ءسىز ۇلىق بولدىڭىز، ەندى قاراپ جاتامىن با، ءسىز ءۇشىن، حالقىڭىز ءۇشىن قىزمەت ەتەمىن! - دەپ جابىستى.
- بۇدان شايتاندىق ۇيرەنۋگە بەرەمىز بە بالامىزدى، بەكبوسىن وقىتسا بولار!
ءالىمجان قوجا ەلۋباسىنىڭ اياعىنا جابىسقان قولىن ەندى ارتىنا قايىرىپ، كىسىلىكتەنە قايتقانىن كورگەن قاريا، شىعىس جاقتاعى ۇيلەرگە قاراپ كەتە باردى. قوجا جول-جونەكەي بەس ۇيگە كىرىپ، التىنشىدا ءوز ۇيىنە كىردى.
قوجەكەڭنىڭ ورىنباسارى «ونباسى» بولىپ سايلانعانى گۋ ەتە ءتۇستى قورجاعا، كۇلكىمەن قوسىلىپ گۋلەدى. اپانىنان جيرەن شال دا، قۋشىكەش نۇرعازى دا قايتا شىقتى:
- قوجەكەڭ ورىنباسارلىققا عانا جەتسە، ودان اسىپ ونباسى بولعان قاي ءداۋ ەكەن؟!
- ودان سۇمپايىراق بىرەۋ تابىلىپتى دا، «ونباسى» سايلانىپتى.
- اتتەگەن-اي!-دەدى جيرەن شال قايتادان، - ەسىل قوجەكەڭنىڭ سۇمدىعى جەتسە دە سۇمپايىلىعى جەتىڭكىرەمەي قالعان ەكەن -اۋ!
سايلاۋدا ماڭايلاپ جۇرگەن ءبىر جىگىت انىق جاۋابىن ار جاعىنداعى جەر ءۇي الدىنان قايتاردى:
- جوق، قوجەكەڭنىڭ ونىسى دا جەتەدى ءالى! ۇلىقتىڭ جوعىن ىزدەسۋ ءۇشىن ورىنباسرالىققا سايلاندى. سيىرلارىن تاپسا، ناقتىلى ءداۋ ونباسىنىڭ ءوزى بولىپ سايلانباق. بۇل شارتتى قوجەكەمنىڭ قۇلاعىنا ۇلىق نىعارلاپ تۇرىپ قويدى!
- قوجەكەلەرىڭە وسى مانساپ تا جەتەر، - دەدى اقساقالدى قاريا، - «بالا دا وقىتامىن، يمام دا بولامىن» دەپ ەلۋباسىدان رۇقسات الىپ شىقتى.
- ە، وندا كىشكەنە باسىنا ءۇش ۇلكەن مانساپ جەتەر-اق! - دەدى جيرەن شال، - سول كىسى ءتىپتى باسقاسىن قويىپ، باقسى عانا بولسا دەيمىن عوي، وسى قورجادا جىننان كوپ نارسە جوق، الاق-جۇلاق قاعىپ قۋالاسىن دا ءجۇرسىن سونىسىن!
- قىستاي قۋعا مىنا كەلىندەرىڭىزدىڭ جىنى-اق جەتەدى! - دەپ تياناقتاندىردى نۇرعازى. كەلىنشەگى سىڭعىرلاپ تاعى كۇلدى:
- ءداۋ كەلىنى داۋپەرىم باقسى ەكەن، مانا ارس ەتە ءتۇسىپ، مەنىڭ ۇلكەن جىنىمدى قاۋىپ الدى. سودان بەرى جوندەپ كۇلە الماي قويدىم.
بۇل سوزگە ەشكىسىن قاماپ جۇرگەن شەشەم دە كۇلىپ ەدى.
- وسى كۇلكىگە ارالاسپا، - دەپ تويتاردى اكەم، - بۇدان ءبىر شاتاق شىقپاي قويمايدى، قوجانىڭ باعاناعى سيقىنان قورىقتىم مەن، دۇنيەدەگى بار پالە وسىنداي ادامنان تۋادى. مۇنداي ارسىزدىڭ جانى ءسىرى، ونى ەشكىم جەڭە المايدى، ءالى كورەسىڭ...
بيگەلدى قالاعا اپارىپ وتىن ساتۋ ءۇشىن، ورتاققا ءبىر وگىز شانا تاۋىپ اكەلىپ ەدى. ەرتەڭ الدىمەن ءبىر شانا قيدى ءوزىمىز ءۇشىن اپارىپ ساتپاق تا، بۇرسىكۇنى وگىز شانا يەسىنە ءبىر شانا شي اپارىپ بەرمەك. ەرتە اتتانۋ ءۇشىن شاناعا كۇن باتا تەزەك تيەپ جاتتى. ءالىمجان قوجانىڭ ەسىگىنەن قارايعان باسى قىلتىڭداپ، ءبىز جاققا ءبىر-ەكى رەت ءۇڭىلدى دە، ىلە-شالا «ورىنباسار-ونباسىنىڭ» ءوزى شىقتى. شاعىن دەنەسىن ءدۇرديتىپ، تاۋداي ادامشا كىسىلىكتەنە جەتتى.
- وي، اپاق-ساپاقتا شاناعا باسىپ جاتقاندارىڭ نەمەنە بۇل؟
ۇلىقسي كەلۋىنە قاراپ اكەم دە، بيگەلدى دە ءۇن قاتپادى. كەلىپ جاردەمدەسىپ جۇرگەن نۇرعازى عانا جاۋاپ قايىردى:
- باسە، ۇلىق بولعان كىسىنىڭ الدىمەن كوزى كەتەدى، سىزگە كوزاينەك كەرەك ەندى! تۇڭعىش تەرگەۋىڭىز عوي، ءبىر جاردەمدەسىپ قويايىنشى، - دەپ، ءبىر تاپتامانىڭ ۇستىندەگى قوقىرىن توكپەي اپاردى دا، لىپ ەتكىزىپ قوجانىڭ مۇرنىنا تيگىزە قويدى! قوجا شەگىنىپ بارىپ اكەمە تىعىلعان سوڭ عانا قۇتىلىپ ەدى، سول تىعىلعان پاناسىن تىقسىرىپ تەرگەي جونەلدى ءبىر ساتتە:
- جاكە، وسى ءسىز قايدا بارىپ كەلدىڭىز، سونى ايتىڭىزشى؟!
