5. داموللا بيتىلەۋوۆ

سۇراق-جاۋاپتىڭ كەلەسى كەزەگى تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى كىسىنىڭ ىشىندەگى داموللا بيتىلەۋوۆكە كەلدى. ول كەزىندە "الاشوردا" اسكەرىنىڭ سابىندا بولعاندىقتان دا، تەرگەۋشىلەر سۇراقتى بىردەن تورعاي وقيعاسىنا قاتىستى قويعان. سونداي-اق تەرگەۋشىلەر وزدەرىنە كۇدىكتى كورىنگەن جايلاردى، اسىرەسە، ابدۋللين مەن ءبىرىمجانوۆ جونىندە تاپتىشتەي قازبالاعان سياقتى.

"داموللا بيتىلەۋوۆتىڭ تەرگەۋىنىڭ حاتتاماسى. 1929 جىل. 3 قاڭتار.

5. داموللا بيتىلەۋوۆ

سۇراق-جاۋاپتىڭ كەلەسى كەزەگى تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى كىسىنىڭ ىشىندەگى داموللا بيتىلەۋوۆكە كەلدى. ول كەزىندە "الاشوردا" اسكەرىنىڭ سابىندا بولعاندىقتان دا، تەرگەۋشىلەر سۇراقتى بىردەن تورعاي وقيعاسىنا قاتىستى قويعان. سونداي-اق تەرگەۋشىلەر وزدەرىنە كۇدىكتى كورىنگەن جايلاردى، اسىرەسە، ابدۋللين مەن ءبىرىمجانوۆ جونىندە تاپتىشتەي قازبالاعان سياقتى.

"داموللا بيتىلەۋوۆتىڭ تەرگەۋىنىڭ حاتتاماسى. 1929 جىل. 3 قاڭتار.

(ەكىنشى جاۋاپ، بىراق مازمۇنىنا وراي الدىعا سالىندى): 915 جىلى جاديتشە بالا وقىتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋىلعا ءوز بولىسىمىزدىڭ ىشىندە تۇراتىن ابدۋللين كەنجەعالي مۇعالىمدىككە كەلدى. ابدۋللين بىزگە كەلىسىمەن مەن ەسكى مەدرەسەنى تاستادىم دا، ءابدۋلليننىڭ مەكتەبىنە اۋىستىم. ول احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى بارىنەن جوعارى قوياتىن. ودان ءدارىس الا ءجۇرىپ مەن سونىڭ ىقپالىندا كەتتىم دە ۇلتشىلدىق دەرتىنە شالدىقتىم. ء(بىرىنشى جاۋاپتىڭ باسى): 1918 جىلى "الاشوردانىڭ" جاساعىنا جىگىتتەر جيناۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋىلىمىزعا كەنجين مەن قاراتىلەۋوۆ كەلدى، ولاردىڭ قاسىندا اقتوبەلىك ابدۋللين بار ەكەن. مەن ول كەزدە 18 جاستا ەدىم، ەش جەردە وقىمايتىنمىن، ورىسشا بىلمەيتىنمىن، تەك قانا "قازاق" گازەتىن عانا وقيتىنمىن، سول جولى ولار مەنى "الاشوردا" جاققا شىعۋعا ۇگىتتەدى. "الاشوردانىڭ" جاساعىنا ەنگەن سوڭ مەن التى اي بويى جاي عانا جاساق (ميليتسيونەر) مىندەتىن اتقاردىم. كولچاك ۇكىمەتى "الاش" اۆتونومياسىن مويىندامايتىنىن مالىمدەگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ اقتوبەلىك جىگىتتەر اۋىلدارىنا قايتىپ كەتتى. ءبىز تورعايدان مامىر ايىندا كەتتىك، الاشوردالىقتار سوندا قالدى. قىس بويى ورىنبورداعى قازاق رەۆكومىندا ىستەدىم دە، كوكتەم شىققان سوڭ اۋىلعا قايتتىم، وندا اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىسىمەن اينالىستىم.

كۇزگە قاراي تاشكەنتكە اتتاندىم. ەسپولوۆ، دۋلاتوۆ، ءبىرىمجانوۆ مەنەن كەيىن كەلدى، ال دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا مەن حالەل، جالەنوۆ كارىم، يسا قاشقىنباەۆ ماعان دەيىن وسىندا كەلىپ الىپتى، مەن ولاردى تانىماۋشى ەدىم. دۋلاتوۆتى، ەسپولوۆتى، ءبىرىمجانوۆتى بۇرىننان "الاشوردانىڭ" تۇسىنان بىلەتىنمىن. تاشكەنتكە قازاق ينستيتۋتىنا ءتۇسۋ ءۇشىن بارىپ ەدىم، الايدا قابىلداۋ ۋاقىتى ءوتىپ كەتىپتى دە، مەنى سول ينستيتۋتتىڭ جانىنداعى ۇلگى-تاجىريبە مەكتەبىنە مۇعالىم ەتىپ الدى. مەن سول كەزدىڭ وزىندە جاستاردىڭ اراسىندا الدەبىر سالقىندىقتىڭ بارىن اڭعاردىم. ول كەزدە ادىلەۆ پەن بولعانباەۆ جوق ەدى.

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە دۋلاتوۆ ماعان: سەن بۇگىن رەداكتسياعا كەلىپ كەت، وندا تورعايدان، اقتوبەدەن، تاعى باسقا دا جەردەن تاشكەنتكە كەلگەن باۋىرلارىمىز جينالادى، اقىلداساتىن ماسەلە بار، - دەدى. مەن ونىڭ بۇل شاقىرۋىنا قاتتى تاڭدانىپ قالدىم، زادى مەنى  "الاشوردادا" قىزمەت ەتكەن دەپ ويلاپ قالسا كەرەك.

شاقىرعان جەرىنە بارعاندا، ول ارادان ەسپولوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ حالەلدى كوردىم. الايدا بۇل كەش بوسقا ءوتتى، سەبەبى ەشكىم دە جينالمادى. 2-3 كۇننەن كەيىن تاعى دا كەزدەسۋ مەزگىلى بەلگىلەندى. بۇل  جولى دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ ۇيىنە جينالدىق. ولار الدەبىر ۇيىم قۇرۋ، ونىڭ جارعىسىن قابىلداۋ، مۇشەلىككە الۋ ت.ب. تۋرالى پىكىر الىستى. ولار ۇيىمنىڭ جوسپارىن تيااقتاپ، ورىنبوردان نۇسقاۋ الۋدى نە دۋلاتوۆقا، نە ەسپولوۆقا، ايتەۋىر، ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنە تاپسىردى. دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن دۋلاتوۆ ەكەۋى بۇل ارادا ەرەكشە ىقپال جاساپ، ىنتا تانىتتى، قىسقاشا ايتقاندا، بار ءىستى سول ەكەۋى شەشتى. سودان كەيىن بولعانباەۆ پەن ادىلەۆ كەلدى. ودان بۇرىن ادىلەۆتى بىلمەيتىنمىن، ال بولعانباەۆتى توڭكەرىسكە دەيىن ورىنبور قالاسىندا ءبىرىنشى رەت كورگەمىن. ول سول كۇنى تۇندە كەلىپتى، بۇعان دەيىن دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ ۇيىندە، نە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە بولىپ، بولعانباەۆ پەن ادىلەۆ ءوزارا كەڭەس وتكىزىپتى، مەن ول جينالىستا بولعامىن جوق. ول كەزدە دۋلاتوۆ تۋرتسيك-ءتىڭ جاتاقاناسىندا تۇردى.

ارادا 3 كۇن وتكەننەن كەيىن تاعى دا باس قوستىق، ءادىلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ ورىنبوردان كەلگەنىن، ولاردىڭ بىرەۋى وسىندا قالاتىنىن، ال بولعانباەۆتىڭ شىعىس جاقتاعى ءبىر ەلدىڭ شەكاراسىنان ءوتۋى كەرەكتىگى جونىندە ايتىلدى. مەن كوپ نارسەنى تۇسىنگەمىن جوق. بولعانباەۆتى جەتىسۋعا جىبەرمەدى. ول كەزدە ۆاليدوۆ بۇقارادا ەدى، سوندىقتان دا ولار بۇقاراداعى ۆاليدوۆكە ءبىر وكىل جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بولعانباەۆ پەن ادىلەۆ بارسىن - دەستى. ول كەزدە مەنىڭ دارىستەرىم دە ءبىتىپ ەدى، سوندىقتان دا بۇقارانى كورگىم كەلىپ، ولارمەن بىرگە مەن دە بارىپ كەلسەم قايتەدى, - دەدىم، ولار كەلىسىمىن بەردى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ولار جولعا شىعۋعا ۇلگەرە الماي قالدى، مەن قاي جەردە كەزدەسەتىنىمىزدى ايتتىم دا، جولعا شىقتىم. مەن قوقانعا (بۇقارا بولۋى ءتيىس، ويتكەنى قوقان شاھارى مۇلدەم باسقا باعىتتا - ت.ج.) ءتۇن ىشىندە كەلدىم دە, اسكەري  ءنازىر اريفوۆتىڭ ۇيىنە باردىم. كەلەسى كۇنى سول اراعا ادىلەۆ پەن بولعانباەۆ تا كەلدى. سويتسەم، اريفوۆ ۆاليدوۆتى بىلەدى ەكەن.

سول جەردە 2-3 كۇن تۇرعان سوڭ وزبەك اربامەن ۆاليدوۆكە بەت الدىق. مەن، ادىلەۆ جانە بولعانباەۆ ۇشەۋىمىز اتتاندىق. ۆاليدوۆ قالادان تىسقارى 15 شاقىرىمداي جەردە تۇرادى ەكەن، قالعان ەكەۋمىزدى تانىمايتىن ەدى. ءبىز ونىڭ ۇيىنە كەلدىك، ول ۇيىندە ەكەن. ۇستىنە وزبەكتىڭ اق حالاتىن جامىلىپ، قىسقا دامبالىن كيىپ، كىشكەنە باشماقتى اياعىنا ءىلىپ، باسىنا شالما وراپ الىپتى، سىنىق كوزىلدىرىگى بار ەكەن. ءبىز ەڭ الدىمەن شاي ىشتىك. ۆاليدوۆ اۋەلى تەك بولعانباەۆپەن عانا سويلەسەتىنىن، ءبىزدىڭ توپتانىپ كەلگەنىمىزدى قۇپتامايتىنىن ءبىلدىردى. سودان كەيىن ەكەۋى باقشاعا بارىپ، وڭاشا سويلەستى. قايتار جولدا ءبىز وعان ءۆاليدوۆتىڭ نە ايتقانىن ەستىپ-بىلدىك... سويتسەك: ءبىز قازىر ەڭ سەنىمدى ۇيىم - باسماشىلارمەن بايلانىس جاساۋىمىز كەرەك ەكەن، سونداي-اق، تاشكەنتتەگى ۇيىم وعان زەرەك تە قابىلەتتى ءبىر ادامدى وزدەرىنىڭ وكىلى ەتىپ جىبەرسىن جانە بۇعان كومەكتەسىپ وتىراتىن بولسىن، - دەپتى.

ۆاليدوۆتەن شىققان سوڭ ءبىز اريفوۆقا قايتىپ باردىق، ول ۇيدە ۇشەۋمىز 15 كۇندەي بىرگە تۇردىق. سودان كەيىن بولعانباەۆ پەن اريفوۆ تاعى دا ءبىر رەت بارىپ قايتتى. ىلە مەن تاشكەنتكە قايتتىم دا، ادىلەۆ سوندا قالىپ قويدى. بۇل مامىر ايىنىڭ نە ماۋسىم ايىنىڭ باسى، ايتەۋىر، كوكتەم ايى بولاتىن. تاشكەنتكە كەلگەن سوڭ مەن دەمالىس الدىم. مەن قايتىپ كەلگەننەن ءسال عانا بۇرىن دۋلاتوۆ ۇيەلمەنىن ىزدەپ سەمەيگە كەتىپتى. ول جەكە ۆاگونمەن كەتىپتى. مەنەن ەشكىم ەشتەڭە سۇراعان جوق. ويتكەنى، دوسمۇحامەدوۆتەر وتە تىك مىنەزدى ادامدار، ال دۋلاتوۆ اسا ساق كىسى ەدى. ولار قازىر دە مەنىمەن سويلەسپەيدى. اۋىلدا مەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندىم. بۇل كەزدە اشارشىلىق بولىپ جاتىر ەدى.

وسى ارادا د.بيتىلەۋوۆتەن ونىڭ گەرمانيادا وقۋدا بولعان كەزدەرى سۇرالعان سياقتى.

د.بيتىلەۋوۆ (جالعاسى): "گەرمانيادان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن مەن دۋلاتوۆپەن كەزدەستىم. مۇڭايتپاسوۆتىڭ (ول دا گەرمانياعا وقۋعا بارعان - ت.ج.) مەنەن بۇرىن كەلۋىنە بايلانىستى مۇنداعىلار ءۆاليدوۆتىڭ گەرمانيادا تۇراتىنىن ءبىلىپ الىپتى. مەنەن: ۆاليدوۆ قالاي تۇرىپ جاتىر ەكەن؟، - دەپ سۇرادى. - جامان تۇرمايدى، بىراق مەنەن ەشنارسە بەرىپ جىبەرگەن جوق", - دەدىم... كەيبىر جايلاردى ۇمىتىپ كەتۋىم مۇمكىن، بىراق تا ول تۋرالى كەلەسى جاۋابىمدا تولىق جازىپ بەرۋگە ۋادە بەرەمىن" - دەپ، داموللا بيتىلەۋوۆ قول قويعان.

ايىپكەر بيتىلەۋوۆ داموللانىڭ قوسىمشا تەرگەۋدە بەرگەن ء(وزى ايتقان كەلەسى) جاۋابى.1929 جىلعى 26 ماۋسىم:

"مەنىڭ ەسىمە ماعان بەرىلگەن سۇراقتان كەيىن مىنا جاي ءتۇستى، مەن بەرليننەن قايتار كەزدە دۋلاتوۆقا مالىمەت - حابار بەرۋ ءۇشىن ءبىرىمجانوۆ پەن ۆاليدوۆ حات جازعان كەزدە مەن ول حاتتىڭ ىشىندەگى شارتتى بەلگىلەردى قويىن داپتەرىمە كوشىرىپ الدىم با، الدە بەتىن جىرتىپ اپ بەرە سالدىم با بىلمەيمىن، ال تەرى وڭدەۋ ءىسى جونىندەگى كىتاپتىڭ ىشىندەگى ءسوزدى كوشىرىپ الدىم. ايتەۋىر، سونداعى جازىلعانداردىڭ بارلىعىن دۋلاتوۆقا بەردىم، ونى ەسىمە جاقسى ساقتادىم. مۇنىڭ بارلىعىن ءبىرىمجانوۆ پەن ءۆاليدوۆتىڭ كوزىنشە جانە ولار قاي جەرگە نە دەپ جاز دەسە - سولاي جازدىم. سوندىقتان دا كىتاپتىڭ بەتتەرىنىڭ اراسىنا شاشىراپ جازىلعان سوزدەر رەت-رەتىمەن جانە مازمۇنىنا سايكەس ورنالاستىرىلدى ما، جوق، باسقاشا وقۋ ءتارتىبى بولدى ما، ونى بىلمەيمىن. تەرى وڭدەۋ ءىسى جونىندەگى كىتاپتاعى سوزدەردى قانداي تارتىپپەن كوشىرىپ بەردىم، ول دا قاپەرىمدە قالماپتى."

وسىدان كەيىن: "اپتاج", "حادرەز", "ساشگاف",  "كاكلەم", "نۋگي", "لاتيف", "زاگيدي", "زاگيد", "ل كاداك" - دەگەن سوزدەردى جازىپ، ءار بەتىن، ءار كۇنىن كورسەتەدى. «شيفر» دەپ جۇرگەنى وسىلار. مىرجاقىپتى، عازىمبەكتى قالايدا شەت ەلدىڭ شپيونى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان. بۇل وتىرىكتى تەرگەۋشى ساەنكو قۇراستىردى ما؟ ارينە، ونىڭ تىرىسۋىنسىز بۇل ءىس ءدال وسىلاي بەت الماس ەدى.

