رەسەي 2021 جىلى ناۋرىز ايىندا بايقوڭىردان 18 ەلدىڭ 40-قا جۋىق شاعىن جەر سەرىگىن ۇشىرۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن. ولاردى رەسەيلىك «سويۋز-2.1ا» زىمىران تاسىعىشى وربيتاعا شىعاراتىن كورىنەدى.

رەسەيلىك باق-تىڭ حابارلاۋىنشا، عارىشقا رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، ساۋد ارابياسى، ءباا، يزرايل، تايلاند، كانادا، برازيليا، گەرمانيا، نيدەرلاندى، يتاليا، ارگەنتينا، ۆەنگريا، تۋنيس، ۇلىبريتانيا، يسپانيا جانە سلوۆاكيا ەلدەرىنىڭ سپۋتنيكتەرى جىبەرىلەدى.

بايقوڭىر قازاق جەرى، وعان يەلىك ەتەتىن رەسەي، عارىشقا ۇشاتىن الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرى. پايلا كورەتىن سولار، زيان تارتاتىن قازاق. "بايقوڭىردى جالعا بەرىپ، قارجى تۋىپ وتىرمىز" دەگەن بوس ءسوز. رەسەي تولەگەن جالعا الۋ سوماسىن ەكولوگياعا تيگىزەر زيانمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

رەسەي وسى جولى 18 ەلدىڭ جەر سەرىگىن عارىشقا شىعار بەرگەلى وتىر. بايقوڭىردان. سول ءۇشىن الگى ەلدەردەن قىراۋار قارجى الارى ءسوزسىز. ال ونى قازاقستانمەن بولىسپەك ەمەس. دەمەك، جەرىمىزدەن ءبىر ايدا وسىنشا زىمىران ۇشسا دا بىزگە ەش پايداسى جوق. قايتا، ەكولوگيامىزعا ەسەلەپ زيان تيەدى.

بايقوڭىر رەسەيگە 2050 جىلعا دەيىن جالعا بەرىلگەن. قازاق دالاسىنان وربيتاعا وسى كەزگە دەيىن 130-دان اسا راكەتا ۇشىرىلدى. 2050 جىلعا دەيىن تاعى قانشاسى ۇشاتىنى بەگىسىز. الداعى 30 جىلدا «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان ءالى تالاي زىمىران ۇشىپ، ءالى تالايى قازاق دالاسىنا قۇلايتىن شىعار...

زىمىراندار قۇلايدى دەپ بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. بۇعان دەيىن رەسەيدىڭ تالاي الەم كەمەسى ۇشپاي جاتىپ، جەر جاستانعان بولاتىن. كەيبىر دەرەك­تەر­گە سۇيەنسەك، 600 توننالىق گەپتيلمەن ۇشاتىن «پرو­تون­نىڭ»  قازاقستان جەرىنە 32-ءسى قۇلاپتى. ال قازىر «روسكوسموس» عا­رىش­قا قاتىستى ماڭىزدى جوبالاردا «پروتوننىڭ» ورنىنا «سويۋزدى» پايدالانىپ ءجۇر دەگەنىمىزبەن، بۇل دا الەم الدىندا مىقتىلىعىمەن ماقتانا قوياتىن تەحنيكا ەمەس. ادامزات تاريحىندا ورىن العان بەس ءىرى عارىشتىق اپاتتىڭ ەكەۋى ءدال وسى «سويۋزبەن» قاتىستى.  

ءدال وسى «سويۋز» توبىنا جاتاتىن «سويۋز-2.1ا» زىمىرانىنىڭ دا قۇلاعان كەزدەرى تۋرالى اقپارات از ەمەس. 2000-2018 جىلدار ارالىعىندا «سويۋز» توبىنا جاتاتىن رەسەي زىمىران تاسىعىشتارى 8 رەت قۇلاپتى.

2002 جىل: رەسەيدىڭ پلەسەتسك ايلاعىنان ۇشقان «سويۋز-ۋ» اپاتقا ۇشىراپ، ايلاقتان 300 مەتر جەرگە قۇلاعان;

2011 جىل: بايقوڭىردان «پروگرەسس م-12م» جۇك كەمەسىن الىپ ۇشقان «سويۋز-ۋ» ۇشۋدىڭ 325-ءشى سەكۋنتىندا اپاتقا ۇشىراپ، قالدىقتارى التاي رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنا قۇلاعان;

2011 جىل: پلەسەتسك ايلاعىنان ۇشقان «سويۋز-2.1ب» زىمىران تاسىعىشى ۇشۋدىڭ 421-ءشى سەكۋنتىندا قۇلاپ، قالدىقتارى جاڭا ءسىبىر جەرىنە تۇسكەن;