بالا-شاعاسىن «شەكارادان ءوتىپ كەتتى» دەپ ەستىپ، مۇقانشىعا دەيىن بارىپ كەلگەنىن ايتتى اكەم.
- ال، سوندا قورجادان قاي كۇنى كەتتىڭىز؟
- قورجادان... ەل ۇركىگەن سوڭ ەكى كۇننەن كەيىن كەتتىم.
- نە ءۇشىن قالدىڭىز مۇندا؟
- سوۆەت اسكەرى كەلىپ، سوعىسقا ورىستار ارالاسقان سوڭ قىرعىن توقتار دەگەن ويمەن قالىپ ەدىم. بالا-شاعا توقتاماي، ەمىلگە كەتىپ قالعان سوڭ مەن دە تۇرا المادىم.
- ساقابايدىڭ سيىرلارى جوعالعان كۇنى كەتتىم دەڭىزشى؟
مىنا سۇراقتىڭ قاتەرىنەن اكەم قىسىلىڭقىراپ قالعانداي بولدى. بيگەلدى دە جەرگە قاراعان بويى بۇگەجەكتەي بەردى.
- ول كەزدە ساقاباي قايدا، سيىرى قايدا ەدى، قايدان بىلەيىن. مەن جالعىز تاياقپەن عانا كەتىپ بارا جاتقانىمدى كوپ ادام كوردى عوي.
- ەمىلدەن مەن دە كورگەنمىن! - دەدى نۇرعازى. ول كەزدە ءوزى بيگەلدىمەن بىرگە قورجادا بولسا دا، ەمىلدەن كوردىم دەپ ادەيى ايتتى، - سونان سوڭ ەكى مىقىنىن تىرەي، «تەرگەۋشىنىڭ» الدىنا كەلدى. - جى... ا...ا، سول سيىر تۋرالى مەن ءوز بىلگەنىمدى ايتايىن، تەكسەرىپ كورىڭىزدەر! قوجەكە، ءسىز سول «ءىسلام لاشكەرىنە» نەمەنە اپارىپ بەردىڭىز؟ سونى ايتىڭىزشى!
- استاعىپىراللا، ول قانقورلارمەن مەنىڭ نە بايلانىسىم بار ەدى! ونداي ادامعا وكىمات قۇرمەتتەپ ءبادال بەرە مە، كىممەن ويناپ تۇرسىڭ ءوزىڭ!
- ەي، قوجا، اۋزىڭنان يمان، قولىڭنان قۇران تۇسپەيدى، اللادان قورىقساڭ اق ءسوز ايت! «يسلام حۋكۋماتىنا ءبارىمىزدى باعىشىلايىق» دەپ شاپقىلاپ ەدىڭ عوي، سوندا «جاماعاتتان» نە جيىپ بەردىڭ؟
- قاراعىم، سوعان جاردەم دەپ بەرگەندەرىڭدى ايت وندا ماعان!
- سەنىڭ جيىپ بەرمەك بولعانىڭ راس تا، ءبىزدىڭ بەرگەنىمىز راس... راس قوي؟ - «ورىنباسار ونباسى» باسىن ەرىكسىز يزەدى. نۇرعازى تونە ءتۇستى. - ولاي بولسا، حالىقتان ەش نارسە جيىپ بەرە الماي، ءوزىڭىز ايتقان «حازىراتى ءالي شاحيماردانننىڭ» رۋحىنا، «وق دارىتپايتىن» «حازىراتى» ما سىليڭ «شاحيماردانعا» ساقابايدىڭ سيىرىن ايداپ اپارىپ بەرگەنىڭ دە راس! دۇنگەن لاشكەرىنىڭ جەپ جاتاقانىنىڭ بارلىعى سيىر ەتى ەكەنى دە راس ەمەس پە ەدى!
«ورىنباسار ونباسى» العاشىندا نە دەرىن بىلمەي قالدى دا، اكەمنىڭ قولتىعىنا كىرە ءتۇستى:
- وي، جاپپار، وي جاكە، مىنا پالە نە تاۋقىمەت ارتىپ تۇر ماعان؟! حاق تاعالانىڭ حالال قۇلىنا بۇ قادار ناقاق پالە ارتا ما ەكەن، بىردەمە دەسەڭشى مىناۋىڭا!
اكەمنىڭ ءوزى پالەگە قالعانداي ەسى شىعىپ تۇر ەدى. «سيىرلاردىڭ جوعالعان كۇنى كەتكەندىگىنەن قورقىپ وتىرعاندا، پالەنىڭ ناق ءوزى-اق پالەدەن قايتىپ قۇتقارماق.
- ءاي، قوجا، - دەدى ەسىن ارەڭ جيىپ، - ءوزىڭ پالە ىزدەپ، مەنى تىقسىرىپ تۇرسىڭ، ءوزىڭ ماعان پالە بوپ ءتونىپ تۇرىپ، پالەدەن قۇتقار دەپ جالىناسىڭ. سول سوزدەردى ماعان دا ايتىپ ەدىڭ عوي، قايتىپ قۇتقارارمىن مەن سەنى؟! قۇران ۇستاعان ادامسىڭ، وتىرىك بايبالام سالماي ايتقانىڭدى ايتتىم دەسەڭشى!
- پو-پو-پو! اللا ساقتاسىن، اللا ساقتاسىن! قويدىم ەندى، قويدىم، پالەدەن ماشايىق قاشقان!
- جوق، حاق-الال داۋدى ەندى ءبىز قويا المايمىز! اللانىڭ الال قۇلى سەن ەمەس، مىنە، مىنا كىسى ەدى، ءوزى نە تاۋقىمەت ارتىپ تۇرسىڭ بۇعان!
- قويدىم، شىراعىم، قويدىم ەندى!... بەيۋاقىت قوي، قويدىم دەپ قاسام ەتەيىن!... ءجۇر، جاكە، ۇيىڭىزگە كىرىپ اقشام وقىپ الايىق! اكەم سىپايىلىق ءۇشىن بە، قورقىنىشىنان با بەلگىسىز، ۇيگە قوجامەن بىرگە كىردى. جايناماز جوق ەكەنىن ايتىپ، شاپانىن جايدى.
- ال ءوزىڭ وقىپ ال، قوجا!
- ءسىز دە ناماز وقيتىن ەدىڭىز عوي، كەل بىرگە وقيىق، ۇيىپ وقىعان نامازدىڭ ساۋابى ون حيسا ارتىق بولادى!
- جوق، مەن سىزگە ۇيىمايمىن، وقي بەرىڭىز، - دەپ اكەم باسقا ءبىر شاپان جايدى دا دەربەس وقىدى. قۇبىلاعا قاراپ اكەم بەسىنشى دەپ جىعىلىپ بولعاندا، قوجا ءۇشىنشى رەت ارەڭ جىعىلدى. ونىڭ ءالى ەكى راكاعاتى باستاۋسىز ەدى. اكەم ءوز «جاينامازىن» جيىپ الىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. قالعان ەكى جىعىلۋىن اسىقپاي وتەپ بولعان قوجا ەندى ۇزاق سونار باتاعا ءتۇسىپ، كەيدە كۇبىرلەپ، كەيدە اندەتە جونەلدى. ادەمى ماقامنىڭ ول جەر، بۇل جەرىن تىڭداۋعا مەنەن باسقا ۇيدە ەشكىم قالمادى. قوجا اقىرعى «اللاھۋاكپارىن» ايتقان سوڭ كىردى شەشەم.
- اللا تاعالا عۇمىر-حايات بەرسىن، مىنا بالاڭ وتە سالماقتى بالا ەكەن! - دەپ «جايناماز» جيعان قوجا ەندى مالداسىن قۇرىپ، ورىنعا وتىردى.
- وسى قىس مەن بالا جيىپ وقىتامىن. وسى بالام ماعان شاكىرت بولسىنشى، اللا قوسسا ۇلكەن مولدا بولىپ شىعادى!
شەشەمنىڭ نە جاۋاپ قايتارارىن توسپاي-اق ۇشىپ تۇرىپ، مەن جونەلدىم. «سەنەن وقىپ نە وڭارمىن» دەي شىقتىم ىشىمنەن.
- ءالى وقىپ وتىر ما؟ - دەپ بيگەلدى مەنەن سىبىرلاپ سۇرادى. وقىپ بولسا دا ورنىعىپ وتىرعانىن نۇرعازى مەنەن ەڭكەيىپ تىڭدادى.
- مىناۋ سيىردىڭ ەتىن ەندى يىسكەلەپ تاپپاقشى بولىپ وتىرعانى، كوجە ءىشىپ، تۋرامىش ەتىن جەپ كورمەك قوي! مەن قۋالاپ شىعارايىن! - دەدى ول. بيگەلدى ونى توسا قالدى:
- الدىمەن اكەم كىرىپ، قاسىنا وتىرسىن، اسىقپا، ايتپەسە سودان كورەدى!
بيگەلدى بىردەمە ايتىپ اكەمدى ۇيگە كىرگىزدى، مەن دە كىرىپ اكەمدى جاناسالاي وتىردىم.
- جاكە مەن مەدرەسە اشپاقشىمىن، كەل وتىرشى. اڭگىمەلەسەيىك! - دەپ قارسى الدى قوجا، - بالالارىڭ وقىسىن، «ءتىلاشار مەن «جۇمالىقتى» بۇل بالالاردان سۇرامايمىن! كىمكي بەرسىن-بەرمەسىن ءوز ىقتيارىڭدا، حالايىقتىڭ شاما شارقىنا قاراي!
- جوق، سەنەن وقۋدان قۇداي ساقتاسىن! - دەپ ءبىر-اق تويتاردى اكەم، -جاڭاعى نامازدا ساعان نادان اكەسى دە ۇيىمادى عوي، بالالارى اللانىڭ ءسوزىن سەننەن ۇيرەنسە توزاققا كەتەتىنى حاق.
- استاعىپپىراللا! - دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى قوجا، - بۇ قادار مەنەن نەگە ءناپراتلاندىڭىز، سونى ايتىڭىزشى!... بالا وقىتسام...
نۇرعازى كىرىپ كەلدى دە، قوجا ءسوزى شورت ءۇزىلدى. ونىڭ كوكشىل كوزى مەن توتىققان قوڭىرشا ءجۇزى ەرەكشە سۋىنىپ، سۇرلانىپ الىپتى.
- ە، بالا وقىتۋ دامەسىندە مە ەدىڭىز ءالى، وعان مۇرساڭىز جەتە قويار ما ەكەن، ما سىليڭگە تارتقان سيىرىڭىز ازعانتاي سيىر ما ەدى!... ءجۇرىڭىز، بەكبوسىن مولدانىڭ قۇرانى الدىندا مويىنداتامىن!... جاكە، ءسىز دە ءجۇرىڭىز، «ورىنباسار ونباسىنىڭ» سول كەزدەگى ايتقانىن ءسىز دە اشكەرەلەيسىز! ايتپاساڭىز، ءوزىڭىز بىرگە ايدالاسىز! مۇنىڭ سول ءسوزىن ەستىگەن ادام كوپ، جۇرىڭىزدەر!
- ەي، قاراعىم، ءبارىمىز ءبىر مۇسىلمانبىز عوي.
- ەندى ايتپا مۇسىلماندىعىڭىزدى، ءجۇر بىلجىراماي، ماسەلەنى قۇڭقۋزى شەشەدى:
- قاراعىم، اتا-بابالارىڭا قۇران باعىشتاپ تۇرايىن، ومىرىمدە ۇمىتپايىن، وسى ءسوزىڭدى قويشى ەندى! ال، ال، ال، جۇرەيىن! - قوجانى دەدەكتەتىپ الا جونەلدى نۇرعازى.
- ياپىرماي، ياپىرماي، ياپىرماي! - دەپ الىپ، اكەم بيگەلدىنى سىباي جونەلدى، - ەندى قارتايعاندا ۇرى ەتتىڭ-اۋ بوجبيعان اكەڭنىڭ اۋزىن! مىنا قوجا ءبىر تىقىرعا تاياماي توقتامايدى!
- ءوي، نە بولدى ساعان سونشا، - دەپ شەشەم ۇرىستى وعان، - نۇرعازى بولماسا ءوزىڭ-اق مويىنداي سالاسىڭ عوي مىنا قالپىڭدا!
- قۇداي كورگەندى ادام مويىنداماي قۇتىلا ما، بايبىشە!...
- كوپ ۇزاماي قايتىپ كىردى نۇرعازى.
- بار يمانىن ءبىر-اق سىپىردىم! - دەپ كۇلدى ول، - ەندى قىمىرلاي المايدى، جولدا جالىنىپ، جىلاپ وتىرىپ الدى دا، قاسام ءىشتى! باسقالارىمىزدان ەش نارسە تابا المايدى بۇل! سىزدەردىڭ مومىندىق-اڭقاۋلىقتارىمىزدى پايدالانىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنىپ ءجۇر ەدىم، بۇگىن مەن باردا كەلگەنى جاقسى بولدى! اعا، ءسىز قورقا بەرمەڭىز بۇدان، قاباققا قاراپ باساتىن الباستىنىڭ ءوزى وسى!
- نۇرعازى، شىراعىم، ءدال وسى ۇرلىقتارىڭ بولماسا مەن ديپاڭگۋڭنەن[1] دە قورىقپايمىن! ءوزى ۇرى بولعان سوڭ ادامنىڭ ارتى قىلپىلداپ كەتەدى ەكەن، وسى ءىستى بەكەر-اق ىستەپسىڭدەر، راس امان قۇتىلامىز با، جوق، اشىلىپ قالا ما؟
- بۇل سوزگە نۇرعازى ىشەگى قاتقانشا كۇلدى.
- قۇتىلعانىڭىز وسى، اعا! - دەدى ارتىنان اللاعا سەنسەڭىز، قۇتىلدىم دەپ قورعانباي جۇرە بەرىڭىز، قاسامىن ۇمىتايىن دەگەندە قۇڭقۋزى بولىپ باس سالىپ، بۇتىنا جىبەرتەمىن!
- ولاي بولسا قۇتقارۋشىم بولدىڭ!.. وسى الاقۇيرىق شايتان مەدرەسە اشىپ بالالارىمىزدى جىندى ەتەر مە ەكەن دەپ تە قورقىپ ەدىم، ەندى بۇل قاۋىپتەن دە قۇتىلامىن، ەرتەڭ-اق الاستايمىن!
ەرتەڭىنە اكەم اقساقالدى قارتپەن سويلەستى دە، ءۇش-ءتورت شال بىرلەسىپ، ارت جاقتاعى بەكبوسىننىڭ ۇيىنە باردى. بەكبوسىن ەشكىمگە زيان سالماعان، «اق-حاق» دەپ الدامايتىن ەداۋىر ساۋاتتى مولدا ەدى. سونى بالا وقىتۋعا كوندىرىپ شىعىپتى. «مولدا ساباق ۇقپاعان شاكىرتتى ءتىلىن سوزىپ دۇرەلەيدى، شاكىرتتىڭ ەتى مولدانىكى، سۇيەگى عانا اكە-شەشەنىكى» دەگەن سوزدەردى ەستىپ جۇرەتىنبىز. «وقىمايمىن، مولدا بولماي-اق قويايىن!» دەپ بيعادىل ازار دا بەزەر بولدى. ونى وقۋعا زورلاپ بەرگەن كۇننىڭ وزىندە قاعاز-قارىنداش ساتىپ الۋ، ءار جۇما سايىن بەرىلىپ تۇراتىن «جۇمالىق»، «ءتىلاشار» سياقتى شىعىنداردى اكە-شەشەمنىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرە المايتىن بولدى. ال بيعازىنىڭ بيگەلدىگە كومەكتەسۋى، شي ورۋى تۇرمىسىمىز ءۇشىن وتە ءزارۋ. ءۇيىمىز اقىلداسىپ، بيىلشا مەنى عانا وقىتۋعا كەلىستى.
سۇڭعىلا بيعادىلدىڭ ازار دا بەزەر بولۋىنان ماعان ءتىلىم جۇلىنىپ، قامشى ءتيىپ، ارقام اشىپ بارا جاتقانداي سەزىلىپ ەدى.
- جاقسى وقىسا، ءتارتىپتى بولسا مولدا ۇرمايدى، - دەپ سەندىردى شەشەم، - ەشكىم وقىتپاي-اق لاتىنشا جازۋدى ۇيرەنىپ الىپ ەدىڭ عوي، ال قازىر ونداعىدان ۇلكەيدىڭ، ونىڭ ۇستىنە مولدا ۇيرەتەدى.
سويتسە دە، قۇراننىڭ «بىجىقى-تىجىقى» جازۋى ەلەستەپ كوز الدىم شۇبارتا بەردى. قالاعا وتىن ساتا كەتكەن بيگەلدى ەكى داپتەر، ءبىر قارىنداش اكەلىپ بەرگەندە، جۇرەگىم ءتىپتى الاي-دۇلەي بورانداتىپ اكەتتى. سول ءتۇنى ۇيىقتاي الماي شىقتىم. بۇل وقۋدىڭ ەڭ قيىن كورىنگەنى ءالىمجان قوجاشا اندەتىپ وقۋ ەدى. «ءۇنىم قالاي شىعار ەكەن... جالعىز جەردە ءوزىم عانا ايقايلاسام وندا بولار ەدى، مولدا باقىرايىپ وتىرىپ الادى عوي. قورىققاننان ءۇنىم شىقپاي قالسا قايتتىم!»
- ەل شايىن ءىشىپ بولعاندا اكەم مەنى جەتەكتەي جونەلدى.
- اكە، مەن ۇندەمەي وقىسام جاقسى ۇعامىن. مولداعا ايت، داۋىسىم جامان، «ۇندەمەي وقىسىن» دەپ ايتشى! - دەپ جەتكەنشە جالىندىم.