ونىڭ بارعانى راس بولاتىن، ونى ءوزىنىڭ "قاتيرالار" اتتى 1969 جىل ستانبولدا شىققان ەستەلىگىندە جازىپ قالدىرعان. وندا د.بيتىلەۋوۆتىڭ ەسىمى اتالمايدى.

تاشكەنتتەگى ءۇي-ىشىلىك نەمەسە مەكەمە جۇمىسىنا قاتىستى باس قوسۋلاردىڭ ءوزىن (مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە بايلانىستى جينالىپ، سۋرەتكە تۇسكەن) د.بيتىلەۋوۆ استىرتىن ۇيىمنىڭ ءماجىلىسى رەتىندە مالىمدەگەن. مىسالى:

"بىردە مەنى دۋلاتوۆ رەداكتسياعا كەل دەپ شاقىردى، وندا بارسام، مۇندا ۇمىتپاسام ەسپولوۆ، دوسمۇحامەدوۆ حالەل جانە دۋلاتوۆتىڭ ءوزى وتىر ەكەن، سوڭعىسى مەنى ولارعا ءوز ادامىمىز دەپ تانىستىردى. مەن، اقىماق باسىم، ولاردىڭ قويعان كوپشىگىنە ماساتتانىپ ولاردىڭ ايتقانىنا كونە بەردىم. بۇل كۇنى شاقىرىلعان ادامداردىڭ ءبىرازى كەلمەگەندىكتەن دە ءبىر كۇندى بەلگىلەپ، سول كۇنى ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە جينالاتىن بولىپ تاراستى. كەلىسىلگەن كۇنى ولاردىڭ بارلىعى دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ ۇيىنە جينالدى، ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى تالقىلاعان ماسەلەسى ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسىن دايىنداۋ بولدى. ەگەردە جاڭىلماسام ۇيىمنىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسىن تياناقتاۋ دۋلاتوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ حالەلگە تاپسىرىلدى. ونداعى ايتىلعان سوزدەردىڭ بارلىعى ەسىمدە جوق، بىراق تا ولاردىڭ ءبارى دە: "كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ساناۋلى عانا ۋاقىت قالدى", - دەگەنگە  سايادى، ولار مۇنى انا جەردە اناداي وقيعا، مىنا جەردە - مىناداي وقيعا ءوتىپ جاتىر دەپ ءتۇسىندىردى. تالقىلاي كەلىپ، ورىنبورداعى ۇيىممەن جالعاسقان بايلانىستى تەرەڭدەتە بەرۋ كەرەك دەپ شەشتى. ولاردىڭ بىردە ماعان: "ەگەر دە زاكي (ۆاليدوۆ) كەلگىسى كەلسە، وندا ونى مىندەتتى تۇردە تاشكەنتكە شاقىرۋ كەرەك", - دەگەنى بار. بۇدان كەيىن تاعى دا ءبىر جينالىس ءوتتى. بۇل ماجىلىستە جارعى مەن باعدارلاما تالقىلاندى، وندا كىمدى قالاي ۇيىمعا مۇشەلىككە تارتۋ كەرەك، ۇيىم ءۇشىن قاراجاتتى قايدان جانە قالاي تابۋ كەرەك ەكەندىگى كورسەتىلدى. ونىڭ كوبى ەستە قالعان جوق. تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرى - دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن دۋلاتوۆ بولدى".

ەمىن-ەركىن تۇزەتىلگەن ءماتىننىڭ ىشىندەگى ساياسي استارى بار دەگەن سوزدەردىڭ استى سىزىلىپ، بارىنشا باتىرا وڭدەلىپ، استارلى سوزدەر قوسىلعان. مۇنى اۋدارعان ادام تۇزەتتى مە، الدە اۋدارما دەپ تەرگەۋشى پەتروۆتىڭ ءوزى وڭدەپ جازدى ما، بەلگىسىز. وسىدان كەيىن تەرگەۋشىلەر 1929 جىل 8 قاڭتار كۇنى دۋلاتوۆ پەن بيتىلەۋوۆتى بەتتەستىرگەن.

"بيتىلەۋوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋىنىڭ حاتتاماسى. 8 قاڭتار. 1929 جىل.

سۇراق: (بيتىلەۋوۆكە قاي ۋاقىتتان بەرى ءسىز دۋلاتوۆتى بىلەسىز؟

جاۋاپ: 14-جىلدان باستاپ گازەت ارقىلى بىلەتىنمىن. سودان كەيىن 18-جىلى ورىنبوردا وتكەن قۇرىلتايدا كوردىم، تەك 18-جىلدىڭ كۇزىندە "الاشورداعا" قوسىلعاننان كەيىن عانا ونىمەن كوزبە-كوز تانىستىم. 1920 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە بارعاندا دۋلاتوۆپەن تاعى دا كەزدەستىم.

سۇراق: ءسىز ونىمەن قانداي جاعدايدا كەزدەستىڭىز؟

جاۋاپ: ءبىز مەن جۇمىس ىستەيتىن ينستيتۋتتا كەزدەسىپ تۇراتىنبىز.

سۇراق: دۋلاتوۆ ول كەزدە قايدا جۇمىس ىستەيتىن ەدى؟

جاۋاپ: "اقجول" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا.

سۇراق: ول كەزدە وعان كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ادامدار بولدى ما؟

جاۋاپ: ول بىرىمجانوۆپەن جانە يۋسۋپوۆپەن بىرگە تۋرتسيك-ءتىڭ جاتاقحاناسىندا تۇراتىن، اندا-ساندا مەن دە سوندا بارىپ ءجۇردىم.

سۇراق: (دۋلاتوۆقا) ءسىزدىڭ بولمەڭىزدە بيتىلەۋووۆ بولدى ما؟

جاۋاپ: كەلىپ كەتۋى مۇمكىن.

سۇراق: ونىڭ كەلگەنىن نە كەلمەگەنىن ناقتى ايتا المايسىز با؟

جاۋاپ: ءيا، كەلىپ تۇردى.

سۇراق: (بيتىلەۋوۆكە) ءسىز بەن دۋلاتوۆتىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر استىرتىن ۇيىم تۋرالى ءسوز بولدى ما جانە قانداي جاعدايدا ءوتتى؟

جاۋاپ: مەنىڭ بىلەتىنىم: تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ بولعاندىعى عانا.

سۇراق: ونى كىمنەن ءبىلدىڭىز؟

جاۋاپ: مەن ونى اۋەلى دۋلاتوۆتان، مەنى كەشكە قاراي رەداكتسياعا كەلىپ كەت دەگەن كۇنى ەستىدىم. مۇنى ول ينستيتۋتتا ايتتى ما، جوق، كوشەدە ايتتى ما، ول جاعى ەسىمدە جوق.

سۇراق: (دۋلاتوۆقا) ول وقيعا ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە مە؟

جاۋاپ: جوق، ونداي اڭگىمە بولعان ەمەس .

سۇراق: (بيتىلەۋوۆكە) سونىمەن ءسىز الگى جينالىسقا كەلدىڭىز، ءارى قاراي نە بولدى، سونى ايتىڭىز.

جاۋاپ: ءيا، مەن سوندا بولدىم... ول ماجىلىستە دۋلاتوۆ مەنى ءوز ادامىمىز دەپ تانىستىردى.

سۇراق: (دۋلاتوۆقا) ازامات دۋلاتوۆ، مۇنداي جايدىڭ بولعانى راس پا؟

جاۋاپ: بۇل ادامدى جينالىسقا شاقىرىپ، وزگەلەرگە مۇنى تانىستىرعانداي جاعداي بولعان ەمەس.

سۇراق: ماسەلەن، بيتىلەۋوۆپەن بىرگە حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە بولدىڭىز با؟

جاۋاپ: ونداي جاعداي بولعان ەمەس.

سۇراق: (بيتىلەۋوۆكە) مۇمكىن ءسىز كەيبىر جايلاردى ناقتىلاپ ايتىپ، ونى دۋلاتوۆتىڭ ەسىنە تۇسىرەرسىز؟

بيتىلەۋوۆتىڭ جاۋابى: دۋلاتوۆتىڭ ول ۇيدە بولعانىن مەن بىلەمىن. ول ۇيدە ورىندىقتار جوق بولاتىن، سوندىقتان دا ءبىز قازاقشا مالداس قۇرىپ وتىردىق. بۇل ماجىلىستە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى، ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسىن تالداۋ ماسەلەسى قارالدى. باعدارلامانى بىرنەشە ادامنىڭ بىرىگىپ جاساۋى مۇمكىن ەمەس قوي، سوندىقتان ونى دۋلاتوۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆكە تاپسىردى، الدە بىرەۋىنە عانا تاپسىردى ما ەكەن...

سۇراق: (دۋلاتوۆقا) مۇمكىن مۇنداي جايدى ەندى ەسىڭىزگە تۇسىرگەن شىعارسىز؟

جاۋاپ: ونداي ءماجىلىس وتكەن جوق. مەنىڭ بيتىلەۋوۆكە قوياتىن سۇراعىم بار: قانداي ۇيىم تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ؟

بيتىلەۋوۆتىڭ جاۋابى: ءبىر كەزدە "الاشوردا" بولدى ەمەس پە، مەن مۇنى سول ۇيىم عوي دەپ ۇقتىم، "الاشوردانىڭ" باعدارلاماسى دەپ ءتۇسىندىم، مەن بۇرىنعى "الاشورداشى" رەتىندە، بۇلاردىڭ قاتارىنداعى سارباز - جىگىتى ەسەبىندە بۇرىنعى جەتەكشىلەرىمنىڭ ايتقانىنا كونىپ، سوڭدارىنان ەرە بەردىم".

قانداي جينالىس ەكەنىن ءوزى بىلمەيدى، بىلمەسە دە استىرتىن ۇيىمنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى دەپ سەندىرە ايتقان.

"دۋلاتوۆ: مۇنىڭ سوزىنەن مەنىڭ تۇسىنگەنىم مىناۋ: ءبىز ول جينالىستا "الاشوردا" ۇيىمىنىڭ ماسەلەسىن جانە سول ۇيىمنىڭ باعىتى مەن جارعىسىن تالقىعا سالىپپىز. بۇل ەشقانداي دا قيسىنعا كەلمەيدى، ويتكەنى كەزىندە "الاشوردانىڭ" ءوزىنىڭ باعدارلاماسى بولدى، دەمەك، ونى تالقىلايتىنداي ەشقانداي دا قاجەتتىلىك جوق".

ءيا، "الاشوردانىڭ" باعدارلاماسى مەن جارعىسى بار، باسپاسوزدە جاريالانىپ، جيناقتا باسىلعان. ونى قايتالاپ جازۋدىڭ نە تالقىعا سالۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق بولاتىن. م.دۋلاتوۆ د.بيتىلەۋوۆتىڭ  بۇل دولبارىنىڭ وتىرىگىن شىعارىپ، ناقتى تويتارىس بەرگەنىنە قاراماستان داموللا سونداي ءبىر "ساۋاتسىز بىلمەستىكپەن" قارسى سۇراق قويعان.

بيتىلەۋوۆ: ايتەۋىر استىرتىن ۇيىم قۇرعىلارى كەلدى. ەگەردە ونىڭ ەشقانداي قۇپياسى بولماسا، وندا نەگە بۇل ماسەلە پاتەردە وڭاشا تالقىلاندى (مۇنىڭ دا لوگيكاسى دۇرىس - ت.ج.).

سۇراق: (دۋلاتوۆقا) دەمەك بيتىلەۋوۆ وتىرىك ايتىپ تۇر عوي؟

جاۋاپ: ءيا.

سۇراق: ونىڭ سىزگە جالا جاباتىنداي قانداي وكپەسى بار ەدى؟

جاۋاپ: ونداي وكپە ءبىزدىڭ ارامىزدا بولماعان سياقتى.

سۇراق: (بيتىلەۋوۆكە) ءسىز بولعانباەۆ پەن ادىلەۆتىڭ ورىنبوردان نەگە كەلگەنىن بىلەسىز بە؟

جاۋاپ: بىلمەيمىن.

سۇراق: ولار قانداي ماقساتپەن كەلدى؟

جاۋاپ: مەنىڭ ويىمشا ولاردى مۇندا جىبەرگەن ورىنبورداعى ءدال وسىنداي ۇيىمنىڭ ادامدارى.

دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراق: بۇل تۋرالى سىزگە ءمالىم بە ەدى؟

دۋلاتوۆتىڭ جاۋابى: ول: نە سولاي بولۋى كەرەك دەپ جورامالداپ سوعىپ وتىر ما، الدە، ناقتى سولاي بولدى دەپ وتىر ما؟

بيتىلەۋوۆ: مەن ول تۋرالى بىلەتىنمىن. ورىنبورداعى ۇيىم بولعانباەۆ پەن ادىلەۆتى بايلانىس جاساۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ادەيى جىبەرگەنىن انىق بىلەمىن.

دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراق: ولاردىڭ كەلۋىنىڭ ماقساتىن ءبىلدىڭىز بە؟

جاۋاپ: جوق.

سۇراق: جينالىستا بولدىڭىز با؟

جاۋاپ: جوق، ال دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ ۇيىنە بارىپ تۇرعانىم راس.

سۇراق: ادىلەۆتىڭ دە نەگە كەلگەنىنىڭ ءمانىسىن ءسىز بىلەسىز بە؟

جاۋاپ: جوق.

دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراق: بولعانباەۆ پەن ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارۋىنىڭ سەبەبى سىزگە بەلگىلى مە؟

جاۋاپ: ولاردىڭ قانداي ماقساتپەن كەتكەنىن ءبىلۋ بىلاي تۇرسىن، مەن ولاردىڭ وندا بارعانىنان دا حابارسىزبىن. سول كەزدە مەن تاشكەنتتە مە ەكەم، سونى بىلگىم كەلەدى؟

بيتىلەۋوۆ: مەن كەتكەن كەزدە ءسىز تاشكەنتتە بولاتىنسىز، ال مەن قايتىپ كەلگەندە ءسىزدى ۇيىنە كەتىپ قالدى دەدى.

سۇراق: دەمەك ءسىز بۇقاراعا بارىپ قايتتىڭىز عوي؟

بيتىلەۋوۆ: ءيا، بارىپ قايتتىم. مەن ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ ۇستازىم بولعان اريفوۆكە جولىعۋعا باردىم.

سۇراق: ال دۋلاتوۆ ول كىسىمەن تانىس پا ەدى؟

جاۋاپ: ونى اشىپ ايتا المايمىن.

دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراق: 1921 جىلى سىزبەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن ۆاليدوۆتەن ءبىر باشقۇرت كەلىپ جولىقتى ما؟

جاۋاپ: ەشقانداي دا باشقۇرتتى بىلمەيمىن.

بيتىلەۋوۆكە قويىلعان سۇراق: ءبىر باشقۇرت ادامنىڭ كەلگەنى سىزگە بەلگىلى مە، جوق پا؟

بيتىلەۋوۆ: ول ادامدى مەنىڭ ءوزىم كورگەنىم جوق، بىراق تا دۋلاتوۆ پەن ەسپولوۆتىڭ اڭگىمەسىنەن ول باشقۇرتتىڭ كەلىپ-كەتكەنىن انىق بىلەمىن.

سۇراق: ول اڭگىمە قانداي جاعدايدا قوزعالىپ ەدى؟

جاۋاپ: الدە رەداكتسيادا ما، الدە پاتەردە مە، ەسىمدە جوق، بىراق تا دۋلاتوۆتىڭ ەسپولوۆقا: "سەن ونى قالاي كورمەي قالدىڭ، ونىڭ باسىندا ۇلكەن قالپاعى بار ەدى", - دەپ ايتىپ جاتقانىن ەستىپ قالدىم. مەن ولاردان كىم تۋرالى اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىن سۇرادىم، سويتسەم ءبىر باشقۇرت كەلىپ كەتىپتى، ارينە، ول ءۆاليدوۆتىڭ ادامى، ونىڭ قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ءوزىم ونى كورگەمىن جوق، بىراق تا ول ادامنىڭ باشقۇرت ەكەنىن انىق بىلەمىن.

دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراق: باشقۇرت تۋرالى ەسپولوۆپەن سويلەسكەنىڭىز ەسىڭىزدە جوق پا؟

جاۋاپ: جوق".

وسىدان كەيىن ەكەۋى دە قولىن قويعان. بۇعان قوسىمشا تۇسىنىكتەر بەرىپ جاتۋدىڭ پالەندەي قاجەتتىلىگى شامالى سياقتى. د.بيتىلەۋوۆتىڭ جاۋابىنان ناقتى شىندىقتى اڭعارۋ مۇمكىن ەمەس. ولار كەزدەسىپ، بىرگە وتىرىستا بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، قانداي ۇيىم تۋرالى ءسوز بولعانىن ايتىپ بەرە الماۋى قيسىنعا كەلمەيدى. وزگە-وزگە، د.بيتىلەۋوۆتىڭ مۇنى تۇسىنەتىندەي ساۋاتى بار بولاتىن.

د.بيتىلەۋوۆ، 23 قاڭتار، 29 جىل: „مەن عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ „الاشورداداعى" ءىس-ارەكەتىن ايتا المايمىن، ول كەزدە مەن ءبىرىمجانوۆتى بىلمەيتىنمىن. ونىمەن تاشكەنتتە عانا تانىستىم. ءبىز ول كەزدە (الاش جاساعىندا جۇرگەندە - ت.ج.) ور مەن تورعاي اراسىندا جورتۋىلداپ جۇرەتىنبىز. „الاشوردانىڭ" قاتارىندا ءبىرىمجانوۆتى كورگەم جوق».

بۇدان كەيىن د.ادىلەۆ پەن ح.بولعانباەۆتىڭ ايعاقتارىندا كورسەتىلگەن جايلاردى: „الداشوردا" اسكەرىندە بولعاندىعىن، بۇقاراعا بارعاندا ادىلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ اريپوۆكە جولىققانىن، سودان كەيىن بولعانباەۆتىڭ اۋىرىپ ءبىر ەمشى (؟) دوكتورىنا ەمدەلگەنىن، ودان تاشكەنتكە كەلگەنىن ايتادى.

«...احمەتسافا يۋسۋپوۆتى مەن ۇيىمعا مۇشە بولعان شىعار دەپ ويلايمىن. دۋلاتوۆ، يۋسۋپوۆ، ءبىرىمجانوۆ ۇشەۋى دە تۇركسيبتىڭ جاتاقحاناسىندا تۇردى، بىرگە قىزمەت ىستەدى. جينالىستا مەن ونى كورگەمىن جوق. مەنى دۋلاتوۆ قاتتى ۇستادى.

سۇراق: ولاردىڭ جارعىسىنىڭ مازمۇنىن بىلەسىڭ بە؟

جاۋاپ: مەنىڭ ەستە ۇستاۋ قابىلەتىم ناشار، سول ءۇشىن دە وسىندا وتىر ەمەسپىن بە. ورىسشا دا ساۋاتسىزبىن. ال ولار ورىس تىلىندە سويلەستى. جارعىلارىندا ۇيىمعا مۇشە بولۋ ءۇشىن وتە بەدەلدى قايراتكەردەن كەپىلدىك الۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن سياقتى. مىسالى مەنى ۇسىنعان جوق. ال دوسمۇحامەدوۆ پەن دۋلاتوۆ ۇسىنىلدى. ولار ەندى عانا جۇمىستى باستاپ، ادام تارتا باستادى عوي دەيمىن. ولاردا ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالاتىن. مەن بۇقاراعا ءوز قاراجاتىممەن باردىم. بولعانباەۆ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ىسساپارىمەن باردى", - دەيدى.

الاش جاساعىنىڭ قاتارداعى اسكەرى د.بيتىلەۋوۆتىڭ جاۋاپتارى وسىنداي مازمۇندا جالعاسا بەرەدى. ءوزىن تىم قاراپايىم ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى تەرگەۋدەن قۇتىلۋدى ويلاستىرۋى دا مۇمكىن. ايتپەسە، سونشاما كەلەڭسىز ادامدى دۋلاتوۆتاردىڭ جاقىن تارتىپ، تاپسىرما بەرۋى نەعايبىل.

1929 جىلى 4 اقپان كۇنى د.ادىلەۆپەن بىرگە 1928 جەلتوقساننىڭ 14 كۇنى تۇتقىندالعان بايدۋللاەۆ اعابەكتەن جاۋاپ الىنعان.

ا.بايدۋللاەۆ: «تەرگەۋ حاتتاماسىنىڭ ستەونوگرامماسى. اۋىزبا-اۋىز جازبا. ءادىلەۆ دىنمۇحامەدپەن 1922 جىلدان باستاپ تانىسپىن. مەن ءوز اۋىلىمنان الىسقا شىققان ەمەسپىن، سوندىقتان دا جۇمىسسىز ءجۇردىم. تامىر-تانىسىم از بولدى. سودان كەيىن 1925 جىلى مەن دىنمۇحامەدكە باردىم، بۇل كەزدە ول شىمكەنتتىڭ گۋبەرنيالىق سوتىندا حاتشى بولاتىن. ونىڭ تانىسى كوپ بولعاندىقتان دا ودان مەنى جۇمىسقا ورنالاسۋىما كومەكتەسۋىن سۇرادىم. ول: مەن تاياۋدا قىزىلورداعا بارامىن، سوندا سەن مەنىمەن بىرگە ءجۇر, - دەپ ۇسىنىس جاسادى. 1925 جىلى شءىلدە ايىندا مەن، دىنمۇحامەد, ونىڭ باۋىرى اسقار جانە ونىڭ ايەلى ءبارىمىز قىزىلوداعا كەلدىك، وندا قوجانوۆتىڭ پاتەرىنە ورنالاستىق.

دىنمۇحامەد ماعان جانە ءوزىنىڭ باۋىرى اسقارعا قىلمىستى ىزدەستىرۋ بولىمىنە ورنالاستىرۋ تۋرالى ءوتىنىش جازىپ بەردى. ءبىزدى سول ارادا قىزمەتكە الدى دا، مەنى اۋليە-اتاعا جىبەردى، ال ونىڭ ءىنىسى اسقار وندا بارعىسى كەلمەدى. مەن ول جەردە 1927 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتتىم، قىزمەت ورنىنىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى جۇمىستان بوساپ قالدىم.

ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ءبىزدىڭ اۋىلعا ادىلەۆ كەلدى. جايىلما دەگەن جەردە ول ءوزىنىڭ اعاسى بايسەيىتتىڭ ۇستالعانى تۋرالى حاباردى ەستىدى دە, ول سول ارادا قالىپ، قازىر تاما اۋدانىندا ميليتسيونەر نەمەسە شابارمان بولىپ جۇرگەن ورازبەك ناۋباەۆتى شىمكەنتكە جىبەرىپ، بايسەيىتتى ۇستاعان كىم جانە نە ءۇشىن ۇستادى ەكەن, سونى ءبىلىپ كەل دەپ تاپسىرما بەردى. ول (ناۋرىزباەۆ - ت.ج.) اۋىلعا قايتىپ كەلگەن سوڭ: بايسەيىتتى قىزىلورداعا جىبەرىپتى, - دەگەن حابار ايتتى. سودان كەيىن ايماۋىتوۆقا جولىققانىن، ونىڭ دىنمۇحامەدتىڭ ءوزى وسىندا كەلىپ كەتسىن - دەپ تىلەك بىلدىرگەنىن ايتتى. دىنمۇحامەد ماعان وزىمەن بىرگە قىزىلورداعا بارىپ، اعاسىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋدى ۇسىندى. مەن وعان بورىشتار بولعاندىعىمنان دا جىگىتتىڭ سەرىگى بولايىن دەپ كەلىسىمىمدى بەردىم، شەشەم مەن تۋىستارىمنىڭ الدىنان وتەيىن دەپ رۇقسات سۇرادىم».

بۇدان كەيىن بەي-بەرەكەت شاشىراڭقى، قيىلىسپايتىن سوزدەر ايتىلعان. مۇنى ا.بايدۋللاەۆتىڭ ءوزى قاتە باياندادى ما، نە ستەنوگرامماعا ءتۇسىرۋشى جاڭساق جازدى ما، بەلگىسىز. ءا.بايدۋللاەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە سەنسەك: قىزىلورداعا بارعان سوڭ د.ادىلەۆتىڭ ءوزى دالادا سەكسەۋىلدەن كۇركە جاساپ الادى دا، مۇنى م.ەسپولوۆ ارقىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا جىبەرەدى، ول ارقىلى ساكەن سەيفۋللينمەن حابارلاسىپ، حات جولدايدى. ولارمەن ەسپولوۆتىڭ ۇيىندە كەزدەسەدى. قانشا پارتيزان بولسا دا س.سادۋاقاسوۆ پەن س.سەيفۋلليندى جۇمسايتىنداي بەدەل د.ادىلەۆتە ول كەزدە جوق بولاتىن. ال كەلەسى بەتتە ول ادامى م.دۋلاتوۆ بوپ شىعادى:

ا.بايدۋللاەۆ (جالعاسى): "...دىنمۇحامەد گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ءسوز قوزعادى، ەسپولوۆ ەشتەڭەدە ايتقان جوق، ال دۋلاتوۆ: "گولوششەكيندى جولدان تايدىرعانمەن ونىڭ ورىنىنا باسقانى قويادى، ودان قانداي پايدا بار?", - دەدى. ونىڭ ءسوزىن ەسپولوۆ تا قوستادى».

سودان كەيىن ءوزىنىڭ د.ادىلوۆپەن بىرگە قالاي ۇستالعانىن، د.ادىلەۆتەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا قالاي حات اكەلگەنىن ايتادى. اڭگىمە ءوزىنىڭ ۇستالۋىمەن ءتامامدالادى. ا.بايدۋللاەۆتىڭ بۇل ماسەلە تۋرالى وزگە جاۋابى دا وسى مازمۇنداس بولىپ كەلەدى جانە اۋىزەكى اڭگىمە ەسەبىندە جازىلعان. سوندىقتان دا تاپتىشتەپ جاتپادىق.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»