قازاق بايعۇس لەنين مەن كالينينگە مۇڭ شاعىپ تۇرعانداي كو­رI­نەدI...

- "وركەنيەتتi 50 ەلدiڭ قاتارىنا قوسىلامىز" دەدiك. تالاپ دۇرىس. بiراق، وزىق ەلدiڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشiن تەك بايلىقتى ارتتىرۋ، بايلاردى كوبەيتۋ ازدىق ەتەدi. وسىمەن بiرگە دەموكراتياشىل ۇردiستەردi, حالىقشىل ءجون-جورالعىلاردى دا دامىتۋىمىز كەرەك. كiسiلiگiمiز ءاربiر iسiمiزدەن كورiنiپ تۇرۋى كەرەك.

ال بiزدە قالاي؟ حالىق جينال­عان، حالىق توپتاسقان جەردەن بيلiكتiڭ ولەردەي قورقاتىنى نەسi? مەنiڭشە، بيلiك باسىنداعىلار "كوپ­تiڭ اتى كوپ. بiرەۋ بولماسا دا بiرەۋ قويمامىزدى، قۇپيامىزدى، قويامىزدى اشىپ قويادى" دەپ ويلاپ، حالىقتى تاراتقانشا اسىعادى-اۋ دەيمiن.

- حالىق ەرiككەننەن جينالمايدى عوي.

- وعان ءسوز بار ما؟! جاڭا­وزەننiڭ مۇنايشىلاردى جەتi اي بويى ەرەۋiلدەدi. ەرiككەننەن ەمەس، ارينە. اشىنعاننان، قورلانعاننان، جۇمىسسىزدىقتان، ادiلەتسiزدiكتەن. ولاردىڭ مۇڭ-زارىن تىڭداۋدىڭ ورنىنا ول بەيشارالاردى قىردى دا سالدى. قازاققا قازاق وق اتتى. وسىلاي قىرا بەرسەك، نە بولادى؟ بiر قازاقتى ەكەۋ ەتە الماي ءجۇر­گەندە...

بەيبiت كۇندە ءوز حالقىنا وق اتۋ...بۇل - ۇلكەن ۇيات، ۇلكەن ماسقارا بولدى. بiر قازاق اتىلسا، بiز سونىڭ قۇنىن داۋلاۋىمىز كەرەك. بiردە-بiر قازاقتىڭ تاعدىرىن سۇراۋسىز، جوقتاۋسىز جiبەرمەۋiمiز كەرەك! ال ەندi جاڭاوزەندەگi قىرعىندا قانشا قازاق قازا تاپتى؟ بiرەۋ 17 ادام دەيدi, ەندi بiرەۋلەر 70 دەيدi, 100-دiڭ ۇستiنە شىعارىپ جiبەرگەندەر دە بار...

قازاق بايعۇس لەنين مەن كالينينگە مۇڭ شاعىپ تۇرعانداي كو­رI­نەدI...

- "وركەنيەتتi 50 ەلدiڭ قاتارىنا قوسىلامىز" دەدiك. تالاپ دۇرىس. بiراق، وزىق ەلدiڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشiن تەك بايلىقتى ارتتىرۋ، بايلاردى كوبەيتۋ ازدىق ەتەدi. وسىمەن بiرگە دەموكراتياشىل ۇردiستەردi, حالىقشىل ءجون-جورالعىلاردى دا دامىتۋىمىز كەرەك. كiسiلiگiمiز ءاربiر iسiمiزدەن كورiنiپ تۇرۋى كەرەك.

ال بiزدە قالاي؟ حالىق جينال­عان، حالىق توپتاسقان جەردەن بيلiكتiڭ ولەردەي قورقاتىنى نەسi? مەنiڭشە، بيلiك باسىنداعىلار "كوپ­تiڭ اتى كوپ. بiرەۋ بولماسا دا بiرەۋ قويمامىزدى، قۇپيامىزدى، قويامىزدى اشىپ قويادى" دەپ ويلاپ، حالىقتى تاراتقانشا اسىعادى-اۋ دەيمiن.

- حالىق ەرiككەننەن جينالمايدى عوي.

- وعان ءسوز بار ما؟! جاڭا­وزەننiڭ مۇنايشىلاردى جەتi اي بويى ەرەۋiلدەدi. ەرiككەننەن ەمەس، ارينە. اشىنعاننان، قورلانعاننان، جۇمىسسىزدىقتان، ادiلەتسiزدiكتەن. ولاردىڭ مۇڭ-زارىن تىڭداۋدىڭ ورنىنا ول بەيشارالاردى قىردى دا سالدى. قازاققا قازاق وق اتتى. وسىلاي قىرا بەرسەك، نە بولادى؟ بiر قازاقتى ەكەۋ ەتە الماي ءجۇر­گەندە...

بەيبiت كۇندە ءوز حالقىنا وق اتۋ...بۇل - ۇلكەن ۇيات، ۇلكەن ماسقارا بولدى. بiر قازاق اتىلسا، بiز سونىڭ قۇنىن داۋلاۋىمىز كەرەك. بiردە-بiر قازاقتىڭ تاعدىرىن سۇراۋسىز، جوقتاۋسىز جiبەرمەۋiمiز كەرەك! ال ەندi جاڭاوزەندەگi قىرعىندا قانشا قازاق قازا تاپتى؟ بiرەۋ 17 ادام دەيدi, ەندi بiرەۋلەر 70 دەيدi, 100-دiڭ ۇستiنە شىعارىپ جiبەرگەندەر دە بار...

جارايدى، حالىق شەرۋگە شىقتى دەلiك. اۋ، مۇنىڭ نە تەرiستiگi بار؟ بiزدiڭ اتا زاڭىمىزدا، كونستيتۋتسيامىزدا شەرۋگە، ميتينگiگە شىعۋعا قۇقىلى ەكەنiمiز تايعا تاڭبا باسقانداي ەتiپ جازىلعان عوي. حالىققا "نەگە ەرەۋiلگە شىعاسىڭ؟", "نەگە ميتينگiگە شىعاسىڭ؟" دەۋ - قيانات.

كەرiسiنشە، بيلiكتiڭ وكiلi حالىق جينالعان ميتينگiگە قاتىسىپ، ولاردىڭ تالاپ-تiلەكتەرiن دۇرىستاپ تىڭداپ، دۇرىستاپ دەن قويۋعا تيiس. حالىق ميتينگiدە كوكiرەكتەرiندەگi شەردi, زاپىراندى توگەدi. "زاپىراندى توگەدi" دەگەنiمiزدەن ءوربيدi, الماتىداعى 3-ىقشاماۋدانىندا بiر شاعىن الاڭقاي بار.

- "سارىارقا" كينوتەاترىنىڭ ارتىنداعى الاڭقايدى ايتىپ تۇرسىز با؟

- ءيا، سونى ايتىپ تۇرمىن. مiنە، حالىقتىڭ ميتينگiسi وسىندا وتەدi. ويتكەنi, وزگە جەرگە، الماتىداعى ۇلكەن الاڭدارعا ميتينگi وتكiزۋگە بيلiك رۇقسات بەرمەيدi.

وسى "سارىارقا" كينوتەاترىنىڭ ارتىنداعى الاڭقايدا وتكەن ميتينگiگە تالاي رەت قاتىستىم. ءوزi قىسىلشاڭ، اياداي عانا تار جەر. الماتىنىڭ ورتالىعىنان الىپ تاستالىنعان لەنيننiڭ، كالينيننiڭ ەسكەرتكiشتەرi دە قازiر وسى الاڭقايدا تۇر. ميتينگiگە جينالعان حالىق ۇلتتىق تiلدiڭ احۋالىن ايتىپ، ۇلتتىق مۇددەنiڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىن ءسوز ەتەدi. سول كەزدە ماعان قازاق بايعۇس ءوزiنiڭ مۇڭىن لەنين مەن كالينينگە شاعىپ جاتقانداي كورiنەدi. وتە بiر جامان اسەردە قالامىن. لەنين مەن كالينيننiڭ ەسكەرتكiشi تۇر قاسقا­يىپ. ال قازاقتار ۇلتتىق مۇددەنiڭ جايىن ايتىپ جاتىر. مiنە، بiزدiڭ جەتكەن جەرiمiز! قازاقتىڭ ۇلتتىق ءمۇد­دەلەرi نەگە ءزاۋلiم سارايلاردا، ادەمi الاڭداردا، كەڭ كابينەتتەردە ايتىلمايدى؟ ۇلتتىق مۇددە نەگە وسىنداي تار، قىسىلشاڭ، ەلەۋسiز جەردە ايتىلادى؟ وسىنىڭ وزiنەن-اق بiزدiڭ بيلiكتiڭ ۇلتتىق مۇددەگە دەگەن كوزقاراسى اي­قىن اڭعارىلادى.

سان بار، ساپا جوق

- "جازۋشىلار ۇساقتالىپ كەتتi. مايدالانىپ، كۇيكiلەنiپ كەتتi" دەگەن پiكiرلەر جيi ايتىلىپ ءجۇر...

- قالاي ۇساقتالمايدى؟! قالاي مايدالانبايدى؟! ەگەر...

ەندi وسى ماسەلەنi رەت-رەتiمەن بايان­دايىن. مiنە، جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتi سەزiن وتكiزەتiن مەزگiل دە كەلiپ قالدى. ەستۋiمشە، مامىر ايىندا وتەتiن سەكiلدi. بiراق، مۇنى سوزباقتاتىپ، سيىرقۇيىمشاقتاتىپ ءارi قاراي سوزىپ جiبەرۋi دە ابدەن مۇمكiن...

ال ەندi بiز وسى قالامگەرلەردiڭ سەزiنە قالاي، قانداي تابىستارمەن، قانداي جەتiستiكتەرمەن كەلدiك؟ سان بار-اۋ، بiراق ساپا جوق.

- مۇنى قالاي تۇسiندiك؟

- كەڭەس زامانىندا دا قازاقستاندا 700-گە جۋىق جازۋشى بولاتىن. قازiر دە جازۋشىنىڭ سانى وسى 700-دiڭ ار جاق، بەر جاعىندا. بiراق، "بiز جازۋشىلاردىڭ سانىن كەمiتكەن جوقپىز" دەپ ماقتانۋعا بولمايدى. ويتكەنi ادە­بيەت­تi جەكە تالانتتار، دارا تالانتتار جاسايدى. ماسەلەن، قادىر، جۇمەكەن، تۇمانباي پوەزيامىزدى قالاي ءوسiردi, قالاي كوتەردi?!

قازiرگi 700 جازۋشىمىزدىڭ قاق جارتىسىنان استامى، تiپتi ۇشتەن ەكiسi دەسەم دە بولادى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلiگiنە نۇرلان ورازاليننiڭ تۇسىندا ءوتتi. قۇداي-اۋ، مۇنىڭ iشiندە كiم جوق دەيسiڭ: جۋرناليست تە ءجۇر، ەستەلiك جازۋدان اسا المايتىن زەينەتكەر دە ءجۇر، ءويتiپ-ءبۇيتiپ بiر-ەكi كiتاپ شىعارعان اۋەسقوي اقىن دا ءجۇر، اۋەسقوي ساتيريك، اۋەسقوي سىنشى، اۋەسقوي دراماتۋرگ، اۋەسقوي ستسەناريست... جانە بۇلاردىڭ 20-30-دان توپتالىپ وتەتiنiن قايتەرسiڭ. وسىدان كەيiن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا قانداي بەدەل، قانداي سالماق بولادى؟!

"بەدەل", "سالماق" دەگەنiمiزدەن شىعادى، كەڭەس زامانى كەزiندە جازۋشىلار وداعى ۇلتتىق پارتيانىڭ، تiركەل­مەگەن ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولiن اتقاردى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىن ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسiرەپوۆ، ءانۋار ءالiمجانوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقارىپ تۇرعان كەزدە تسك-نىڭ ءوزi جازۋشىلارعا قاراپ جالتاقتاپ وتىراتىن. تسك دەگەنiمiز كiم؟ ورتالىق كوميتەت! بيلiك! سول بيلiگiڭنiڭ ءوزi جازۋشىلار ۇيىمىمەن ساناسىپ وتىراتىن. كولبين قازاقستاندى قانشا جىل باسقاردى؟ ەكi جارىم جىل. وسى ەكi جارىم جىل iشiندە كولبينiڭiز جازۋشىلارمەن ەكi رەت كەزدەستi. بۇل ساناسقانى ەمەي نەمەنە؟!

- راس ايتاسىز، بيلiكتiڭ اتى - بيلiك. بيلiك - قاي كەزدە دە، قاي زاماندا دا بيلiك. قاي كەزەڭدە دە، قاي زاماندا دا بيلiك وڭايشىلىقپەن يلiگە، يمەنە قويمايدى. سول كەزەڭدە جازۋشىلار بيلiكتi قالاي يلiكتiردi? قايتiپ يمەندiردi? وسىنىڭ سەبەپ-سىرىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- مۇنىڭ ءبارi باسشىعا بايلانىستى. جازۋشىلار وداعىن كiمنiڭ باسقارىپ وتىرۋىنا بايلانىستى.

جوعارىدا شەت-جاعاسىن ايتىپ تا كەتتiم عوي، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مiن­دەتi - تالانتتاردى اشۋ، تالانتتاردى تابۋ، تالانتتاردى شوعىرلاندىرۋ، تالانتتارعا قامقورلىق جاساۋ ەكە­نiن. سول سياقتى، قازاقستان جا­زۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى دا اينالاسىنا اۋزى دۋالى، ءسوزi ءوتiمدi, بە­دەلدi, تالانتتى جازۋشىلاردى توپتاستىرۋى كەرەك. قاراقان باسىنىڭ قامىنان اسا المايتىن، كۇنكورگiش، تiلال­عىش، كونiمپاز، جەرگە قاراپ ءسوي­لەيتiن­دەردi ەمەس، سەمسەردiڭ ءجۇزiن­دەي وتكiر، العىر، ەلدiڭ قامىن، قا­زاقتىڭ مۇددەسiن ويلايتىن جازۋشىلاردى توپتاستىرۋى كەرەك. مۇنداي جازۋشىلار بار ما؟ بار! بiراق ولار ءار جەردە، ءار سالادا، ءار قيىردا ءجۇر. وسىنداي وڭكەي تالانت­تى، وتكiر جازۋشىلار توپتاسسا، بيلiكتi يلiكتiرمەي قويمايدى.

جاعىنۋ - جازۋشىنىڭ IسI ەمەس

ەندi, قاراعىم، مەن ساعان بiر مىسال ايتايىن. رەسەيدiڭ قازiرگi پرەزي­دەنتi ۆ.پۋتين پرەزي­دەنتتiك سايلاۋعا تۇسەر الدىندا ءوزiنiڭ سايلاۋالدى شتابىن قۇردى. سويتتi دە، شتابقا گوۆورۋحيندi باسشى ەتiپ سايلادى. گوۆورۋحين كiم؟ ونەر ادامى. اتاقتى كينورەجيسسەر. ەپتiلiك، پىسىقتىق جونiنەن گوۆورۋحيندi ون وراپ الاتىن شەنەۋنiك­تەر بار. بiراق سونىڭ بiرiنە دە توقتاماي، پۋتين گوۆورۋحيندi قالادى. نەگە؟ حالىقتىڭ بەتiن بەرi قاراتۋ ءۇشiن. ويتكەنi, حالىق گوۆورۋ­حيندi ەرەكشە جاقسى كورەدi, سىيلايدى، قۇرمەتتەيدi. مۇنى نە ءۇشiن ايتىپ وتىرمىن؟ بيلiك ەشۋاقىتتا ونەر ادامدارىمەن ەسەپتەسپەي، ساناسپاي تۇرا المايدى. ونەردiڭ اتاسى، ونەردiڭ كوكەسi - جازۋشىلىق. دەمەك، بيلiكتiڭ جازۋشىلاردى ساناتتان شىعارىپ تاستاۋى مۇمكiن ەمەس. نۇرلاننىڭ بiر جامان جەرi, بيلiكتi جاعىنۋمەن، جاعىنۋ ارقىلى يلiكتiرگiسi كەلەدi. جاعىنۋ - جازۋشىنىڭ iسi ەمەس. بيلiكتi جاعىنۋمەن جەڭە دە المايسىڭ، يلiكتiرە دە المايسىڭ. حالىققا بەدەلiڭ جۇرسە، حالىقتىڭ الدىندا بەدەلدi بولساڭ، بيلiك سەنi ءوزi-اق iزدەپ كەلەدi. گوۆورۋحيننiڭ بيلiككە جاعىنعانىن كوردiڭ بە، نە بولماسا بiر جەردەن وقىدىڭ با؟

- كورگەن دە، وقىعان دا ەمەسپiن!

- انەكەي، گوۆورۋحيندi بيلiكتiڭ ءوزi iزدەپ تاپتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى دا بيلiكتi بەدەلمەن الۋى كەرەك. ول ءۇشiن، جوعارىدا ايتقانىمداي، وتكiر دە ءوتiمدi, بەدەلدi جازۋشىلاردى شوقتاي ۇيىستىرۋ كەرەك. ال بiزدiڭ نۇرلان، كەرiسiنشە، تالانتتى جازۋشىلاردى شاشىراتىپ، پىشىراتىپ الدى. ونىڭ ەسە­سiنە، اينالاسىنا وزiنە داۋىس بەرەتiن­دەردi جيناپ جاتىر. ايتپەسە، حالىقارالىق "الاش" سىيلىعىنىڭ بiردەن 42 ادامعا ۇلەستiرiلۋiن قاي قيسىنعا جورۋعا بولادى؟ "حالىقارالىق "الاش" سىيلىعى بiردەن 42 جازۋشىعا بەرiلدi" دەگەنگە اۋەلگiدە سەنبە­دiم. ارتىنان "قازاق ادەبيەتi­نەن" وقىپ، وسى 42 جازۋشىنىڭ iشiندە حالىقارالىق "الاش" سىيلىعىن الۋ بىلاي تۇرسىن، جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولۋعا شارتى تولمايتىن جازعىشتاردى كورiپ، كوڭiلiم مۇلدە قوڭىلتاقسىدى...

- ەگەر ن.ورازالين حالىقارالىق "الاش" سىيلىعىن بiردەن 42 ادام­عا، ءوزiڭiز ايتقانداي، ۇلەس­تiرiپ بەرiپ، وزiنە داۋىس بەرە­تiن­­دەردi جيناپ جاتسا، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنان كەتپەۋ­دiڭ قامىن ويلاستىرىپ جاتقان بولدى عوي؟

- ارينە، بۇل - جازۋشىلاردىڭ پلەنۋمى قارساڭىندا، سەزi قارساڭىندا ءوزiن جاقتايتىنداردى كوبەيتۋ­دiڭ امالى. مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حالىقارالىق "الاش" سىيلىعى جونiندەگi كوميسسياسىنىڭ مۇشەسi ەدiم. بۇرىن شاقىرىپ تۇراتىن، بۇل جولى، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، شاقىرعان جوق. سوعان قاراعاندا، مەنi كوميسسيانىڭ ءمۇ­شەسiنەن شىعارىپ تا تاستاعان سياقتى...

قاراپ وتىرسام، نۇرلان ورازالين­نiڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعىن باس­قارعانىنا 16 جىل بولىپتى. بۇل از ۋاقىت ەمەس. جاڭا تۋعان ءسابيدiڭ ات جالىن تارتىپ مiنەتiن ازامات جاسىنا جەتەتiن ۋاقىتى! ال ەندi ودان ءارi باسقارا بەرەم دەۋ - ونسىز دا بەرەكەسi قاشىپ تۇرعان جازۋشىلار وداعىن ودان ءارi سانسىراتۋ بولار ەدi. قازاقستان جازۋشىلار وداعىن ەشكiم دە 16 جىل باسقارعان ەمەس! بۇعان دەيiن ەڭ كوپ باسقارعان ءانۋار ءالiمجانوۆ بولسا، سونىڭ ءوزi 9 جىل باسقاردى. جازۋشىلار وداعىنا جاڭا باسشى كەرەك. بۇل - كوپتiڭ تiلەگi, كوپتiڭ قالاۋى. جاڭارۋ، جاڭعىرۋ - ۋاقىت، زامان تالابى.

حالىقتىڭ اقشاسى نەگە حالىقتىڭ جازۋشىسىنا بۇيىرمايدى؟

- اتاقتى، بەلگiلi, تالانتتى جازۋشىلارعا ۇكiمەت تاراپىنان مەم­لەكەتتiك ستيپەنديا بەرiلەدi. سiز وسى ستيپەنديانى 13 جىل بويى الىپ كەلiپسiز. ال سوڭعى جىلدارى بۇل ستيپەنديا سiزگە بەرiلمەيتiن بولدى. نەگە؟

- كومپوزيتورى، ءانشiسi, كۇيشiسi, ءارتiسi, جازۋشىسى بار، جىل سايىن 80-90 ونەر ادامىنا مەملەكەتتiك ستيپەنديا بەرiلەدi. بۇلاردىڭ iشiندە جازۋشىلاردىڭ سانى 30-عا جۋىقتاپ قالادى. مiنە، مەن وسى ستيپەنديانى 13 جىل بويى الىپ كەلدiم. وسىدان ءدال 16 جىل بۇرىن قازاق ۇكiمەتi ارنايى قاۋلى قابىلداپ، مەملەكەتتiك ستيپەنديا تاعايىنداعان بولاتىن. جانە جاڭىلىسپاسام، وسى قاۋلىدا "بۇل ستيپەنديا شىعارماشىلىقپەن تانىلعان، مويىندالعان تالانتتى جازۋشىلارعا بەرiلە­دi" دەپ اتاپ تا كورسەتiلگەن-دi. قاۋلى شىققان جىلدان باستاپ بۇل ستيپەنديا­نى ۇزبەي 13 جىل بويى الىپ كەلدiم.        3 جىل بولدى، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ستيپەنديا بەرiلمەيدi. "نەگە بەرiلمەيدi, نە ءۇشiن بەرiلمەيدi?" دەگەن سۇراقتىڭ تۇبiنە جەتە الماي-اق قويدىم. بۇعان كiنالi قازاقستان جازۋشىلار وداعى ما، قر پرەزيدەنتi اكiمشiلiگi مە، جوق الدە ۇكiمەت پە، سونى ناقتىلاي الماي-اق قويدىم.

جىلىنا بiر بەرiلەتiن بۇل قوماقتى قاراجات اجەپتاۋiر كومەك ەدi. سول كومەكتەن ايىرىلدىق. سوڭعى 4 جىلدا 2 كiتاپ شىعاردىم. قول قۋسىرىپ قاراپ جاتقان جوقپىز، ەڭبەكتەنiپ جاتىرمىز. 1990 جىلى قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنا يە بولدىم. 1998 جىلى "قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى" دەگەن بيiك اتاققا قولىم جەتتi. قاراپ وتىرسام، قازiر كوزi تiرi 8 حالىق جازۋشىسى قالىپپىز. الگi مەملەكەتتiك ستيپەنديا وسى سەگiز جازۋشىنىڭ ەكەۋiنە بەرiلمەيدi ەكەن: ونىڭ بiرi - مەن، ەكiنشiسi - مۇحتار ماعا­ۋين. الا قويدى بولە قىرىققانداي بiز ەكەۋمiزدi نەگە بولەكتەپ تاستاعان؟ بۇل قانداي ساياسات؟ كiمنiڭ ساياساتى؟

مەملەكەتتiك ستيپەنديا دەگەنiمiز - پرەزيدەنتتiڭ، نە بولماسا ۇكiمەت باسشىسىنىڭ اقشاسى ەمەس، حالىقتىڭ اقشاسى. ال ەندi سول حالىقتىڭ اقشاسى نەگە حالىقتىڭ جازۋشىلارىنا بۇيىرمايدى؟ قاۋلىعا قاراساڭ، ستيپەنديا "شىعارماشىلىقپەن تانىلعان، مويىندالعان تالانتتى جازۋشىلارعا" بەرi­لۋگە تيiس. الىپ جاتقانداردىڭ iشiندە ءالi ەشكiم تاني قويماعان شيكiوكپەلەر دە ءجۇر...

مۇحتار ماعاۋينگە كومەك كەرەك ەمەس دەپ كiم ايتتى؟ ول دا بiر زەينەت­اقىعا قاراپ وتىر. قازiر چەحيادا جاتىپ 4 تومدىق "شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى" اتتى تاريحي بايانىن جازىپ جاتىر. مۇنىڭ بiرiنشi كiتابى جاقىندا "جۇلدىزدا" جاريالاندى. ءتورت ءنومiر­گە. سىنشىسىڭ عوي، ءوزiڭ-اق ايتشى، قالاي ەكەن؟

- عاجاپ! اسا قۇندى، يگiلiكتi ەڭ­بەك! بۇل - شىڭعىس حاننىڭ بۇرىن-سوڭدى ەشكiم جازباعان تولىق ءارi شىنايى تاريحى. مۇنى ۇلكەن-كiشiگە بiردەي قاجەت ءارi پايدالى "قازاق تاريحىنىڭ" اسا ۇزدiك وقۋلىعى دەۋ­گە دە بولادى. جالپى، مۇنىڭ سىرتىندا مۇحتار ماعاۋين ءوزiنiڭ وسى ەڭبەگiمەن "قازاق تاريحى قالاي جازىلۋى كەرەك؟" دەگەن ايرىقشا ماڭىزدى، ەرەكشە كۇردە­لi ساۋالعا دا جاۋاپ بەرە كەتكەندەي. بiزدiڭشە، قازاق تاريحى ءدال وسىلاي جازىلۋعا، وسىلاي باعالانۋعا، وسىلاي بايىپتالۋعا تيiس! "شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىنىڭ" كiرiسپە بولiمiندە اۆتور "سايىپقىران شىڭ­عىس حاننىڭ ارۋاعى ريزا بولعاي! قادىم زاماندا جاساعان الىپ بابالارىمىزدىڭ اسقارالى داڭقى دابىلداي بەرسiن!" دەيدi. بiرiنشi كiتاپتى وقىپ شىققاننان كەيiن بiز دە "الىپ جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋيننiڭ مەرەيi مەن مارتەبەسi ارتا بەرسiن!" دەدiك شىن نيەتi­مiزبەن.

- مiنە، ۇكiمەتتەن بەرiلەتiن كومەك تە الدەكiمدەرگە ەمەس، حالىق ءۇشiن، ۇلتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن، ۇرپاعىمىزدىڭ ەرتەڭi ءۇشiن ايانباي ەڭبەكتەنiپ جاتقان مۇحتار ماعاۋين سەكiلدi جازۋشىلارعا بەرiلۋگە تيiس ەمەس پە؟!

"ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟"

- "ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟!" دەگەن ماتەلدi ەستiگەن بولارسىڭ؟

- ەستiدiك قوي.

- ەستiسەڭ، مۇنىڭ استارىندا "ابىلاي حاننىڭ اسىنان ۇلكەن اس بولماق ەمەس، ەندi ونەرiڭ­دi, بارىڭدى وسىنداي  ۇلكەن اس، ۇلى جيىندا كورسەتپەگەندە قايدا كورسەتپەكسiڭ؟!" دە­­گەن ءمان-ماعىنا جاتىر. بۇدان نەنi اڭعارۋعا بولادى؟ قازاقتىڭ ابىلاي حاندى ەرەكشە قادiرلەگەنiن، ونىڭ قايرات­كەرلiگiن وتە جوعارى باعالاعانىن بايقاۋعا بولادى.

قوش دەلiك. مiنە، بiز سول كۇل­لi قازاق قادiرلەگەن ۇلى تۇلعانىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىن اتاۋسىز قالدىردىق.

جاسىراتىن تۇك تە جوق، قازiرگi كۇنi "ناعىز تاريح بiزدەن باستالادى!" دەگەنگە ساياتىن بiر بايانسىز، شولاق، كەلتە تۇسiنiكتi قالىپتاستىرعىسى كەلەتiن­دەردi دە بايقاپ ءجۇرمiز. مۇنىڭ ءبارi بوس اۋرەشiلiك! وتكەنگە مۇرىن شۇيiرە قاراۋ - جەتەسiزدiكتiڭ بەلگiسi. مادە­نيەتسiزدiكتiڭ، نارىقسىزدىقتىڭ بەل­گiسi. قازاق وسىلاي، ءدال وسى كۇيiندە اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسە قالعان جوق. قازاق مەملەكەتiنiڭ تاريحى تىم ارiدە جاتىر. قازاق حاندارىنىڭ بiرازى مايداندا، ۇرىس دالاسىندا ولگەن. مۇنداي سيرەك مىسال، مۇنداي سيرەك دەرەك كەز كەلگەن حالىقتىڭ تاريحىنان تابىلا بەرمەيدi.

ەندi ابىلاي حانعا توقتالا كەتەيiن. مەن - ابىلاي حان تۋرالى، ونىڭ اينالاسى تۋرالى، ابىلاي حاندى قورشاعان قازاقتىڭ ءمۇيiزi شاڭىراقتاي باتىرلارى تۋرالى كوركەم شىعارمالار جاز­عان اداممىن. شىعارما جازۋ ءۇشiن ولاردىڭ تاريحىن، iس-ارەكەتiن، تiرلiگiن زەرتتەي­سiڭ. سوندا كوزiم جەتكەن بiر نارسە، ابىلاي حاننىڭ قازاق حالقىنا سiڭiرگەن ەڭبەگi ۇشان-تەڭiز.

ابىلاي حان 1754 جىلى قازاق جەرiن باسقىنشىلاردان تولىق ازات ەتتi. 40 جىلعا سوزىلعان وسى سوعىستى وز باسىم "وتان سوعىسى" دەپ اتاپ ءجۇرمiن. تاريحشىلارىمىز وسىنى قابىلداپ-قالىپتاستىرىپ جiبەرسە، تiپتi جاقسى دا بولار ەدi. قالاي وتان سوعىسى دە­مەيسiڭ، بۇگiنگi تiلمەن ايتقاندا، بiزدiڭ بەس وبلىس (شىعىس قازاقستان وبلىسى، الماتى وبلىسى، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى، جامبىل وبلىسى، تۇركiستان تاشكەنتiمەن قوسا) جوڭعاردىڭ اتىنىڭ تۇياعىنىڭ استىندا قالدى. 1754 جىلى ابىلاي حان قازاق جەرiن جوڭعارلاردان تولىق تازارتتى. ال ەندi وسىدان ءدال بiر جىل كەيiن، ناقتىلاي ايتساق، 1755 جىلى ايگiلi ماڭشىڭ وكiمەتi "جوڭعارلاردى جەر بەتiنەن تىپ-تيپىل ەتiپ قۇرتامىز!" دەپ جويقىن شابۋىلعا شىقتى. جوڭعارلار توز-توز بولدى. ال ەگەر سول جوڭعارلار بۇرىنعىداي قازاق جەرiندە وتىرعاندا نە بولاتىن ەدi? قىتايلار جوڭعارلاردى، وزدەرi ايتقانداي، "جەر بەتiنەن تىپ-تيپىل قۇرتىپ جiبەرۋ ءۇشiن" قازاق جەرiنە دە كەلەتiن ەدi عوي. سونان كەيiن ولاردى قازاقتار جوڭعارلار سياقتى قايتا قۋىپ جiبەرە الاتىن با ەدi, جiبەرە المايتىن با ەدi, بۇل - وتە كۇردەلi سۇراق، قيىن سۇراق...

جالپى، تاريحتى جاسايتىن تۇلعالار عوي. ابىلاي حاننىڭ ايبىنىنىڭ، امال-ايلاسىنىڭ، سەسi مەن سۇسىنىڭ قانشالىق ەكەنiن، ونىڭ قايراتكەرلiك، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابiلەتiنiڭ قانشالىق ەكەنiن مىنادان دا بايقاۋعا بولادى. ابىلاي حان ولگەننەن كەيiن 10 جىلعا جەتكەن جوق، وڭتۇستiك قازاقستاندى قوقان باسىپ الدى. مىنا جاقتان رەسەي دە قازاق جەرiنە قول سالا باس­تادى...

- قازاقتىڭ كورiپكەل عۇلاماسى ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەەۆ "باتىردا قاراكەرەي قابانبايدان وتكەن باتىر جوق، بيدە ءۇيسiن تولە بيدەن وتكەن بي جوق!" دەي كەلiپ، قازاق حاندارىنىڭ iشiندە ابىلاي حاننىڭ ەڭبەگiن ايرىقشا بيiك باعالايدى. تاريحي دەرەكتەر كەلتiرە وتىرىپ. ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەەۆتiڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 12 تومى باسىلىپ شىقتى. بۇرىندارى ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەەۆتiڭ ابىلاي حان تۋرالى ايتقاندارى عىلىمي اينالىمعا تۇسپەي كەلiپ ەدi, ەندi تۇسەتiن شىعار...

- قازاقتىڭ بەلگiلi ادامدارى، قازاقتىڭ عۇلامالارى مەن تاريحشى-عالىمدارى بىلاي تۇرسىن، ابىلاي حاندى شەت جۇرتتار دا بيiك باعالاعان. قى­­تاي­دىڭ، رەسەي­دiڭ تاريحشىلارى بۇل جونiندە جازىپ قالدىرعان.

قاي بiر كۇنi, ءا-ءا-ءا، ەندi ەسiمە ءتۇستi, 16 جەلتوقسان، ياكي تاۋەل­سiز­دiك كۇنi بiراز زيالىلار بiزدiڭ ۇيگە تەلەفون سوعىپ، "ابىلاي حاننىڭ ەسكەرت­كiشiنە گۇل قويايىق" دەپ ءوتiنiش بiلدiردi. ەكiنشi الماتى تەمiرجول ۆوكزالىنىڭ الدىنداعى ابىلاي حاننىڭ ەسكەرتكi­شiنە كەلسەم، 40-50 ادام جينالىپ قالىپتى. الماتىنىڭ ادەبي-مادەني زيالىلارى، ابىلاي حاننىڭ قازiرگi ۇرپاقتارى، تاعى تاعىلار. سودان الگi جەردە جيىن جاساپ، ءسوز سويلەدiك. تاۋەلسiزدiك تۋرالى ايتتىق، ابىلاي حان تۋرالى ايتتىق. انشەيiندە ءورiپ جۇرەتiن تەلەجۋرناليس­تەردi كورە المادىم. سويتسەم، وسى جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلار بiرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، بەس بiردەي تەلەارناعا تەلەفون سوعىپ، ابىلاي حاننىڭ ەسكەرتكiشi­نە گۇل قوياتىنىن ەسكەرتiپ-حابارلاپتى. بiراق بiردە-بiر تەلەارنا توبە كور­سەتپەدi. نەگە؟ ويتكەنi ولار دا جوعارى جاقتاعىلاردىڭ، بيلiكتە­گiلەردiڭ ابىلاي حانعا سالعىرت قارايتىنىن سە­زiپ-بiلiپ وتىر. سودان كەيiن قالاي كەلەدi?!

- قابەكە، وسى سiزدەن كوپتەن بەرi سۇرايىن دەپ جۇرگەن بiر ساۋالىم بار ەدi. بiزدiڭ عالىمدارىمىز ابىلاي حاننىڭ سۇيەگiن تاپتى، بۇل سۇيەكتiڭ ابىلاي حاندiكi ەكەنiن "بۇلتارتپاي دالەلدەدi", وسى سۇيەكتەر ارقىلى ابىلاي حاننىڭ جاڭا پورترەتiن جاسادى. عالىمدارىمىزدىڭ دالەلدەۋiنشە، ابىلاي حاننىڭ بويىنىڭ بيiكتiگi 157 سم ەكەن، اۋزىندا بiر تiس جوق، كەميەك كورiنەدi... وسى عالىمدارىمىزدىڭ دالەلiن، بولجامىن، ولاردىڭ زەرت­تەۋiن، تەكسەرۋiن، تiرلiگiن، ارەكەتiن ءوزiڭiزدiڭ ارiپتەس iنiڭiز، قازاقتىڭ كورنەكتi جازۋشىسى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ بۇگە-شiگەسiنە دەيiن، ەگجەي-تەگجەيلi جوققا شىعاردى. بۇل جونiندە ت.نۇرماعامبەتوۆ بiر ماقالا، ەكi ماقالا ەمەس، تۇتاس بiر كiتاپ جازدى. ول كiتاپ جارىققا دا شىقتى. ت.نۇرماعامبە­توۆتiڭ كiتابىن زەيiن قويا وقىپ شىقتىم. شىن مانiندە، سۇيەك ابىلاي حاندiكi ەمەس ەكەن. مۇنى جازۋشى ەشبiر تاريحشى، ەشبiر عالىم، ەشبiر زەرتتەۋشi ءۋاج قايتارا المايتىنداي ەتiپ دالەلدەگەن. ءدا­لەلدەرi - نىق، تەمiردەي. جانە بۇل ماسەلەنi ت.نۇرماعامبەتوۆ ءوز تاراپىنان مەيلiنشە تەرەڭ زەرتتەگەن.

سۇيەك ابىلاي حاندiكi بولماسا، عالىمدارىمىزدىڭ وسىنداي اسىعىستىققا باراتىنداي، ەلدi الدايتىنداي نە باستارىنا زور كۇن تۋدى؟

- تابىلعان، زەرتتەلگەن سۇيەك ابىلاي حاندiكi ەمەس. باسقا بiرەۋدiڭ سۇيەگi قالاي ابىلايدiكi بولادى؟! مەن بۇل جونiندە وسى سۇيەكتi ابىلاي حاندiكi دەپ "دالەلدەپ جۇرگەن" عالىمداردىڭ بەتiنە ايتقام.

"زامانىنا قاراي ادامى" دەيدi قازاق. قازاقتىڭ حاندارىنىڭ ءبارi شەتتەرiنەن باتىر بولعان: ءاز جانiبەك، كەرەي حان، بۇرىندىق حان، قاسىم حان، ەسiم حان، حاقنازار حان، تاۋكە حان، ءابiلحايىر حان، سالقام جاڭگiر... مۇنىڭ ءبارi باتىر! ويتكەنi ول كەزدە باتىر ەمەس ادام حان سايلانباعان. حان بولعىڭ كەلە مە، مiندەتتi تۇردە باتىر بولۋىڭ كەرەك. سوندىقتان دا حاننىڭ تۇقىمدارى، حاننىڭ ۇرپاقتارى قارشادايىنان باستاپ قىلىشتاسۋ، سەمسەرلەسۋ، نايزالاسۋ، ساداق تارتۋ، شوقپار سiل­تەۋ، ايبالتا جۇمساۋ سەكiلدi جا­ۋىنگەرلiك امال-تاسiلدەردi ۇيرەنۋگە كiرiسكەن. ولاردى "وعلان" دەگەن. ال وعلانعا جاۋىنگەرلiك امال-ءتاسiلدi ۇيرەتەتiن ادامدى "اتالىق" دەگەن. "اتالىق" دەگەنiمiز - ۇستاز. ول باتىر بولۋمەن قاتار، بiلiمدi, بiلiكتi, سان قىرلى بولعان. وعلانعا وڭاي ادام ۇستاز بولۋشى ما ەدi?! ابىلايدىڭ اتالىعى - وراز. وسى وراز ابىلايدى جاۋىنگەرلiك امال-تاسiلدەرگە 7 جاسىنان ۇيرەتە باستاعان. قىلىش جاستانىپ وسكەن، قارشادايىنان شىنىعىپ، شيراپ وسكەن بالا ەر جەتكەندە قالاي عانا 157 سم بولادى؟! تاريحي دەرەكتەردەن بەلگiلi, ونىڭ ۇستiنە ابىلاي - جەكپە-جەككە شىققان باتىر. قارسىلاسى - ايگiلi شارىش نويان. جوڭعاردىڭ ايتۋلى، iرiكتi باتىرى. شارىشتى شانشىپ ءتۇسiرۋ ءۇشiن دە (ابىلاي شارىشتى نايزامەن شانشىپ تۇسiرگەن) كۇش، قايرات، سالماق كەرەك. ابىلاي حاننىڭ كەرەمەت الىپ ادام بولماۋى ابدەن مۇمكiن، بiراق ونىڭ بويلى-سويلى بولعانىنا كۇمان كەلتiرۋدiڭ ەش رەتi جوق. ەگەر جاڭىلىسپاسام، ۇمبەتەي جىراۋ بولۋى كەرەك، ابىلاي حاننىڭ ەگدە تارتىپ، قارتايعان شاعىن تiلگە تيەك ەتە كەلiپ، "كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق" دەيدi. بويى 157 سم ادام "كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق" بولا المايدى. دەنە بiتiمi مول پiشiلگەن ادام عانا "كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق" بولا الادى. ۇمبەتەي - ابىلاي حاندى ءوز كوزi­مەن كورگەن ادام.

- وسى سوزiڭiزدەن شىعادى، بiزدiڭ كوبiمiز قارعابويلى قازتۋعاندى شاعىن دەنەلi, قولتوقپاقتاي عانا ادام بولعان دەپ تۇسiنەمiز. قارعابويلى قازتۋعان ءارi اقىن، ءارi باتىر بولعان ادام عوي. سوڭعى كەزدەرi ايتىلىپ ءجۇر، نوعايلىدا "قارعا", "قارعابويلى" دەگەن رۋلار بولىپتى. "قاراكەرەي قابانباي" دەگەن سياقتى قارعابويلى دا قازتۋعاننىڭ رۋى كورiنەدi...

تiپتi ابىلاي حاندى قويىپ، بەرگi سىرىم باتىردىڭ زامانىن الا­يىقشى. سىرىم باتىر ءارi بي دە بول­عان عوي. سىرىم بيلiك ايتقان كەزدە بيلiككە كونگiسi كەلمەي قى­ڭىراتقىعانداردى تاقىمىنا باسىپ، ساباپ-ساباپ الادى ەكەن.

- ءيا، ول كەزدە ەل باسقارعان ادامدارعا بiلiكپەن قاتار، بiلەك تە كەرەك بولعان. "سۋۆوروۆ قولتوقپاقتاي عانا كiسi بولعان عوي، ابىلاي حاننىڭ بويى دا 157 سم بولسا بولعان شىعار..." دەيدi كەيبiر ارiپتەستەرiم. سۋۆوروۆتىڭ زامانى بولەك قوي. سۋۆوروۆتىڭ زامانى - وت قارۋدىڭ (زەڭبiرەكتiڭ، مىلتىقتىڭ، مۇشكەتتiڭ) زامانى. سۋۆوروۆقا شتابتا وتىرىپ، كارتا سىزىپ، ءوز اسكەرiنiڭ ستراتەگيالىق باعىتىن بەلگiلەپ بەرسە، بiتiپ جاتىر. ال ابىلايدىڭ زامانىندا ابىلاي حانعا ءار ادىم باسقان سايىن بiلەك كۇشi كەرەك، قاجەت بوپ وتىرعان. "157 سم" دەگەنمەن كەلiسپەيتiنiم دە سول. بۇل - ابىلاي حاندى قورلاۋ، ونىڭ سۇيەگiن قورلاۋ.

جاڭا استانانىڭ سىنىن بۇزاتىنداي...

-تەك ابىلاي حاندى عانا قورلاپ، جالعىز ابىلايدى عانا ەسكەرۋسiز قالدىرساق بiر ءسارi-اۋ...

- دۇرىس ايتاسىڭ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 140 جىلدىق مەرەيتويى وبلىس­تىق دەڭگەيدە عانا اتالىپ ءوتتi. سەمەيدە...

الاشتىڭ كوسەمi. قازاقتىڭ كوسەمi. ۇلتتىڭ كوسەمi. ۇلتتىڭ كوسەمiنە قانداي قۇرمەت كورسەتتiك؟ نە ەسكەرتكiشi جوق. نە ونىڭ اتىنا بەرiلگەن كوشە جوق...

الاشتىڭ كوسەمiنiڭ مەرەيتويى - بۇكiل الاشتىڭ تويى، قازاقتىڭ كوسە­مiنiڭ مەرەيتويى - كۇللi قازاقتىڭ تويى ەمەس پە ەدi?! ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 140 جىلدىق مەرەيتويىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە نە كەدەرگi بولدى؟ مەنiڭشە، بيلiكتەن تەك ىنساپ قانا كەتكەن جوق، سونىمەن بiرگە ۇيات تا كەتتi. ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ... قايسىبiرiن ايتايىن، الاشتىڭ اياۋلى تۇلعالارىنىڭ مەرەيتويلارىنىڭ جەتiم قىزدىڭ تويىنداي بولىپ ءوتۋi دە - بيلiكتiڭ ىقىلاسسىزدىعىنان.

"ىقىلاسسىز" دەگەنiمiزدەن شىعادى، قازاق مەملەكەتiنiڭ iرگەتاسىن قالاعاندار كiمدەر؟ ارينە، ءاز جانiبەك حان مەن كەرەي حان. اۋەلگiدە ء"از جانiبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ ەسكەرتكiشتەرi قىتايدا قۇيىلىپ ەدi. ءجوندi قۇيىلماپتى..." دەگەن ءسوز شىقتى. ەرiنبەي استاناعا iزدەپ بارىپ، ەسكەرتكiشتەردi ادەيiلەپ كوردiم. قۇيسا قىتاي قۇيسىن، ەسكەرتكiشتەر ادەمi قۇيىلىپتى: ايبىندى، اجارلى. سودان قوياتىن جەر تاپپاي، بۇل ەسكەرتكiشتەر بiر قىس كۇرەسiندە جاتتى. حالىق شۋلاپ كەتكەننەن كەيiن، بۇل ەسكەرتكiشتەردi ەلەۋسiزدەۋ بiر جەرگە قويا سالدى، ايتەۋiر. قازiر استانا "ەسكi استانا", "جاڭا استانا", "ەسiلدiڭ وڭ جاعالاۋى", "ەسiلدiڭ سول جاعالاۋى" دەپ بولiنەتiن بولدى عوي. قايران ءاز جانiبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ، قازاقتىڭ ماڭدايىنا باسقان كيەلi تۇلعالارىنىڭ ەسكەرتكiشi تاپ بiر جاڭا استانانىڭ سىنىن، ءسانiن بۇزاتىنداي، ەسكi استانادا، ادام اياعى جيi بارا بەرمەيتiن ەلەۋسiزدەۋ بiر بۇرىشتا تۇر...

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن - ءامiرحان مەڭدەكە.

«جاس الاش» گازەتى