بەكبوسىن مولدانىڭ ءۇيى كەڭ، ءۇش بولمەلى ءارى كىرپىشتەن قالانعان بيىك ەدى. ءىشى تازا اقتالعان ەكەن. جاساۋلى ءۇيىنىڭ ءدال تورىنە قابات-قابات كورپە سالىپ وتىرىپ الىپتى. ەڭ جاقسىسى، ماڭايىنان قامشى، ءيا، تاياق كورىنبەيدى، شاعىنداپ قانا تەگىستەلگەن ادەمى قارا مۇرتى بار، ۇزىن بويلى اقسۇر ءوڭدى ادام ەدى. بۇرىن بۇل قالادا تۇرعان دەپ ەستىگەنمىن. ءۇي ءىشى دە، كيىمى دە وتە تازا ەكەن. ون شاقتى بالا - بوساعادان تورگە دەيىن سوزىلا تەرەزە جاق قابىرعا ىرگەسىندە قاتار وتىر. استىنا ءۇش جەردەن كىرپىش قويعان ەكى تاقتاي، پارتا بولىپ بارىنە جەتىپتى. «شاكىرت جۇگىنىپ وتىرادى دەپ» ەستيتىنمىن. سول تاقتاي «پارتانىڭ» ارتىنا وتىرعىش ەتىپ دوڭبەك قويىلىپتى. جالعىز-اق قورقىنىشتى جەرى - مولدامىزدىڭ ەكى ايەلى دە سول ۇيدە ءجۇر. «ويپىرماي، مىنالاردىڭ كوزىنشە اندەتۋ - الدارىندا تىرداي جالاڭاش بولىپ شەشىنۋدەن دە قيىن عوي!. وسىلاردىڭ الدىندا قۇيرىقتى ءتۇرىپ قويىپ دۇرەلەنگەندە اندەتسەم نە وڭدىم!» دەپ ويلادىم مەن. بۇل قورقىنىشىمدى مولداعا اكەم ايتىپ جاتتى:
- سىزگە ەڭ ۇمىتكەر بالامدى اكەلدىم. بىراق، ءوزى وتە ۇيالشاق، «اندەتپەي ىشىمنەن وقيمىن، سوندا جاقسى وقيمىن، مولدەكەڭە ايتشى!» دەپ جەتكەنشە جالىندى ماعان. «داۋىسىم جامان» دەيدى.
مولدا جىميىپ قانا كۇلە قارادى ماعان. بۇل كىسىنىڭ ءۇن شىعارىپ كۇلگەنىن قورجادا ەشكىم ەستىمەگەنىن ايتاتىن. وسى جىميۋى ماعان جەتەرلىك سياقتى بولدى.
- ولاي بولسا، سەن ماعان جاقىنىراق، مىنا جەرگە وتىر! - دەپ بىرنەشە وقۋشىنى تومەنىرەك ىعىستىردى دا، مەنى ءوز تۇسىنا، ورتاعا وتىرعىزدى.
اكەم ءوزىنىڭ توتەسىنەن ءبىر-اق قويا سالاتىن ادەتىمەن راقمەتىن ايتىپ شىقتى.
- العاشقى ۇستازى شايتان بولىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقىپ ەدىم، بالامنىڭ باقىتى بار ەكەن، ءسىزدى كەزىكتىرگەن اللاعا ىرزامىن!..
«ءالىپ»، «بي»، «تي» - دەپ باستادىق ءبىز العاشقى وقۋدى. مولدا اربىرەۋىمىزدىڭ داپتەرىمىزگە ارابشا ءالپاۋيتىنىڭ تارتىبىمەن التى ءارىپ جازىپ، ءاربىر ءارىپتى ءبىر-بىردەن كورسەتىپ ۇيرەتىپ شىقتى.
- ەندى وزدەرىڭ داۋىستاپ وقي بەرىڭدەر، - دەپ ماعان ءبىر قاراپ قويدى دا، كورپەسىنە بارىپ وتىردى. بالالار دۋىلداپ الا جونەلدى. ولار وقىعاندا مەن اۋزىمدى عانا جىبىرلاتىپ، ءاربىر ارىپكە انىقتاپ قاراۋمەن بولدىم. ناعاشى اتا مەن شەشەمنەن بۇرىن قۇلاعىما سىڭگەنى بويىنشا بۇل التاۋىنىڭ اتىن دا ءبىلىپ الدىم. جازۋ دا وڭاي سياقتى. بىراق مولدا بىزگە جاز دەگەن جوق. «باسقالارى جازسا مەن دە جازا الامىن» دەپ ويلاپ ارقايسىسىنا كوزىمنىڭ قيىعىمەن قاراسام، ساباقتاستارىمنىڭ جازعانى سول، ءتىپتى قاعازدارىنا قاراماي زۋلاتىپ وتىر. كەيبىرى ءۇڭىلىپ وتىرعان بولىپ، كوزدەرىن تارس جۇمىپ الىپتى. ءبارىنىڭ داۋىسى ادەمى. ال مولدامىز ولاردان دا قۋىراق سياقتى. ۇندەرىن عانا تىڭداپ وتىرعانداي بولسا دا، كوز استىمەن بىلدىرمەي كورىپ وتىر ەكەن. ول «سيقىرلىعىن» بىلە قويدىم دا، قاعازىمنان كوز الماي، سىبىرلاپ وقي بەردىم. «مۇنداي سيقىردىڭ قامشىسى ءوزىنىڭ كوزى سياقتى ۇرلانىپ كورپەنىڭ استىندا تۇرعان بولار، شارت ەتە تۇسكەنىن بىلمەي قالمايىن!»
نەدەن ەكەنىن بىلە المادىم، ساباقتاستارىم جىم بولا قالدى ءبىر كەزدە. مەن ءۇن شىعارماي، اۋزىمدى عانا جىبىرلاتىپ وتىر ەدىم، اشكەرە بولدىم دا قالدىم. جالت قاراسام، مولدانىڭ كوزى دە، ايەلدەرىنىڭ كوزدەرى دە مەندە وتىر ەكەن. ساباقتاستارىم سىقىلىقتاي كۇلدى، بەتىم دۋ-دۋ ەتە ءتۇستى. مولدا ورنىنان تۇردى دا ەڭ باستاعى شاكىرتكە كەلدى.
- قانە، وقىشى، - دەدى اقىرىن عانا. ول زۋلاتىپ ايتا سالدى. مولدا ورتاداعى ءبىر ءارىپتى نۇسقاپ، - مىناۋ نە؟ - دەدى. ول ايتا الماي وتىرىپ قالدى. ءسويتىپ، مولدا ءبارىن جاڭىلتىپ ماعان جەتتى. ءارىپتى قانشا اۋىستىرىپ وقىتسا دا مەن جاڭىلماي، ءدال-ءدال اتاپ بەردىم. ەگەر ۇندەمەي وتىرعانىما قاراي بىلمەي قالسام ماعان جازا بار سياقتى ەدى. ۇستاز جىميىپ قانا ءوتتى مەنەن.
مولداعا ما، يا مولدالىقتان با، ايتەۋىر ايەلدەرى وتە ىقىلاستى كورىنەدى. ەمتيحان كوميسسياسىنشا مولدانىڭ ارتىنان ولار دا قالماي سىعالاپ ءجۇردى. ءارىپ اۋىستىرىپ وقىتقاندا مەنەن باسقا جاڭىلماعانى قالمادى. بىراق، «جاقسى-جامان» دەپ ەشقايسىسىمىزعا ايتقان جوق. سونىسىنىڭ ءوزى جاقسى بولدى، ويتەتىن بولسا مەنىڭ بەتىم جانە دۋىلدار ەدى. بەت دۋىلداۋدان جامان قۇبىلىس جوق. ول ۇيالعانىمدى ءبىلدىرىپ، ودان ارمەن ۇياتقا قالدىرادى عوي!..
تۇستە ۇيگە قايتقاندا تىندىرىپ تاستاعانداي تەز جەتتىم، شايىمدى ىشە سالىپ، مولدا تاپسىرماسا دا ۇيرەنگەن ارىپتەرىمدى جامان قاعازعا جازا بەردىم. كەشكە شەيىن جازدىم. ءۇي ءىشى قاراڭعى تارتقاندا دالاعا شىعىپ قارعا جازدىم. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مولدا سۇراعاندا، مەنەن «جەتىلگەنى» بولماي شىقتى دا، ماعان ون نەشە ءارىپتى ءبىر-اق جازىپ بەرىپ، نەشە رەت قايتالاپ ۇيرەتتى. باسقالارىنىڭ كەيبىرىنە بەس ءارىپ، كەيبىرىنە ءۇش ءارىپ قوسىپ، كەيبىرىنە جاڭا ءارىپ قوسپاي كەشەگىسىن وقىتتى. مەنىڭ ۇيگە قايتقاندا جازاتىن جازۋىم تاعى كوبەيىپ، كەشەگىدەن دە تەز جەتتىم ۇيگە. ءسويتىپ ءۇش كۇن ىشىندە ارابتىڭ نەگىزگى الپاۋيتىن ءبىتىرىپ شىقتىم.
مولدانىڭ تاپسىرۋى - ءارىپتى تاني، وقي الاتىن بولۋ عانا ەدى، مەن جازا دا الاتىن بولىپ الدىم. جازىپ ۇيرەنبەسەم، وقۋدى ۇمىتىپ قالاتىنداي قاۋىپ استىندا ۇيرەندىم.
- جاپپاردىڭ بالاسى ءۇش-اق كۇندە ساۋاتىن اشىپ، مولدا بولىپ شىعىپتى! - دەپ گۋلەتتى قورجا جەلاۋىزدارى. اكەم بەكبوسىن مولدانى شاقىرىپ، سويىپ بەرەرلىك جارامدى مال تابا الماي قينالدى. ماعان ۇستازدىڭ باتاسىن اپەرمەك سياقتى. بىراق بۇل تابىس مولدانىڭ ەڭبەگى مەن مەنىڭ ەرەكشەلىگىمنىڭ بوداۋىنا كەلگەن ەمەس، ۇيالشاقتىق پەن قورقاقتىققا قوسىلعان بۇرىنعى قۇلاق مولدالىعىمىزدىڭ بوداۋىنا كەلگەن ەدى. بىلەتىن لاتىن ارىپتەرىمنىڭ ءىزىن تىلگە جاتتاۋلى اراب ارپىمەن باستىرا قويىپ ەدىم، بۇل جايىمدى شەشەم اشتى. «كوز»، «سۇقتان» قورقاتىن كونە سەنىممەن اشتى:
- ءتىل ءوتىپ كەتپەسىن، كوز تيمەسىن، ساقتاي گور، قۇداي!.. تۋ فا! تۋ فا! - دەپ ۇيدە ءبىراز سىيىنىپ الدى دا، ءار ۇيگە كىرىپ «تەلەفونشى»، «ءتىلشى» ايەلدەرگە «مالىمدەمە» جاريالادى.
- ول بۇرىن وقىعان بالا، مەكتەپتى ارعى بەتتە كورگەن. ەندى مۇندا كەلە سالىپ ۇمىتىپ كەتەتىندەي نە كورىنىپتى. ءالى سول ءىزى!
كەيبىر ءتىلشى وعان سەنبەيتىندىگىن ءبىلدىردى: ارعى بەتتە وقي قوياتىنداي نەشە جاستا ەدى سونشا!
- ودان دا ءتىل، كوز سۇعىنان ساقتاسىن دەپ تىلە، ماديان!.. ءومىرى ۇزاق بولسىن!
- ونىڭ بويى شارعا، بيىل ون ءبىر جاسقا شىقتى! - دەپ سالدى شەشەم...
بۇل ءسوزدى ەستىپ جۇرسەم دە، مەن قورلانا دا، قۋانا دا قويمادىم، ارابتىڭ جالاڭاش ارىپتەرىن لاتىن ءارپى سياقتى تەز ۇيرەنگەنىممەن، ەسكىشەنىڭ «تون كيگەن»، «باسىنا قازان توڭكەرگەن»، «ايبالتا-قىلىش» كوتەرگەن، ءتىپتى «قوس قانجار»، «قوس شوقپار» ۇستاعان قيقى-جيقىلارى ءالى الدىمدا ەدى. ونى اقتاي، ساناتپاي ۇستاعان قۇراننان كورىپ، تاۋقۇمداعى قىستا باسىم اڭكى-تاڭكى بولعان عوي. ەندى سونىمەن كورىسەمىن-اۋ دەپ قايعىعا ءتۇستىم. ول ماعان بۇتىندەي بەيتانىس، شىتىرمان ورمان سياقتى، باسىمدى ءبىر اينالدىرسا شىر اينالدىراتىنداي كورىندى.
سول شىتىرمانعا مولدەكەم مەنى ەرتەڭىنە-اق سۇيرەي جونەلدى. مولدا جەتەكتەگەن سوڭ مەنىڭ جەلمەسىمە لاج بار ما؟ «مولدا كۋدا، مەن تۋدا» دەپ ەرە جونەلدىم، «ءالپىسىن-ءا» دەدى مولدا... ءبىر «ءالىپتىڭ» ۇستىنە قىلىش، ءبىر «ءالىپتىڭ» استىنا قىلىش، ءبىر «ءالىپتىڭ» ماڭدايىنا شوقپار تىرەپ جازدى داپتەرىمە: «ءالبۋسىن-ءا، ءالباسىن-ي، ءالىپتۇر-ءو-ءا،ي،ءو». بۇل قيىنىراق ءتيدى ماعان، مولدا وقىتقاندا ءتىلىمدى كەلتىرە الماي، ارەڭ ايتىپ شىقتىم. «ءبيوسىن-ءبا، بياسىن-بي، ءبيتۇر-ءبو-ءبا-بي-بو». شاتاق وسىنى ەرتەڭىنە وقىعانىمدا شىقتى.
مولدانىڭ وزىنە سۇراق قويعانداي-اق تۇقىرىپ الىپ «ءبيسىڭ بە» دەپ قالدىم. مولدا جىميىپ قانا قويعان سياقتى ەدى. ءتارتىپتى ۇلكەن ايەلى بۇزدى.
- «بي ەمەس، مولدا عوي!» دەدى اناداي جەردە بىردەمە ىستەپ وتىرىپ، كىشى ايەلى كۇلىپ جىبەرىپ ەدى، بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى. مولدا ارتىنا ايەلدەرى جاققا جالت قاراپ، ەسىككە قاراي يەگىن ءبىر-اق قاقتى. بايقاسام، ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن، ەكى ايەل بىردەمەلەرىن جيىستىرىپ الىپ، قارسى ۇيگە شىعىپ كەتتى. «كومەكەيىمدى ەندى سۋىرادى-اۋ» دەدىم ىشىمنەن. قالتىراپ كەتتىم.
- قورىقپا، قورىقپا! - دەپ قالدى مولدا اقىرىن عانا، - «ءبيوسىن-ءبا...» دەپ تۇزەپ قايتا وقىتتى. بۇل رەت امان قالعانىمدى ءبىلىپ، جان-دارمەن داۋىستاپ وقي جونەلدىم. - يە، يە، مىنە ءۇنىڭ اشىلدى! وسىلاي وقىساڭ ءتىلىڭ تەز ۇيلەسەدى!..
مۇنى جازىپ ۇيرەنۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن، كۇندىز-ءتۇنى باقىلداپ ءجۇرىپ، الپاۋيت بويىنشا بار ءارىپتى وسى ەجىكپەن قايتا وقىپ شىقتىم. كۇندىزگى باقىلداۋىم جەتپەگەندەي، تۇندە ۇيىقتاپ جاتىپ تا باقىلداپ قوياتىن بولدىم. ولەرمەندەنە ءجۇرىپ، بۇل ساتىدان دا تەز ءوتىپ ەدىم، بۇل جاي عانا ەكەن، ءۇشىنشى ساتىدان بۇدان دا سويقانى شىعا كەلدى. قوس قىلىش، قوس شوقپار ۇستاعان جويقىنداردىڭ ءدال ءوزى! مۇنى دا «الىپتەن» قايتا باستادى: البەكەسىن-ءان، الباقاسىن-ەن، ءالببا كۇتىر-ءۇن-ءان، ەن، ءۇن... ماي تىلەسەڭ مىنە قۇيرىق، ءتىلىمدى كەلتىرە الماي توبەمنەن ءتۇتىن شىقتى. بۇل «ەگىز پالەنى» تىلگە جەڭىل «ءالىپ» پەن «بيگە» قوسا الماي سونشالىق تايتالاقتانعانىمدى، «ۇستات»، «ۇزات» دەيتىن داۋلەرگە قوسىپ وقۋىم ءتىپتى ماشاقات كورىنەدى. مىنا قالىپتا تىلىمە دە، ارقاما دا ءبىر سويقاننىڭ بار ەكەنى قاق سياقتى.
«شىن جىلاسا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى»، جول-جونەكەي دە، تاماق ۇستىندە دە ۇزدىكسىز باقىلدايتىن بولدىم. تالاي رەت «ۇسا تەكسۋن-ۇسان» دەپ قالىپ، اۋزىمىزداعى تالقاندى بۇركىپ شاشىپ العانىم بار. يللا، يللالاپ ءجۇرىپ بۇل اسۋدان دا استىم.
- «ءالبوسىن-ءا، بيگە ساكىن-ءاپ»، - دەپ باستادى ءبىر كۇنى مولدا، - جەموسىن-ءجا-ءابجا، دالعا ساكىن-ابيجات. ەجىكتەپ شىعاراتىن بۇل بەيتانىس ءسوزدى قازاقشا «ءاپسات» دەگەن ۇقساتىپ ۇيرەنگەن ەدىم. ءتىلىم سوعان دا داعدىلانىپ قالىپتى سول «ءابجاتتى» مولدا الدىندا دا «ءابسات» دەپ وقىپ قالدىم، ەكىنشى رەت قايتالاپ سۇراعاندا تاعى سولاي ايتىپپىن.
- ساعان نە بولدى؟! - دەپ قالدى مولدا. ءاپ-ساتتە-اق ءون بويىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. مولدانىڭ ۇيرەتۋىمەن قايتا ءبىر ايتقانىمشا كيىمىمنىڭ سۋ بولىپ كەتەرىن سەزدىم. ءوزىم وتە جاقسى كورىپ قالعان ۇستازىمنان ەستىگەن وسى ءسوز جۇرەگىمە كۇرزىدەي ءتيدى.
ءار كۇنى بۇدان دا قاتتى ءسوز ەستىپ، قاتۋ قاباق كورىپ ءجۇرىپ، كەي ساباقتاستار ەش نارسە بولماعانداي ءاپ-ساتتە جايراڭ قاعىپ شىعا كەلەتىن. «مولدانىڭ تاياعى تيگەن جەر توزاققا كۇيمەيدى» دەگەن ۇعىم بويىنشا كەيبىرى ءتىپتى ارقاسىن توسىپ بەرۋگە، ءتىلىن شىعارا ۇستاتا قويۋعا دايىن وتىرادى. ال مەن الگىندەي ءسوز ەستىپ قالۋدان دا ساقتانىپ كەلىپ ەدىم. ەندى تاعى ەستۋدەن مىجىلىپ كەتەتىندەي قورقىپ، قاتتى ءتۇيىلىپ وقىدىم. سول كۇنى مولدانىڭ الدىندا عانا ەمەس، ۇيگە قايتقاندا دا باسىمدى قاعازدان الماي، تۇنجىراعان كۇيى پىسىقتاۋمەن بولدىم. «ۇستازدىڭ تاياعى تيگەن جەر توزاققا كۇيمەيدى» دەپ كوڭىل اۋلاعاننان گورى، «ۇستازدىڭ تاياعى تيگەن جەر توزاققا الدىمەن ورتەنەدى» دەپ ساقتانۋدى ابزال كوردىم. ال بۇدان دا ابزالى - «تاياق ەتتەن وتەدى» دەگەن ماقال ەكەن. بۇل ماعان ءوزىنىڭ نۇرلى شىندىعىمەن ۇنادى: سول ءبىر رەتتەن كەيىن «ساعان نە بولعان؟!» - دەگەندەي ءسوزدى سول سابىرلى ۇستازدان قايتالاپ ەستىمەدىم.
-بالاڭىزعا ءبىر «اپتيەك» ءيا، «كالام شاريپ تاۋىپ بەرىڭىز»، -دەپتى مولدا ءبىر كۇنى. اكەم تاياعىن الدى دا ەل كەزە جونەلدى.
- «قالام اقىسىنا» ءوزىمدى السا دا تابايىن! - دەپ جۇگىردى. وقىپ جۇرگەن «يمان شارتىمنىڭ» ەكى-اق بەتى قالىپ ەندى. «اپتيەك» - «كالام ءشاريپتىڭ» قىسقاشا كۋرسى! دەمەك، نادان جاپپاردىڭ بالاسى قۇرانعا ءتۇسۋى اتا-انا ءۇشىن ۇلى مەرەكەنىڭ ءبىرى. باردام اكە-شەشەم بولسا بالاسىن قۇراندى وقۋعا جەتكىزگەن ۇستازعا «ءتىلاشار» ءۇشىن كەمىندە ءبىر جاقسى ات مىنگىزەر ەدى. امال قانشا. «بارعا ءمازىر»، شەشەم شايلىق ءسۇت بەرىپ جۇرگەن ەكى ەشكىسىن جەمدەدى. ءبىرىن سويىپ ماعان كەمپىر-شالداردىڭ باتاسىن اپەرمەك، قالعان بىرەۋىن ىرىم ءۇشىن بەكبوسىن مولللاعا ۇسىنباق. بىراق، بەكبوسىن بولعان ادامدى جالعىز ەشكىمەن الداۋدان قاتتى ۇيالىپ ءجۇردى ءوزى.
بۇل سىڭايدى بايقاعان قۇداي تاعالا ءبىر اقىلعا كەلگەن كورىنەدى. مەن ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن مەيىربان اتا-انامدى شىعىننان مۇلدە قۇتقارعىسى كەلدى مە، الدە مەنى جاقسى كورىپ قالىپ، ءوز دارگايىنا اكەتكىسى كەلدى مە، بىلمەدىم. «يمانشارتتى» بىتىرگەن كۇنىمنىڭ كەشىندە اۋىرىپ دومالاپ ءتۇستىم، وڭ جاق قابىرعامنان قۇدىرەتتى ءبىر «تەمىر شەڭگەل» ءبۇرىپ الا جونەلدى. جاياۋ ءۇش كۇن ساندالىپ، ازىپ-توزعان اكەم ارەڭ تاپقان جالبا-جۇلدا «كالام ءشاريپىن» اكەلىپ، ارسى-كۇرسى بولىپ جاتقانىمدا باسىما جاستادى.
قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، مەن يسلام وقۋىن يتەرە الماي قالۋدان ءولىمدى ابزالىراق كورەتىن وسىنشالىق ءمۇريت تاليپ بولعانمىن. ءار قانداي مۇراتتىڭ العا يتەرمەلەۋشى كۇشى - ارمان. ارمانىم - يسيلام تۋىن كوتەرۋ بولماسا مۇنشالىق ولەرمەندىكپەن وقىر ما ەدىم. بىراق، ءوزىن سونشالىق سۇيگەن قۇلىن، ءوز ءامىرىن ولەرمەندىكپەن قورعاۋعا دايىندالعان الال قولعاناتىن اللا تاعالانىڭ ءوزى قولداماي، موينىن استىنا كەلتىرە قۇلاتتى. ۋلىعى پارۋارديگار ءوزىن سۇيگەن قۇلىمەن وسىلاي وينايتىن، جاقسى كورگەنىن جالپ ەتكىزىپ، ءتىپتى كۇنگە دە كورسەتپەي الا جونەلەتىن ەجەلگى ادەتىن ىستەدى. ەڭ سەنگەن، ەڭ ۇلى قولداۋشىم ءساتتى كەزەڭىمدە وسىلاي دومالاتقاندا، ونىڭ دۇشپانى بولعان سىزدەر ايارسىزدار ما مەنى؟ ول ءۇشىن ماعان نە ىستەسەڭىزدەر دە راۋا! مەنىڭ دەنەمدە قۇدايدىڭ سىزدەرگە قاراتىپ قىلمىس تامىرلارىنان قۇرعان تورى بار شىعار، سونداعى ءولىپ-ءوشىپ وقىعانىمانىڭ بارلىعى قىلمىس ەمەس پە؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] قىتايشا جەرگىلىكتى وكىمەت باستىعى دەگەن ءسوز