2015 جىلدىڭ ءساۋىرى: بايقوڭىردان ۇشقان «سويۋز-2.1ا» «پروگرەسس م-27م» كەمەسىن دىتتەگەن جەرگە جەتكىزە الماعان. 8 مامىردا ول دا قۇلاعان. زىمىران دا، زىمىران تاسىعىش تا وربيتادا جانىپ كەتكەن. ال قالدىقتارىن تىنىق مۇحيتتار تاپقان;

2015 جىلدىڭ جەلتوقسانى: پلەسەتسكتەن ەكى اسكەري جەرسەرىك الىپ ۇشقان «سويۋز-2.1ۆ» دا اپاتقا ۇشىراعان;

2016 جىلدىڭ جەلتوقسانى: بايقوڭىردان ۇشقان «سويۋز-ۋ»، ۇشۋدىڭ 383-ءشى سەكۋنتىندا (جەردەن 190 كم كوتەرىلگەندە) اپاتقا ۇشىراپ، قالدىقتارى قازاق جەرىنە قۇلاعان;

2017 جىلدىڭ قاراشاسى: ۆوستوچنىيدان ۇشقان «فرەگات» بلوكتى «سويۋز-2.1ب» زىمىران تاسىعىشى 19 جەرسەرىگىن الىپ ۇشقان. ول دا اپاتقا ۇشىراعان;

2018 جىلدىڭ قازانى: بايقوڭىردان ۇشقان «سويۋز-فگ» زىمىران تاسىعىشى اپاتقا ۇشىراپ، ەكيپاجى اۆاريالىق بلوكپەن ءبىزدىڭ جەزقازعان جاقتا ءتۇسىپ قالعان. ۇشۋدىڭ 119 سەكۋنتىندا.

رەسەي ۇشىرعان عارىش كەمەلەرىنىڭ ءجيى ساتسىزدىككە ۇشىرايتىنى انىق. بۇعان سەبەپ ماسكەۋدىڭ عارىشتىق تەحنيكاسى اسا جوعارى دەڭگەيدە ەمەس. شىنىن ايتقاندا، كەڭەس وداعى تاراعالى رەسەيدىڭ عارىش سالاسىنداعى بىلىگى ەش وسكەن جوق دەۋگە بولادى. سوعان قاراماستان، قازاق بيلىگى ءدال تورىندەگى تەريتورياسىن رەسەيگە جالعا بەرىپ، قاۋىپكە باس تىگىپ وتىر.

رەسەي «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنا عانا ەمەس، بايقوڭىر قالاسىنا دا يەلىك ەتىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. جاقىندا عانا قر پرەمەر-ءمينيسترى اسقار ءماميننىڭ ءوزى بايقوڭىرداعى 7 مەكتەپتىڭ رەسەي ءبىلىم جۇيەسىمەن وقىتىلىپ جاتقانىن ايتتى. اتالعان مەكتەپتەردە «قازاقستان تاريحى»، «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىقتارىن وقىتۋ ءۇشىن رەسەي وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتى كەرەك ەكەن.

«بايقوڭىر قالاسىنىڭ 7 مەكتەبىندە وقىتۋ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارىنا سايكەس جۇرگىزىلەدى. بۇل مەكتەپتەردە قازاقستاندىق بالالار دا وقيدى. ولار ءوز بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىندىقتان، ولار ءۇشىن قازاقستان تاريحىن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن ءبىلۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. مەكتەپ باعدارلاماسىنا اتالعان پاندەردى ەنگىزۋ ءۇشىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتى قاجەت»،- دەيدى ۇكىمەت باسشىسى.

بايقوڭىر قالاسىندا 77 مىڭنان اسا حالىق تۇرادى. ونىڭ 70 پايىزى قازاقستان ازاماتتارى. قالاداعى قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن 5 قازاق مەكتەبىندە 5 236 بالا ءبىلىم السا، رەسەيلىك 7 مەكتەپتە 4049 بالا ءبىلىم الادى، سونىڭ 1 508-ءى، ياعني 37 پايىزى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ بالالارى.

ءتىپتى «بايقوڭىردا رەسەي زاڭى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر» دەۋگە دە بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى، وندا قر زاڭى جۇرمەيتىنى، بايقوڭىرداعى جۇرتتىڭ رەسەي رۋبلىمەن ساۋدا جاساپ، مەكتەپتەرىندە «پرەزيدەنتىمىز پۋتين» دەپ وقىتىلاتىنى وسىعان دەيىن تالاي مارتە جازىلدى. بىراق ءالى وڭ شەشىمىن تاپقان جوق. 2050 جىلعا دەيىن «بايقوڭىردان» ۇشقان زىمىرانداردىڭ جەرىمىزدى قانشا لاستايتىنى، بايقوڭىرداعى قانشا قازاق بالاسىنىڭ ورىس بولىپ كەتەتىنى بەلگىسىز. سول ءۇشىن قازاق بيلىگى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرمەي، بايقوڭىر جايلى رەسەيمەن قايتالاي كەلىسسوز جۇرگىزگەنى ءجون...

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz