قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VII
قوراعا قاسقىر شاپپاعان ءبىر سەنبىنىڭ كەشىندە قۋات ۇستىندەگى قارا كەنەپتى تاستاپ، ءوز كيىمىن اسىعا كيىپ جاتىر ەدى.
- كوشەگە شىعايىق! - دەپ ماعان سىبىر ەتە ءتۇستى، - سەن دە كيىن! اقان اعاڭدىكىنە بارامىز... بۇرىن كورىپ پە ەدىڭ ءوزىڭ؟
- كىشكەنە كەزىمدە كورگەنمىن.
مەن دە كيىندىم. 1934 جىلعى شاۋەشەك تاس جولىنداعى اشارشىلىقتا جاردەمدەسكەن اقان قوندىبايۇلى كوز الدىما ەلەستەي قالدى. قازىر ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىندا ەكەنىن ەستىگەنمىن. ۇرىمجىگە جۇرەردە اكە-شەشەم دە «الدىمەن اقان اعاڭدى تاۋىپ ال» دەپ كوپ تاپسىرىپ ەدى. ۇيىمنىڭ ءوز اۋلاسىندا ەكەن، قۇلداي كەلىپ سۇراپ تاپتىق. بىراق ەڭ قاتەرلى كەزەڭدە تاۋىپپىز، اپاق-ساپاقتا ىزدەۋىمىز مۇنداي ابىروي بولار ما. قولعا الىنۋ كەزەڭى - بۇگىن ءتۇن ورتاسى ەكەنىن بايلانىستى ادامداردان ەستىپ، كەشكى ساعات توعىزدان قالماي سوۆەت ەلشىلىگىنە كىرىپ الۋعا كەلىسىپتى. ءبىز كىرگەندە ءۇي سايماندارىنىڭ كەرەكتىسىن جيىستىرىپ جاتىر ەكەن.
شاۋەشەكتە - ايماقتىق ۇيىمدا تۇرعانىندا قولىندا وسكەن قۋاتتىڭ تانىستىرۋىمەن مەنى قۇشاقتاي العان اقان ماڭدايىمنان ءسۇيدى.
- قاپ! - دەپ قالدى ويلانا قاراپ. - كەشە كەلسەڭدەر تىم بولماسا اقشا جاعىنان كومەكتەسىپ كەتەتىن ەدىم. قالعانىن بۇگىن ورنالاستىرىپ بولعانمىن... اكە-شەشەڭ امان با؟ - دەپ سونان سوڭ سۇرادى. - ال، ءبىز... دەرەۋ كەتىپ قۇتىلۋىمىز كەرەك! تۋىسقان-تۋعان، اعا-جەڭگە، باۋىرلاردىڭ بارىنە سالەم ايتىڭدار!...
VII
قوراعا قاسقىر شاپپاعان ءبىر سەنبىنىڭ كەشىندە قۋات ۇستىندەگى قارا كەنەپتى تاستاپ، ءوز كيىمىن اسىعا كيىپ جاتىر ەدى.
- كوشەگە شىعايىق! - دەپ ماعان سىبىر ەتە ءتۇستى، - سەن دە كيىن! اقان اعاڭدىكىنە بارامىز... بۇرىن كورىپ پە ەدىڭ ءوزىڭ؟
- كىشكەنە كەزىمدە كورگەنمىن.
مەن دە كيىندىم. 1934 جىلعى شاۋەشەك تاس جولىنداعى اشارشىلىقتا جاردەمدەسكەن اقان قوندىبايۇلى كوز الدىما ەلەستەي قالدى. قازىر ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىندا ەكەنىن ەستىگەنمىن. ۇرىمجىگە جۇرەردە اكە-شەشەم دە «الدىمەن اقان اعاڭدى تاۋىپ ال» دەپ كوپ تاپسىرىپ ەدى. ۇيىمنىڭ ءوز اۋلاسىندا ەكەن، قۇلداي كەلىپ سۇراپ تاپتىق. بىراق ەڭ قاتەرلى كەزەڭدە تاۋىپپىز، اپاق-ساپاقتا ىزدەۋىمىز مۇنداي ابىروي بولار ما. قولعا الىنۋ كەزەڭى - بۇگىن ءتۇن ورتاسى ەكەنىن بايلانىستى ادامداردان ەستىپ، كەشكى ساعات توعىزدان قالماي سوۆەت ەلشىلىگىنە كىرىپ الۋعا كەلىسىپتى. ءبىز كىرگەندە ءۇي سايماندارىنىڭ كەرەكتىسىن جيىستىرىپ جاتىر ەكەن.
شاۋەشەكتە - ايماقتىق ۇيىمدا تۇرعانىندا قولىندا وسكەن قۋاتتىڭ تانىستىرۋىمەن مەنى قۇشاقتاي العان اقان ماڭدايىمنان ءسۇيدى.
- قاپ! - دەپ قالدى ويلانا قاراپ. - كەشە كەلسەڭدەر تىم بولماسا اقشا جاعىنان كومەكتەسىپ كەتەتىن ەدىم. قالعانىن بۇگىن ورنالاستىرىپ بولعانمىن... اكە-شەشەڭ امان با؟ - دەپ سونان سوڭ سۇرادى. - ال، ءبىز... دەرەۋ كەتىپ قۇتىلۋىمىز كەرەك! تۋىسقان-تۋعان، اعا-جەڭگە، باۋىرلاردىڭ بارىنە سالەم ايتىڭدار!...
- اعا، ءبىزدىڭ سادۋاقاس اعانىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىز بە، - دەپ ءسوزدى قۋات ءبولدى. ءوزىنىڭ ۇلكەن اعاسىن شاۋەشەكتەن قارا ماشينەمەن كەتكەنىن ماعان وسى جولدا كەلە جاتقاندا عانا سىبىرلاعان بولاتىن.
- 18-ءشى تۇرمەدە دەپ ەستىگەنمىن، قازىرشە امان. تۇرا تۇر، مەن ءبىر قاعاز جازىپ بەرەيىن! - دەپ اقان كىشكەنە ۇستەلىنە وتىرا قالدى. شەكەلى كەڭ ماڭدايىنان بۇرشاقتاعان تەرىن ورامالىمەن سۇرتە سالىپ جازا جونەلدى. سەمىز قارا جەڭگەمىز ءبىر-ەكى چەمودان بۋىنشاقتارىن دايىنداي سالىپ، پالتوسىن كيە تىقىرشىدى. ءدىر-ءدىر قاعادى. سۇراعان قۋاتقا جالعىز قىزىن كۇندىز جونەلتىپ قويعانداي جىلامسىراي تۇرىپ ايتتى. اقسارى اقاننىڭ قالقيعان ۇلكەن قۇلاعى دا، كەسەك كەڭسىرىكتى مۇرنى دا قىپ-قىزىل. ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى جانتالاس «قىزىلتاناۋ» دەپ اتالاتىن ناعىز قاربالاس كەزەڭ وسى-اق بولار دەپ ويلادىم مەن. ءىرى دەنەسى سوندا دا سابىر سابىن ءمىز باقپاي ساقتاعانداي، اسىقپاي جازىپ شىقتى، - قۇنداقباي دەيتىن جىگىتتى سىرتىنان سۇراپ انىق ءبىلىپ ال دا، وسى حاتتى بەر! ءوزى دە قۇنداقتالعانداي تاس ءتۇيىن كيىنىپ جۇرەتىن، تاپ-تۇيناقتاي شاعىن عانا سارى جىگىت! - دەپ قۋاتقا انىقتاپ ۇقتىرىپ جاتتى. مەن ەستي وتىرىپ قۋاتتىڭ ەندى تاباتىنى ءدال ءوز سىڭارى ەكەنىنە اۋەستەندىم. جالعىز-اق پارقى سۇرعىلت سارى قۋاتتىڭ باسىنىڭ ەرەكشە جۋاندىعى عانا سياقتى، - بۇل حاتتى الدا-جالدا قاتە تانىپ باسقا بىرەۋگە بەرىپ قويساڭ ءوزىڭ دە دەرەۋ قولعا الىناسىڭ! - دەپ اقان قايتالاي ءتۇسىندىردى، - قۇنداقباي سول سادۋاقاستار جاتقان بىرقاتار تۇرمەنىڭ كىلتشىسى. اعاڭنىڭ ءحالىن سودان تولىق ۇعۋىڭ مۇمكىن. - وعان كورىسىپ تە تۇراسىڭ! وزدەرىڭنىڭ وسى مەكتەپكە تۇسۋلەرىڭ ءبىر ويدان جاقسى بولىپتى. ءومىردى تولىق تۇسىندىرەتىن مەكتەپ، جاڭا كەلگەن ءارى جاسسىڭدار عوي، ساق جۇرسەڭدەر، قازىرشە سەندەردى جەي قويماس! - دەپ اقان ساعاتىنا قارادى، - ال، اۋلانى قورشاماي تۇرعاندا كەتىپ الايىق! امان بولساق، ءالى-اق كورىسەرمىز، قاراشىقتارىم!.. حوش-ساۋ تۇرىڭدار!
اقان ءۇنى دىرىلدەپ، كوڭىلى بوساي قوشتاستى دا، ءبىز كوزىمىزدى ءبىر-ءبىر سىعىپ تاستاپ، شىعا بەردىك. قاقپادان شىعىپ، كوشەمەن ءسال ورلەگەنىمىزدە ارت جاعىمىزدان جەڭىل ماشينانىڭ ءۇنى ەستىلگەن سوڭ، قايىرىلا قالىپ ەدىك، كىشكەنە سۇرى ماشينا سول قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى. چەموداندى، بۋىنشاقتى ەكى ادام كەلىپ كىرىسىمەن قايتا بۇرىلىپ - سىرعي جونەلدى.
- امان كەتتى، قۇتىلدى! - دەدى قۋات، - الدىڭداعى اناۋ سارى دۋالدى قىزىل قاقپا - سوۆەت ەلشىلىگى، سوعان كىرە سالادى!
- قارا ماشينا اعالاردى قۇرتۋ ءۇشىن ۇرلاسا، سۇرى ماشينا قۇتقارۋ ءۇشىن ۇرلايدى ەكەن، ءا! - دەدىم مەن.
كۇلگەندە ەكى ەزۋىن ەكى قۇلاعىنا جەتكىزە كۇلەتىن ادەتى بويىنشا، قۋات جىمىڭ-جىمىڭ كۇلدى:
- ءۇرىمجى ۇرلىققا قولايلى قالا ەكەن، قاراشى، باسىپ تۇرعان كوك تۇمانىن، بۇعان ەلەكتر شىراقتارى قالاي ساي كەلگەن!... ال ءبىز دە ۇرلىققا كىرەيىك ەندى، ۇرلىقسىز ءىس بىتپەيدى، شىراعىم!
ەكەۋمىز ءسال ورلەپ كەلىپ، سوۆەت ازاماتتارى اۋرۋحاناسىنىڭ قارسىسىنا توقتاي قالدىق. اعا ساباقتاستاردىڭ ۇقتىرۋى بويىنشا انىق تاۋىپ كەلىپ توقتادىق. سوۆەت كىتاپتارى جاقىننان بەرى وسى اۋرۋحانانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى ءبىر ۇيدە جاسىرىن ساتىلاتىن بولىپتى. مۇندا ءتىپتى، حيميا، فيزيكا، اناتوميا، ماتەماتيكا، استرونوميا سىندى ءبىزدىڭ كەپكەن كەنەزەمىزگە ءزارۋ عىلىم كىتاپتارى دا ءوز كاريدارلارىنا ۇكىمەتتەن ۇرلانىپ وتەدى ەكەن. «جالعىز-اق اڭدىپ جۇرەتىن تىڭشىلاردىڭ كوزىنەن ساقتانۋ كەرەك!» دەگەن تاجىريبەلى اقىلگويلەرىمىز. ءبىز جان-جاعىمىزدى تولىق بارلاۋ ءۇشىن ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇيگىشتەپ «قالجىڭداسا» تۇردىق.
ءۇرىمجىنىڭ «قاسقىردى» كوپ كورگەن «قىلمىستى» حالقى وزدەرىن-وزدەرى ۇرلاپ بارا جاتقانداي كوشەدە بىردەن-ەكىدەن عانا بۇرىسە جورعالاپ ءوتىپ جاتىر. ءتىپتى بىرىنە-ءبىرى قاراماي تۇقىرا قۇنجىڭدايدى. جان-جاعىنا الارا قاراپ، اسىقپاي تەڭسەلەتىن ەشكىم كورىنبەيدى. (مۇنداعى «قاسقىرلار» وسىلاي جۇرەدى دەسەتىن). ءبىز «قىلمىس» قاقپاسىنا زىپ بەرىپ كىرە جونەلدىك. كورىسپەي تۇرىپ-اق ءتۇستانىس بولعان قارا مۇرتتى ەگدەلەۋ وزبەك، ايتۋلى ۇيدەن كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. جۇمساق ۇنمەن «نە كەرەك» دەپ سۇراسىمەن-اق، كەرەگىمىزدى ءتورت-بەستەن تىزە ايتىپ ەدىك، الدىمىزداعى ۇستەلگە قويىلىپ تا ۇلگەردى. مۇنداعى ادامزات ساناسىنىڭ گاۋھارلارى ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ سابان قاعازىنان دا ارزان ەكەن، جارىم-جارىم ءسارى تاستاپ الا جونەلدىك. جونەلگەننەن جونەلىپ، سىرت كوشەگە ءبىر-اق تارتتىق تا، جاتاقحانا دۋالىنىڭ ارتىنداعى سۋى قاتىپ قالعان ارىققا جەتىپ، اعاش قادالاردىڭ اراسىنان ءبىر-ءبىر ىشقىنىپ قانا كىرىپ الدىق. ءبىلىمدى «قىلمىسپەن» تابۋ، شىڭتىڭجاڭشا ايتقاندا، «وزىمىزدەگى جوقتى ىزدەپ تابۋ» وسىلاي ءوز جولىنا ءتۇستى.
ىزدەيتىنىمىز ءالى كوپ ەدى، جەكسەنبىنىڭ تاڭەرتەڭى قۋات ەكەۋمىز ەرتە تۇردىق، تالاسىپ ىشەتىن تاماعىمىزدى كۇتسەك، كەشىگەتىن سياقتىمىز. اقاننىڭ قاعازى بويىنشا، قۇنداقبايعا جەرلەس، ساباقتاستان ايتقان سالەمى بويىنشا، قالىڭدىققا كەزدەسۋىمىز كەرەك ەدى. تىلەۋحان قۋدىڭ كەشە كەشكى تاماقتان ۇرلاپ شىققان بولكەسىن ەكەۋمىز ۇرلاپ جەدىك تە، قالا ىشىنە تارتتىق. ءسويتىپ، بۇل جولعا دا قىلمىسپەن اتتانۋعا تۋرا كەلدى. قىڭىر-قيعاش تار كوشەلەردىڭ بىرىنەن 18-ءشى تۇرمەنىڭ قارا قاقپاسى تابىلعان سوڭ قۇنداقبايدىڭ ءوزى دە تابىلدى. قاقپانى قاعىپ، ىشتە تۇراتىن قۇرالدى كۇزەتشىدەن سۇراپ ەدىك، الدەن ۋاقىتتا قۇنداقتالىپ شىعا كەلدى ءوزى. قۋات سالەم بەرىپ، اتىن سۇرادى دا، بايىزداي قاراپ حاتتى ۇستاتا قويدى. جان-جاعىنا جايمەن قاراپ قويىپ وقىعان قۇنداقباي ويلانا قالدى دا، جالما-جان كۇلمىڭ قاعىپ قولىمىزدى الدى. «مەن سەندەردى ءىنىم دەپ تانىستىرامىن» دەگەن كۇبىرىن ۇقتىق. مەنىڭ مالاقايىمدى الا، باسىمدى سىلاپ، دىبىستاپ سويلەدى ەندى:
- ءوزىڭ جىگىت بولىپ قالىپسىڭ عوي! - دەگەندە كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم، ول دا بەتىمنەن سۇيگەن بولدى. قاقپاعا قايىرىلا حانزۋشالادى سونان سوڭ، - مەنىڭ ىنىلەرىم كەلدى!.... جۇرىڭدەر، جاتاقحانام وسىنىڭ ىشىندە!
تۇرمەنىڭ سۋىق سىرلى اۋلاسىنا تۇڭعىش رەت وسىلاي كىردىك.
ۇستىنەن تىكەندى سىم جۇرگىزىلگەن بيىك دۋالدى تۇرمەنىڭ اۋىز قوراسىنداعى ءبىر بولمە - قۇنداقبايدىڭ جاتاقحاناسى ەكەن. الدىمىزعا ءبىر-ءبىر شىنى ءشاي قۇيىپ قويىپ، ىزدەپ كەلگەن اعامىزدىڭ جايىن قىسقاشا ايتتى:
- اعالارىڭ امان، - دەپ ءبىر كۇرسىنىپ الدى ءوزى، - تەرگەۋى بىتكەننەن بەرى دەنساۋلىعى وڭالىپ قالدى. قازىر جەڭىل قىلمىستىلار قاتارىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر، ءساتى تۇسسە قازىر سىرتتاي كورىسىپ تە قالاسىڭدار.
- ءوزىن نە قىلمىسپەن قولعا الىپتى؟ - دەپ قۋات ەنتىگە سۇرادى.
- التايدان كوتەرىلگەن وسپاندارمەن بولعان بايلانىسىن كوپ تەرگەدى عوي ايتەۋىر. ءبىر كىسى تىكەسىنەن ارەڭ سىياتىن تەمىر قاپاستاعى شەگەگە ءبىر سوتكە جالاڭ اياق تۇرعىزىپ قويعاندىقتان، مويىنداپ قول قويىپ بەرىپ ەدى. سوندا دا «بايلانىسقان» ادامى دۇرىس شىقپاي، قايتادان قيناي، اينەك قيىرشىعىنا تىزەرلەتىپ ءبىر ءتۇن تەرگەگەندە باسقا بىرەۋدى مويىندادى. بىراق، شىندىعىندا كورمەگەن تاعى ءبىر «سىبايلاسىن» دۇرىس تۇستەپ بەرە الماعان سوڭ كوزىن وتكىر توق نۇرىنا قاراتىپ وتىرعىزىپ ەدى، جىعىلىپ ءتۇستى. بىرنەشە ادام بۇل جازادان ءولىپ تە كەتكەن. ايتەۋىر بۇل كىسى «قايتا ءتىرىلىپ» بايلانىسقان قاراقشىسىن ءۇش-ءتورت رەت سۋرەتتەگەندە اقىرى ءبىر تۇستەۋى ءسال ۇقساعان سياقتى. تەرگەۋ سونىمەن توقتادى. سايىپ كەلگەندە ءوزىنىڭ وقىماعان قاراپايىم ادام بولعاندىعىنان عانا ءتىرى قالىپ تۇر.
- ياپىراماي، تيتتەي دە قيسىنى جوق قىلمىس قوي مىناۋ! -دەپ مازالانعان قۋاتتىڭ قۇيرىعى قونىس تاپپاي، قوقشاقتاي بەردى، - وسپاندى عانا ەمەس، بۇكىل التاي ەلىن ياناتتايتىن رۋشىل، نادان ادام ەدى. وسپانمەن قالاي بايلانىس جاساماق ول!
قۇنداقباي سىرتىنان قاراعاندا موماقان-اڭقاۋ ادامداي كورىنە بىلەتىن وزىق وقۋشى ەكەندىگىن قاقپا الدىندا كورسەتىپ ەدى. سەرگەك ويلى، تىم جاتىق سويلەيتىن، ءبىلىمدى ادام ەكەن.
- ىنىشەك، «رەنجۋ»، «وكپەلەۋ» دوسقا عانا كورسەتىلەتىن جاي، - دەپ جىميدى، - رەنجۋ بۇل تەرگەۋشىمىزدىڭ تەڭى ەمەس... سادۋاقاسقا ارتىلعان بۇل جالا - بارلىق جالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نانىمدىسى. ال كوپشىلىگىنە ءتىپتى تەرگەۋشىنىڭ ءوزى دە سەنبەيتىن، تەك جانىن الۋ ءۇشىن عانا زورلىق-سىلتاۋلار ايتىلىپ جاتىر. شىڭدۋبان اتاڭنىڭ ءوزى «تەرگەۋ قاناۋىندا ولتىرىلسە سۇراۋسىز» دەگەن بۇيرىق ءتۇسىرىپ وتىر عوي، - دەپ ول تەرەزەگە قارادى. - اناۋ ەڭبەكتەپ كەلە جاتقان شال قيناۋدان اقىلى اۋىسقان جىندى بولعاندىقتان وسى قورادا ەركىن سۇيرەتىلە بەرەدى ول. وزىنەن سۇراپ كورىڭىزدەرشى، نە قىلمىسى بار ەكەنىن.
باسىندا جالبا-جۇلبا تۇلكى تىماعى، توزعان ساپتاما ەتىگى بار، قۋراپ كەتكەن ۇيقى-تۇيقى اق ساقالى سارى الا تارتىپ كۇيگەن ءبىر قارت قازاق جەر باۋىرلاپ ەسىك الدىنا جەتتى دە:
- نان!... نان! - دەپ ايقاي سالدى، - موماڭنان بەر! - قۇنداقباي ءبىر مومى الىپ بارىپ بەردى. قۋات ەسىكتى جارتىلاي عانا اشىپ سالەم بەرىپ ەدى، قارت اۋزىنا كەپتەپ العان نانىن جۇتقانشا باجىرايىپ، بىزدەن كوز الماي قادالدى دا، - ە، مۇسىلمان ەكەنسىڭدەر عوي، الەكىسالەم! - دەپ ۇڭىلە ءتۇستى.
- اتا، قاي جەردەن كەلىپ ەدىڭىز؟
- ىلە بويىنان، كۇنەستەن كەلگەنمىن. قىزايمىن.
- نە قىلمىسپەن كەلدىڭىز؟
- ادام قىلمىسپەن كەلە مە مۇندا، - شال اقىرىپ جىبەرىپ ەدى، ەكى كوزى شوقتاي شاشىلىپ تۋ سىرتىمىزدان وتە شىققانداي بولدى.
- جالامەن، پالەمەن كەلگەنمىن، ءبىلدىڭ بە؟
- بىلەمىز اتا، بىلەمىز! - دەپ قۋات يىلە ءتۇستى. - سويتسە دە قانداي جالا ەكەنىن بىلگىمىز كەلىپ ەدى!
- ە، وندا... وندا ءجون!... مەنى «نەمىزدىڭ» دەي مە، «كارماننىڭ» دەي مە، بىردەمەنىڭ شپيونىسىڭ دەپ نەشە ءولتىرىپ، نەشە ءتىرىلتتى. قاراعىم، ءبارىمىز ءبىر قۇدايدىڭ قۇلىمىز عوي، اللاعا سەنسەڭ، سول كارمەن دەگەن نەمىسىنىڭ كىم ەكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن، سونى تۇسىندىرىڭدەرشى ماعان، نەمىزى كىم، كارمانى كىم وسىلارىڭنىڭ؟
- وعان مويىندادىڭىز با؟
- ە، مويىنداماساڭ مويىنىڭدى ۇزە سالماي ما بۇلار، ايتقانىنا مويىنداتپاي قويا ما؟! - دەپ قارت وڭ بارماعىن شوشايتتى، - مىنا بارماعىمدى قايىرىپ وتىرىپ شىعارىپ ەدى، قاعازدارىنا وزدەرى باسىپ العان! ال مەن كەتتىم، كوپ سويلەسەم، اناۋ توبەدە تۇرعان قارا توبەتتەرى تالاپ تاستايدى.
قارت جەر باۋىرلاعان كۇيى سۇيرەتىلە جونەلدى. قالعان جارتى مومىسىن قاتتى سىعىمداپ تۇيىلگەن جۇدىرىعىن كوتەرە ەكى شىنتاعىمەن «ادىمداپ» بارا جاتتى. نەمىسكە شپيون بولۋدى بىلاي قويىپ، ءتىپتى نەمىس پەن گەرمان اتاۋدىڭ دا نە نارسە ەكەنىن ءالى بىلمەگەن قاراپايىم قارتتىڭ بەلدەن تومەنگى جارىمى قىمىرلاۋدى دا بىلمەي قالىپتى!
- بەلى ۇزىلگەن! - دەپ كۇرسىندى قۇنداقباي.
- شەگەلى تاقتايعا جالاڭ اياق ءبىر سوتكە تۇردى. كەپتەلىپ قالعان تابانىن شەگەنىڭ جۇمىر باستارىنان ءتورت جىگىت كۇشەپ جۇلىپ العاندا دا ءۇن شىعارماعان اسقان شىدامدى شال ەدى. شىقشىتىنان قارماق ءىلىپ ۇشىراتىن «اەروپلان» تەرگەۋىنەن دە، پاتەفون ينەلەرى قاعىلعان جىلجىمالى تاقتايعا تۇرعىزىپ جۇگىرتەتىن، «تاڭكى» تەرگەۋىنەن دە قاتتى زاقىمدالماي امان ءوتىپ ەدى. ەكى-ءۇش كۇن جاتىپ ەسىن جيعان سوڭ اينەك قيىرشىقتارىنا تىزەلەتىپ قويىپ، بەلىنەن تەپكەندە كۇيرەپ ءتۇستى. «قىلمىس» بولمىسى الگى ءوزى ايتقانداي! - دەپ قۇنداقباي باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ قالدى. ساعاتىنا قاراپ اتىپ تۇردى سونان سوڭ، پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قۇنداقتالا قويدى دا، ەكى قولىن جان قالتاسىنا سالدى.
- سادۋاقاستاردىڭ جۇمىستان قايتاتىن ۋاقىتى بولدى، مەن بارىپ ايتىپ، وسى قوراعا اكەلەيىن، بىراق وعان سەندەردى جاقىنداتپايدى دا، سويلەستىرمەيدى دە، الىستان بولسا دا كورىسىپ الىڭدار! ايتقان سالەمىن مەن جەتكىزەمىن...
بەت-اۋزىنا قاپ-قارا ساقال وسكەن ءۇش جىل الدىنداعى نارداي سادۋاقاس بۇكشيىپ سەمىپ كەتىپتى. ءتۇپ قورانىڭ تار ەسىگىنەن شىعا كەلىپ تۇرىپ قالدى. ءبىز قۇنداقباي ەسىگىنىڭ الدىندا سالەم يشاراسىمەن قولىمىزدى كەۋدەمىزگە اپاردىق. ول دا سولاي ەتىپ باسىن يزەدى. تىم كارتەيگەن ادامداي بۇكىرەيىپ تۇر. قۋات سولق-سولق ەتە ءتۇستى. سادۋاقاستىڭ ۇڭىلگەن ۇڭىلىسىنە، كوزىن سيپالاي بەرۋىنە قاراعاندا انىق كورە الماي تۇرعانى، توقتان كوزى زاقىمدالعانى بايقالادى.
- مەن، اعا، مەن قۋاتپىن! - قۋات ماعان سويلەگەندەي قاراپ داۋىستادى، - وقۋعا كەلدىم، ءۇي ءىشى امان!
سادۋاقاس ءۇش رەت باس يزەدى دە، ارتىنا قايىرىلىپ قايتا بەردى. ونىڭ كيىز بايپاق پەن تابىلعانىنشا تاماق اكەلۋگە تاپسىرعانىن قۇنداقباي ايتىپ كەلىپ ەدى، تاماق الىپ بەرىپ تۇرۋ ءجونىن قۋات ونىڭ وزىنە ءوتىنىپ كوندىردى دە، اقشا وتكىزدى. سادۋاقاسقا حات جازىپ، ءۇي ءىشىنىڭ اماندىق جايىن بايان ەتكەندە، مەن دە اكە-شەشەم اتىنان سالەم جازىپ قول قويدىم.
- اعا، وسى كىسىلەر امان شىعار ما ەكەن؟ - دەپ قۋات جىلامسىراي سۇرادى قۇنداقبايدان.
- سادۋاقاس پەن الگى شال سياقتىلاردىڭ امان قالۋى مۇمكىن. بۇلاردى بۇكشەڭدەۋى مەن ەڭبەكتەۋى ءتىرى قويىپ وتىر عوي. ءالى دە ساقتار، ال امان قالسا قاتەر تۋدىرادى دەپ كۇدىكتەنەتىن قايرات-قابىلەتى بار ادامداردى كومىپ جوعالتىپ جاتىر. بۇل ارەكەت گەرمان ءفاشيزمى سوۆەت وداعىنا باسىپ كىرگەننەن كەيىن بىلتىرعى يۋندە باستالعان. ءار كۇنى كەشكە جاقىن ءار تۇرمەگە نومەرلەنگەن برەزەنت داعارلار (قاپ) كەلەدى. ىڭىردە ءار داعارعا سول نومەرلى قىلمىستىنى تىركەي «قاپتاپ» قويادى دا، ءتۇن ورتاسىندا ماشينامەن اكەتەدى. داعارعا ءبىر كىرگەنىن ەكىنشى كورە المايمىز. سول نومەرلى داعار دا جوق، سول نومەرلى ادام دا جوق بولادى.
مەن تۇرشىگىپ، تىتىرەنىپ الىپ سۇرادىم.
- اعاي، ءدوربىلجىن اۋدانىنان كەلگەن ەلسادىق دەيتىن كىسىنى بىلەمىسىز؟
- ەستىگەنمىن. ەكىنشى تۇرمەدە ەدى... ساعان... ەلسادىقتىڭ قانداي جاقىندىعى بار ەدى؟
- ۇستاز ەدى. ءدوربىلجىن حالقىنىڭ ەڭ قۇرمەتتى ادامى ەدى.
قۇنداقباي از ويلانىپ بارىپ، سوزا كۇرسىندى.
- حالىقتىڭ ەڭ قۇرمەتتىسى بولسا، بۇل ۇكىمەتتىڭ ەڭ اۋىر قىلمىستىسى بولعانى عوي. ول كىسىنى وسى بيىل تامىز ايىندا بولۋى كەرەك، اۋىرىپ ءولدى دەپ ۇقتىردى. مەن ءوزىم اۋىرىپ ءولدى دەگەن حاباردى «اۋىرتىپ» ءولتىردى دەپ ۇعاتىن بولىپ ءجۇرمىن. سەبەبى بيىل كۇز باسىندا چىن ءتان چۋ، ماۋ زىمين، قوجانياز، ءشارىپحانداي مىقتى جاۋلارىنا اسىرە اسپيرين بەرىپ ولتىرگەن.
- وسىنشا نەلىكتەن جاۋىقتى؟! - دەپ شيرىقتى قۋات تا. ال، قۇنداقباي ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى مۇزىنداعى تۇلەندەي ءمىز باعار ەمەس.
- جاۋلىقتان قورقىنىش تۋىلادى، قورقىنىشتان جاۋلىق تۋىلادى، ىنىشەك، - دەپ كۇلىمسىرەپ قويدى ءوزى، - ىشىندە جاۋلىعى بار ادام قاۋىپتەنگىش-سەكەمشىل كەلەدى. «سەزىكتى سەكىرەدى، قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى».
- ۇكىمەت باسىنا شىققاننان-اق «دانىشپان كوسەم»، حالىقشىل دەگەن سوزدەر وسى كىسىنىڭ مەنشىگى سياقتى بولىپ كەلىپ ەدى، سول «حالىقشىلدىعى» قايدا قالعان؟! - دەدىم مەن.
- حالىقشىلدىق - ءوزىن سۋعا باتىرمايتىن قايىعى عانا شىعار. «حالىقشىلدىقتى» حالىقتىڭ توبەسىنە شىعاتىن باسپالداق ەتىپ پايدالاندى دا، شىعىپ ورنىعىپ العان سوڭ ونىسىن تەۋىپ قۇلاتا سالمادى ما، - دەپ كۇلىمسىرەدى قۇنداقباي، - قاتارىما بىرەۋ شىقسا جازىم ەتەر دەپ قۇلاتقان. سوندا دا جارماسادى-اۋ دەپ قاۋىپتەنگەندەرىنە تاس دومالاتىپ، قىلىش سەرمەپ، قۇنىپەرەن-كوكتۇتەك بولىپ وتىر. - مىنا سۋرەتتەۋگە قۋات ەكەۋمىز قارقىلداپ كۇلىپ كەتىپ ەدىك. شەشەننىڭ ءوزى جاي عانا مىرس-مىرس ەتىپ قويىپ، ءسوزىن قايتا باسەڭدەي جالعاستىردى، - حالىقشىلدىق، حالىققا قامقورلىق ەجەلدەن شىڭ سىسايدىڭ ەمەس، مۇنىمەن شارتتاسىپ ۇكىمەت قۇرامىنا قاتىناسقان كوممۋنيزمشىلەردىڭ ءىسى بولاتىن. حالىقارالىق اۋقىمنىڭ قازىرگى تۇنەك بورانىندا ولاردى جەپ بولعان سوڭ عانا ءوزىنىڭ ەجەلدەن كىم ەكەنىن كورسەتىپ وتىرماي ما. اعاسى جاڭكايشىنىڭ اياعىن قۇشاقتاي الدى عوي!... وسى سىندى «حالىقشىل كوسەمنىڭ» ءوز ىندىنىنا ەڭ لايىق «قۇرمەتتى» شىنجاڭدا، التايدىڭ اقساق قابىلانى وسپان عانا كورسەتىپ كەلەدى، حا-حا-حا... ءار شاتقالدان ءبىر ىرشىپ ءجۇرىپ، زارەسىن ابدەن الىپ بولدى ءوزىنىڭ. «دانىشپانىمىز» جيىپ العان بارلىق تاسىن سوعان دومالاتىپ تاۋىستى... ءجا، باۋىرلار، - دەپ قۇنداقباي رەسمي ءبىر سالقىن شىرايعا ەندى، - بۇل ءسوز وسى جەردە قالسىن، ماقۇل ما، سىرتقا ءبىر اۋىز شىقپاسىن!
- تۇسىنەمىز، اعاي، جاس دەمەي، بالا دەمەي سەنگەنىڭىزگە مىڭ راحمەت! - دەدىم مەن دە.
- اقان ەڭ جاقىن كورەتىن اعايىن ەدى. سونىڭ تاپسىرۋىمەن عانا تانىستىق بەرىپ وتىرمىن. ەكەۋىڭە ىشكى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، قاتەردەن ساقتانىڭدار، - دەپ جازعان ەكەن، - قولىمنان كەلگەنىنشە جاردەمدەسەيىن دەپ كوپ سويلەپ قويدىم. ايتپەسە مىنا كوك پالتونىڭ جاعاسىنان تۇمسىعىن دا كورسەتپەيتىن كىرپى وڭايلىقپەن اشىلا قويا ما! قاتەر دەگەن قازىر قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، ىنىشەكتەر، مەنىمەن تانىستىقتارىڭدى ەشكىمگە بىلدىرە كورمەڭدەر!
ءبىز ەكەۋلەي سەنىم بەرىپ، قوس-قوستان سەرت ايتا شىقتىق.
سىرتىنان قاراعاندا ءوز كاسىبىنە لايىقسىز، قۇر كەربەز، قۋىس كەۋدە، تۇيىق الەمنىڭ ءبىر جانۋارى كەيپىنە كىرىپ العان وسى تۇرمە كىلتشىسىنىڭ تىم سورلى ادام ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەندەيمىز. نەلىكتەن قۇنداقتالىپ جۇرەتىندىگى بىزگە ەندى ءمالىم بولدى.
ۇرىمجىگە كەلگەلى كورمەسەم دە، قالىڭدىق قىزدار ينستيتۋتىنىڭ قاي نومەرلى جاتاقحاناسىنا ورنالاسقانىن ەستىگەنمىن. ءتۇس ۋاقىتىندا جەتىپ، جازباي تاپتىق. ءوزى تۇراتىن عيماراتتىڭ الدىندا كەلبەتتى ءبىر ۇيعىر وفيتسەرىمەن سويلەسىپ تۇر ەكەن. قازىرگى ءۇرىمجى قىزدارى جان بەرەدى دەيتىن سارى پوگون بۇل وفيتسەردىڭ ەكى يىعىنان بىردەي تارتىلىپ، كوكىرەگىن مۇزداي سىرەستىرىپ الىپتى. مەنىڭ كوكىرەگىمە دە مۇزداي ءبىر نارسە دومالاڭ ەتە ءتۇسىپ، دەرەۋ قايتا جونەلگەندەي بولدى. مۇنىڭ قىزعانىش ەكەنىن قاپەلىمدە قايدان بىلەيىن، كورىنگەننەن-اق قالىڭدىققا اڭتارىلا قاراۋمەن بولدىم. باسىن تومەن سالىپ تۇرعان ول، بىزگە جالت قارادى دا، بەس-التى قادام قارسى ءجۇرىپ كەلىپ امانداستى. قىزارا قالعان اق سۇرى ءجۇزى اعارىپ بارىپ، قايتا قىزعىلت تارتتى.
- ءۇي، وزدەرىڭ ناعىپ مۇنشا قىمباتتاپ كەتتىڭدەر! - دەپ ءۇنىن مۇرنىنا جىبەرە سويلەپ، زورلانا كۇلىمسىرەگەندەي بولدى. مۇنىسى اناۋ مىرزانىڭ الدىندا بىزگە جارقىلداۋدان قىسىلا سويلەگەندىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن سەزگەندەيمىن.
- ءبىز، كوبە جەپ، كوڭىل كوتەرۋدەن بوساي الماي جۇردىك، - دەدىم الگى ءبىر تارالىپ جۇرگەن ولەڭدى مەڭزەگەنىم ەدى. قالىڭدىق تۇپكى ءمانىن تۇسىنبەگەن راي ءبىلدىردى.
- سەندەر دە قاسپاق جەدىڭدەر مە؟
- ۇرىمجىدەگى قاسپاق «سىپان ءشويان تازدارىنا» عانا ءتان ەمەس پە!
بۇل سوزىمە وفيتسەر كۇلىمسىرەپ بەتىن ءارى بۇرىپ الدى. قالىڭدىق وعان ءبىر قاراپ قويىپ، ءبىزدىڭ جايىمىزدى تاقاۋىرلاي سۇرادى.
- دەنساۋلىقتارىڭ قانداي؟ ءۇرىمجىنىڭ اۋاسى جاعاتىنداي ما؟ تۇرمىستارىڭ قالاي؟
قۋات ەكەۋمىز كەزەكتەسىپ جاۋاپتى ىڭعاي «جاقسىمەن» قايتارا بەردىك تە، ءوز تۇرمىس كۇيىنەن قىسقاشا سۇراستىق.
- ءجا، ءبىز امانداسىپ شىعۋعا عانا كەلدىك، - دەدىم مەن ۇزاققا سوزىلعان امانداسۋدى اياقتاي بەرە، - جولدا ءبىر جۇمىسپەن كەشىگىپ قالىپپىز. ەندى قايتىپ جەتكەنىمىزشە ۋاقىتىمىز بىتەدى. كەيىن جانە كەلەرمىز، قايتتىق.
- ءۇي، جاتاقحاناعا كىرمەيسىڭدەر مە؟!
الدىمىزدان توسىپ، وسىنشا امانداسا بەرۋدىڭ ءوزى - وسى جەردەن قايتارا سالايىن دەگەندىك ەكەنىن ءتۇسىنىپ ەدىم.
- كىرمەيمىز! - دەپ كۇبىرلەي قايىردىم جاۋابىن، - اناۋ كىسىڭىز توسىپ قالدى!
- كىسىڭ نە، ول دا شاۋەشەكتىك، ول دا، سەندەر دە كىرىڭدەر!
- جوق، راحمەت، كەش قالامىز! ال شاۋەشەكتىك «كىسى» ەمەس پە ەكەن، - دەپ مەن ءۇنىمدى وفيتسەرگە جەتكىزە قايىردىم، - مەنىڭشە، كىسىنىڭ تالايى شاۋەشەكتەن شىعار!
- ال، ساۋ تۇر! كەلەسى جەكسەنبىدە كورىسەرمىز.
ويلانا كۇلگەن قالىڭدىق ءبىز جونەلە بەرگەندە كۇلكىسىن تەز جيىپ، قاراپ قالىپ ەدى.
- ەي، توقتاشى ەي! - دەدى ىلە-شالا، ول لىپىلداي باسىپ، ارتىمىزدان قۋا جەتكەندە، مەن دە قارسى اياڭدادىم، - نە بولدى ەي، ساعان؟ - دەپ كۇبىرلەپ قادالا قارادى.
- نە بولۋشى ەدى، كەشىگىپ قالامىز با دەپ اسىعىپ تۇرمىن. نە بولعان سياقتى؟
- سوزدەرىڭ ءبىر ءتۇرلى عوي ءوزىڭنىڭ؟!
- ءسوز دەگەن ەكى ءتۇرلى بولۋشى ما ەدى؟! - قالىڭدىق ساقىلداپ كۇلدى.
- سىلقىمىم، وسى ءسوزىڭنىڭ وزىڭدە دە قىرشاڭقىلىق تۇرماي ما؟
- سۇيىكتى قاتقان تەرىم، ءوزىڭ قۋىستانىپ تۇرسىڭ! - قالىڭدىق بۇعان دا ساقىلدادى.
- وندا، سولاي-اق بولسىن... الداعى جەكسەنبىدە كەل، ءيا؟!
- ماقۇل! - دەپ جونەلە بەردىم. ءالى قاقشيىپ تۇرعان وفيتسەرگە قاراي بۇرالا باسىپ قالىڭدىق جونەلدى. وسى ءبىر اق جارقىن، وتكىر دە وجەت ءانشى قىزعا مەن ادەمى گۇلگە قاراعانداي عانا قاراپ، ءۇنىن بۇلبۇلدىڭ ۇنىندەي عانا تىڭدايتىنمىن. العاشقى اۋەسىم سونشالىق قانا دارەجەدە ەدى. گۇلگە ادامنىڭ كوزى كوپ تۇسەدى. بۇلبۇلعا قۇلاعى ۇيدى. بىراق، ادام جۇرەگىن ەكەۋى دە ءدال عاشىق جارداي قۇمارلىق وتىنا تارتىپ تۇسىرە المايدى عوي. جول بويىندا مەن وعان ەستەتيكالىق سەزىمنىڭ سونداي عانا تارتۋ كۇشىمەن باعىنىپ، تەربەتىلىپ كەلگەنمىن، سوندا دا بىرەر ايدان بەرگى جولىعىسپاۋدان ساعىنىش سەزىمى دە كۇشەيدى. قۇشتارلىعىم ەر جەتكەندەي بولدى. بىراق كىتاپتاردان وقىعانىمداي، ايەل جونىندە كۇيدىرىپ ولتىرەتىن قۇمارلىق، ءوز جانىڭنان كەشتىرەتىن قۇشتارلىق بار دەگەنگە سەنبەيتىن كۇيدە بولاتىنمىن. ال، قۇشتارلىققا قىزعانىش قوسىلسا عانا سوندا اپاتقا كوندىرۋى مۇمكىن ەكەنىنە وسى ەكىنشى رەت جولىعىسقاندا عانا - قالىڭدىقتى سۇلۋ وفيتسەردىڭ قاسىنان كورگەنىمدە عانا ءبىر ءسات مويىنداعانداي بولدىم. بىراق قىزعانىشتىڭ ءوزى جارىمەس سەزىمنەن پايدا بولعانىن بىلگەن جانعا ونداي اپات مۇلدە جوق سياقتى. بۇل تۇيىنگە مەن بىلاي كەلدىم:
«وزىمنەن الدەقايدا ارتىق ساقا جىگىتپەن وڭاشا سويلەسىپ تۇرعان قالىڭدىق سول ساتتە مەنىڭ كوزىمە جەر بەتىندەگى بىردەن-ءبىر قيماسىم بولىپ جارق ەتە ءتۇستى. جۇرەگىمدى مۇزداتىپ بارىپ، دەرەۋ قايناي جونەلگەن الگى ءبىر سەزىم قىزعانىش ەدى. مەن ىشتەي تەك وسى قىزعانىشىمدى عانا قىجىرتا جونەلدىم: «بۇل كورىپ تۇرعانىم - قيماسىمنىڭ ءوزىن قيناي ولشەيتىن تارازى ەمەس پە، قيماسىمنىڭ ءوزى ايتقانداي، راس قيماسىم بولعىسى كەلسە، بۇرىن ءوزى قالاعان مەن جاققا وزدىگىنەن-اق باسىپ تۇسە بەرمەي مە. ءار جاقتان سوققان جەلگە ۇشا جونەلەتىن قاڭباق بولسا، ونىڭ نەسى قيماس. ەندەشە، بۇل قىزعانىشىمنىڭ ەسى دۇرىس ەمەس، البىرت جاستىقتىڭ، اڭقاۋ دا جارىمەس سەزىمنىڭ قىزعانىشى بولسا كەرەك».
جاتاعىنا كىرمەي دە كيلىكپەي، «تازىمدى» اشىپ تاستاپ تارتا بەرۋىم - وسى كەسىمنىڭ ناتيجەسى. بۇرىن ءوزىم باستان كەشىرىپ كورمەگەن مۇنداي سەزىمدەرگە سەكىرىپ باسىپ ايتقان بۇل تورەلىگىم ادىلدىك پە، الدە ادىلەتسىزدىك پە - ءوزىم دە تولىق ايىرا الماي قۋاتقا ءۇنسىز ەرە بەردىم.
تەرگەۋشىم، وسى ءبىر «دانىشپان كوسەمنىڭ» داعارلاپ ۇيىپ جاتقان «ۇلى تابىستارىن» قالاي كورگەنىمدى ايتتىم عوي. مۇنىم قۇپيالىقتى اشىپ، ۇكىمەت قۇيرىعىنا ءۇڭىلۋ عوي. مۇنداي قۇپيالىقتى كورە بىلگەن قىلمىستى ءۇشىن، ارينە، ويىپ تاستاۋدان باسقا شارا جوق ەكەنى بەلگىلى. ال ءسىز مىنا ماحاببات جايلى ءسوزدى تەگىن كورمەڭىز. قىلمىستار دۇنيەسىندە قىسىر اڭگىمە بولماق ەمەس. ءبارى دە قانعا جەرىك، قىلمىسقا جۇكتى. قالىڭدىققا بەرگەن وسى ەركىندىگىمنىڭ قۇيرىعىنان ءدال سول مەزەتتە ءبىر الىپ قىلمىستىڭ باسى شىعىپ تۇرعانىن كەيىنىرەك جەرگە توپ ەتە تۇسكەندە ءبىر-اق ءبىلدىم. ول كەيىنگى تاراۋدا ايتىلادى.
VIII
ءبىر كەشكى دەمالىس كەزىندە المەن ءبىزدىڭ جاتاقحانانىڭ ەسىگىنەن مەنى شاقىردى. قارا قوڭىر ءجۇزى سۇرلانىڭقى، تىم شيراق كورىندى ماعان.
- ەرتەڭ تاڭەرتەڭ چي دالۋدا[1] ءپانديحۇي مۇشەلەرىنىڭ جيىنى بار ەكەن، - دەپ كۇبىرلەدى، - تاڭەرتەڭگى قوڭىراۋدا ءبىزدىڭ تاماق دايىن تۇرادى. تاۋىرىرەك كيىنىپ، تازا جۋىن دا، ساپقا تۇرماي، تۋرا اسحاناعا كىر!
- چي دالۋ قاي جەردە ەدى؟
- دۋباڭ مەكەمەسىنىڭ ءماجىلىس زالى، ونداعى جيىن دۋباننىڭ ءوز شاقىرۋىمەن اشىلاتىن.
المەننىڭ رايىنا باققان مەنىڭ دە جۇرەگىم تىنىشسىزدانىپ، سول ءتۇنى تاڭدى تاعى ۇيقىسىز اتقىزدىم. «بۇل ۇيىمعا كىرگەنىمە ەكى-ءۇش-اق اي بولعان. جاڭا وقۋشىمىن عوي، قازىرشە ماعان قاتەر جوق شىعار» دەگەن مەدەۋمەن قانشالىق تىنىشتالايىن دەسەم دە، ءبىر ورنىقسىزدىق تۇرتكىلەي بەردى. ساباقتاستارىم اراسىندا جەرشىل، رۋشىل جىك كۇشتى ەدى. وسى سەبەپتى ءبىرىمىز بەن ءبىرىمىز ءجيى-ءجيى ايقاسىپ، شايقاسىپ قالىپ جۇرەتىنبىز. مۇنداي دۇردارازدىقتىڭ سالدارىنان استىرتىن كورسەتىندىگە ءوزىمنىڭ دە ءبىر نىسانا ەكەنىمدى بايقايتىنمىن. «الدىڭعى جىلعى وراز ساقاۋدى شالعانداي شالدۋار كورسەتىندى وسىنداعى ءبىر تىڭشىعا جەتكەن بولىپ، باتىس سارايعا بارعاندا جەلكەمنەن باس سالىپ جۇرەر مە!» دەگەن كۇدىك ۇيقىمدى كەلتىرمەدى.
ۇكىمەت ءۇيىنىڭ تەمىر قاقپاسىنا سپان مەكتەبىنەن سۇپ-سۇرى بولىپ ەلۋ شاقتى عانا ادام جەتتىك. ەكى جاق بوساعادا ءتىزىلىپ تۇرعان ون-وننان جيىرما كۇزەتشى ءبىزدى ساناپ، كوزبەن عانا ءتىنتىپ وتكىزىپ ەدى، ىشكى قاقپاداعى ونشاقتى كۇزەتشى وۋىپ جىبەرەردەي ۇڭىرەيىپ، ءبىر-بىردەن «ايمالاپ» - سيپالاپ كىرگىزدى. سۇعاناق قولدار سۋماڭ قاعىپ جامباسىما بارا بەرە، ءتىپتى جاندى جەرىمدى ءبىر جالماپ وتە شىقتى. تىنتۋگە كوز ىلەستىرمەس سپور قولدار ەكەن. ادام ساناتىنا قوسىلىپ، العاش ءتىنتىلۋىم وسى بولار. «مىنە، ءپانديحۇي مۇشەسى بولىپ، ارداقتى سەنىمگە ەندى جەتىپپىن!» دەدىم ىشىمنەن.
«اسقاق مارتەبەنىڭ» بۋىمەن القىنا كىردىم ءىش قوراعا.
ءبىر-بىردەن تىزىلگەن بويى كىرە، سول جاققا بۇرىلىپ، باتىس سارايدىڭ ەسىگىنە جەتكەنىمىزدە ودان دا زور «باقىتقا» كەنەلگەنىمىزدى بىلدىك: تاعى دا جاقسىراق ءتىنتىلۋ كەزەگى بار ەكەن. قاراما-قارسى تۇرعان ساپ-سارى الا پوگوندى ەكى وفيتسەر مەنى دە ەكى جاعىمنان «قۇشاقتاپ-كورىسىپ» الدىڭعىدان دا بەتەر «ايمالاي» جونەلدى. دارەجەلى ادامدار ەمەس پە، بۇل ەكەۋىنىڭ قولى جۇپ-جۇمساق ءتيىپ، كىندىكتەن تومەنگى جاقتى كوبىرەك اينالدىردى.
«قازىرگى قىزدار شۋيانىنىڭ (ينستيتۋتىنىڭ) وقۋشىلارى پوگوندىلارعا نەلىكتەن سونشا قىزىعاتىن بولدى؟!» دەپ تاڭدانىپ جۇرسەك، بۇل «عاشىق جارلاردىڭ» قولىنا كيەلى قاسيەت ءيىسى كوبىرەك ءسىڭىپتى عوي! سونىسىن كورىپ، سونى جۇمباقتى شەشكەندەي تومەنگى اۋىز زالعا تەرلەگەن ماڭدايىمدى سۇرتە كىرىپ ەدىم. ۇستىڭگى قاباتقا ورلەيتىن باسپالداق قارسىسىنا قويىلعان قىپ-قىزىل سىرلى زور تاقتانى اينالىپ الدىنان وتكەنىمدە ءبىر «نۇر» كوزىمە جارق ەتە ءتۇستى: سول زور تاقتانىڭ ىشكى بەتىنە ءبىزدى وسى «باقىتقا» جەتەكتەپ اكەلگەن تەگىس قارا مۇرتتى «دانىشپان كوسەمنىڭ» سۋرەتى سىزىلىپتى. ۇشقانداي زىمىراپ شاۋىپ كەلە جاتقان اقبوز تۇلپاردىڭ ۇستىندە شىرەنە شاقشيىپ، كەرەمەت ايبىن مەن قىلىش ءۇيىرىپ كەلەدى. شىنجاڭ حالقىنىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى تىلگىلەپ، بارلىق جاۋ بىتكەندى جالعىز جايپاپ قىرىپ كەلە جاتقانداي. شەبەر جاعىمپاز جاساعان اسقان سايقال سۋرەت ەكەن. الدىمدا ءتىنتىلىپ كىرگەندەر شىبىنداي ۇيمەلەپ، سول زور سۋرەتكە قاراپ تۇرىپتى.
«كوسەمدەردىڭ كەرەمەتىنە» ارقايسىسى ءارتۇرلى كەسكىنمەن ۇڭىلەدى. كوبى كوز قۋاتى جەتپەگەن ادامشا سىعىرايىپ، مۇرنىن تىجىرا قادالادى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءتىسى سىزداپ اۋىرعانداي، ازۋىن قاتتى باسۋدان شىقشىتتارى بۇلك-بۇلك ەتەدى. ءۇن قاتقان ءبىرى جوق.
كوسەمنىڭ باتىرلىعىن كورىپ، باسپالداقپەن جۋاسي ورلەسىن دەپ ورناتقانى عوي، وسى سۋرەتكە قاراي-قاراي ورلەپ، ورلەگەن سايىن قاراپ، قاراعان سايىن ورمەلەپ، ەكىنشى قاباتتاعى ۇلكەن كلۋبقا كىردىك تە، مەكتەبىمىز اتىنا بەلگىلەنگەن ورىندىققا كەلىپ وتىردىق.
بۋمەن جىلىپ، جەلدەتكىش جەلپىپ تۇرعان وسى ءجانناتتاي كەڭ كلۋبتا وتىرعان ءتورت-بەس ءجۇز شامالى عانا ادامنىڭ تارى قاۋىزىنا كىرگەندەي ءبۇرىلىپ، قاقاعان اياز سورعانداي دىردەكتەپ وتىرعانى بايقالادى. تىرس ەتكەن ءۇن جوق، كوبى ورتا مەكتەپ پەن ينستيتۋت وقۋشىلارى، ءبىرازى وقۋ-اعارتۋ قىزمەتكەرلەرى سياقتى. دۋباڭنىڭ وفيتسەرلەر مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنا دا، باسقا سالا ادامدارىنا دا بولىنگەن ورىن جوق. بۇل جيىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى ءپانديحۇي مۇشەلەرىنە عانا قاراتىلعانى، ال بۇل ورىنداردان دا تولىقتانىپ كەلمەگەنى سىبىر-كۇبىرلەردەن ەستىلدى.
مەن ىشكى جاققا قاراي تەرەزەلەردىڭ ءبىرىنىڭ الدىنداعى ورىندىقتا وتىر ەدىم. بۇل تەرەزەدەن ۇكىمەت ورداسىنىڭ ءبىز جەتە المايتىن ىشكى جاعى تولىق كورىنەدى ەكەن. وردانى قورعاۋشى ءيىڭنىڭ[2] ماشىق الاڭىنان باستاپ قورعاننىڭ ارت جاق قابىرعاسىنا دەيىن تاس كىرپىش دۋال، كۇزەت ۇيلەرى، شاعىن-شاعىن جاتىن ۇيلەر، ءتىپتى مىقتى-مىقتى بەكىنىستەر سالىنىپتى. ماشىق الاڭىنىڭ باتىس تەرىستىك شەتىندە تاعى ءبىر تەمىر قاقپا - ەڭ ىشكى، ەڭ ەرەكشە ەسىك بولىپ كورىندى. ول تاس كىرپىشتەن قالانىپ، ۇستىنە ەلەكتر سىمى تارتىلعان ىشكى قورعاننىڭ قاقپاسى ەكەن. قورعان ىشىندەگى بۇل قورعان - كۇمبەز پورىمىنداعى جاسىل شاتىرلى شاعىن عانا جالعىز عيمارات. «ەرتەك-اڭىزدارداعى جالعىز كوزدى عايارلارداي شەكسىز ۇكىمشىمىز سوندا ما ەكەن» دەگەن ويمەن كوبىرەك قاراپ وتىر ەدىم. ءدال سولاي بولىپ شىقتى.
سول ەرەكشە قاقپا قاق ايىرىلا اشىلدى دا، ەكى جاق ىشكى بوساعاسىنداعى ون ەكى كۇزەتشى قاتىپ قالعانداي سىرەستى. ىڭعاي جەڭىل پۋلەمەتپەن قارۋلانعان جيىرما شاقتى قورعاۋشى جالاڭداپ شىعا كەلدى دە، جاپا-تارماعاي جۇگىردى. ولارعا اسكەري تارتىپپەن ءجۇرۋدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. جاۋ شاھارىنا باسىپ كىرگەن شاپقىنشىلارداي، كىرەكەش تونايتىن قاراقشىلارداي الاق-جۇلاق ءتىنتىپ كەلەدى. سول ەرەكشە قاقپادان وسى سارايعا جەتكەنشە الاڭ شەتىندەگى جول بويىنا قاتار سالىنعان قورعاۋشى اسكەر ۇيلەرىن تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. ءبىر-بىرىنە سەنبەيتىندەي، ءبىرى كىرىپ شىققان ۇيگە تاعى ءبىرى كىرىپ پۋلەمەتتەرىن كەزەنە ۇڭىلىسەدى. وزدەرىنىڭ كۇزەت ۇيلەرىن وزدەرى مۇنشا تىنتەتىندەي بۇلارعا نە بولعانىنا تاڭدانىپ، كوز الماي قاراۋمەن بولدىم. ەرەكشە قاقپادان تاعى ءبىر توپ قورعاۋشى كورىندى دە، ارتىنان ىلە-شالا ماڭعاز باسىپ، بۇلعىن ىشىك جامىلعان بىرەۋ جالعىز شىقتى. ارتىندا وتىز شاقتى اسكەر، باسىندا قوڭىر شلياپا، ءتىپ-تىك جۇرەتىن ادام ەكەن. ۇڭىلە ءتۇستىم، سۋرەتىنە قانىقپىن عوي، تەگىس قارا مۇرتتى «حالىقشىل كوسەمنىڭ» ءدال ءوزى ەكەن.
الاڭدا ماشىق قىلىپ دوپ ويناپ جۇرگەن قورعاۋشى اسكەرلەر ءوزدى-ءوز ورىندارىندا ىزەتپەن سىرەسىپ تۇرا قالىسقاندا، بۇكىل تىرشىلىك تىلسىممەن بايلاعانداي، بار ماڭى ءولى دۇنيەگە اينالدى. جاڭا عانا ءبىر توپ قورعاۋشىسىن شىعارىپ جولدى ارشي تەكسەرتكەن «حالىقشىل كوسەم» الدىنداعى قورعاۋشىلارىنا تىرسەكتەي ەرىپ، ساسا ساقتانعانمەن، سالتاناتىن دا ۇمىتپاي باسىپ كەلەدى. قانشا ايتقانىمەن «دانىشپان» ەمەس پە. جان-جاعىنا مۇقيات باعدارلاپ، زەرتتەي قارايدى. الدىنداعى ون شاقتى قورعاۋشىسى دا، ارتىنداعى وتىز شاقتى قورعاۋشىسى دا «كوسەمنىڭ» كوڭىل كۇيىن باققانداي ءار تەرەزەگە ءبىر ءۇڭىلىپ، ءار ەسىككە ءبىر سۇعىنىپ، «زەرتتەگەن» بويى ءبىز تىنتىلگەن قاقپا جاققا ءوتتى. وسىنداي «حالىقشىل كوسەمنىڭ» دارەتحاناعا كىرىپ-شىعۋى قانشالىق ماشاقات كۇرەسپەن ورىندالاتىنىن تۇسىنگەندەي بولدىم مەن. بۇل جيىنعا «حالىقشىل كوسەم» كەلمەيتىندەي كورىنىپ، كوڭىلىم ءبىر ءسات جايشىلىق تاۋىپ ورنىققانداي بولىپ ەدى. ىلە-شالا ەلەڭ ەتە ءتۇستىم: قارسىمىزداعى كلۋب ساحناسىنىڭ ارت جاعىنان ۇرمەلى وركەستردىڭ جەڭىس كۇيى سارناي جونەلدى دە، اسكەري ءجۇرىستىڭ سارت-سارت اياق دىبىسى ەستىلىپ، ساحنا سىرتىنا كەلە ساق ەتىپ توقتادى. پۋلەمەتتەرىن كەزەي ۇستاعان ەكى قورعاۋشى ەكى جاقتان كىرىپ ساحنانىڭ ەكى جاعىنا بىزگە قاراپ تۇرا قالىسىپ ەدى. بۇكىل زالدى ءدۇر ەتكىزىپ، كوپشىلىك اتىپ تۇردى دا سىرەسە قالدى. جەرگە سۇيرەتىلگەن بۇلعىن ىشىكتىڭ ەتەگىن ەكپىنمەن شالقىتا، شاق-شۇق باسىپ كىرىپ كەلگەن «كوسەم» وركەستر ىرعاعىنا سايكەسكەندەي ىشىگىن شىنتاعىمەن سەرپە سالىپ ەدى، ارتىنداعى بىرەۋى جەرگە تۇسىرمەي تازى يتشە قاعىپ اكەتتى. كوپشىلىككە قادالا قاراعان كۇيى شلياپانى ارتىنا لاقتىرا سالعاندا، دايىن تۇرعان تاعى ءبىرى قاعىپ الدى.
وسى «فوكۋستەردى» قارسى الا شاتىرلاعان كوپشىلىكتىڭ قول شاپالاعىن جاقتىرماعانداي كوسەمنىڭ سىلكە سالعان سول قولى شورت تىيا قويدى دا، ءوزى قارا كوك كيتەل - سىممەن ەڭ توردەگى سەرىپپەلى ورىندىققا بارىپ سىلق ەتە ءتۇستى. جەڭىل كۇيى ەندى توقتاسا دا، «كوسەمنىڭ» جەڭىستى ارەكەتى ءالى توقتاماعانداي، توقپاقتاي بەردى ءوزى. بۇل كۇيدى ءبىز ورىندىق سەرىپپەسىنىڭ كۇشىنەن كورىپ ەدىك، ولاي ەمەس، «كوسەمنىڭ» ءدال ءوز جۇرەگىنىڭ كۇيى ەكەن. تاقىتىنا قۇيرىعى توقتاماي، قايتا-قايتا سىرعىپ، قايتا-قايتا ورىنعا وتىرعانداي نەمەسە استىنان بىردەمە باتىپ، ءوز سالماعىن ەكى قۇيرىققا كەزەك-كەزەك الماستىرىپ سالىپ وتىرعانداي، بايىز تابار ەمەس.
تايقىلاۋ ماڭدايىنان باستاپ ارتىنا جاتقىزا تارالعان اقبۋرىل شاشىن ەكى الاقانىمەن جەلكەسىنە دەيىن سىلايدى. سۇق ساۋساعىن عانا سۇعىپ، شاشىنىڭ استىن تىنتە قاسيدى دا، قايتا سىلايدى. ەكى سۇق ساۋساق ەكى شەكەسىن كەزەك-كەزەك تىنتەدى. بۇل ساۋساقتارى قۇستىڭ تۇمسىعىنان دا ەپتى ەكەن، ءدال باسىپ بارىپ سۇعىلادى دا، ءبىر سۇعىلعان جەرىندە تۇرىپ-اق تالاي شاشتىڭ استىنا كىرىپ، تالاي تۇپكىرىن ءتىنتىپ شىعادى. وسى بۋرىل شاشتىڭ دا قوپسىپ كوتەرىلىپ كەتۋىنەن قورقاتىن سياقتى. مىقتاپ جاتقىزىلعان شاشىن سونشالىق شەبەرلىكپەن تىنتەدى دە سىلايدى.
شاتىرلاعان قول شاپالاقتىڭ تاسقىنىمەن تۇرىپ ۇستەل ۇستىندەگى ميكروفون الدىنا بارا ەكپەتىندەي سويلەپ كەتكەندە دە، قولىنىڭ وسى شەبەرلىگى توقتاعان جوق. زال تولى ءپانديحۇي مۇشەلەرىنە ەكى جاقتان كەزەلىپ وتىرعان ەكى پۋلەمەتتىڭ تۇمسىعىنداي توڭگەن ەكى سۇق ساۋساق ەكى شەكەسىنە مازا بەرمەدى. مۇنداي ۋاقيعا تۇرعاندا قۇر ءسوزدى قايتپەكپىن. مەنىڭ كوزىم ەكى پۋلەمەت پەن سول ەكى ساۋساقتا عانا بولدى.
تىپ-تىنىش جاتقان وسى اقبۋرىل شاش ءبىراز زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىندەي كورىندى. كەيبىر شاش اۋىر قايعىنىڭ قىزۋىنان، كەيبىر شاش وتكىر اشۋدىڭ قىزۋىنان، كەيبىر شاش حالىق تاعدىرىنا بولعان ۇلكەن كۇيىنىشتىڭ قىزۋىنان كۇيىپ اعارۋى مۇمكىن عوي. ال بۇل شاش نەدەن اعاردى دەشى؟! اۋىر قايعى بۇل باسقا تۇسكەن ەمەس، تاققا جاڭا شىققانىندا قازىرگى مۇرتىنداي قاپ-قارا ەدى عوي. تاققا شىققان سوڭ، ومىردەگى بار ارمانىنا الدامپاز-جاعىمپاز ەكىجۇزدىلىگىمەن جەتىپ العان سوڭ قارا باستىڭ عانا قامىنداعى قوجاعا، ول قامىن امىرىمەن عانا شەشە سالاتىن شات تۇرمىستاعى قوجاعا قانشالىق قايعى ۇيىرىلمەك؟ ەندى وتكىر اشۋدان دەسەك، ول اشۋىن وتكىر قىلىشىمەن، وت اۋىزدى مىلتىعىمەن قايتارا سالىپ كەلە جاتپاي ما؟ ال حالىق تاعدىرىنا كۇيىنۋ - مۇنداي ساياسي ساۋداگەردىڭ كوكەيىنە كىرىپ شىعار ما؟ بۇل شاش - ىستىق قاندى كوپ ىشكەندىكتەن عانا كۇيىپ اعارعان شاش. مەنىڭ اكەم: «بۇعىنىڭ ءمۇيىز قانىن دەنساۋلىعى تولىق ادام ىشسە، شاش اعارىپ كەتەدى» دەيتىن. ال بۇل باس شىنجاڭنىڭ ماڭدايىنا باسقان بارلىق «بۇعىلاردىڭ» ءمۇيىزى تۇرماق، ءوزىن دە جۇتىپ بولمادى ما؟ نەشە مىڭداعان سول بۇعىلاردى جۇتۋدىڭ ءتاسىلىن مىلتىعىنىڭ «اۋزىمەن» عانا ويلاپ تاپقان «دانىشپان كوسەمنىڭ» باسى عوي بۇل، قالاي اعارماسىن. ۇرپىنە قىزعان سىم تەمىر جۇگىرتۋ، تىرناق كوبەسىنە قامىس تىعۋ، شەگەگە جالاڭ اياق تۇرعىزۋ، اينەك قيىرشىعىنا تىزەرلەتۋ، «تانكى تەرگەۋ»، «اەروپلان تەرگەۋ»، كوزىن ەلەكتر توعىمەن سۋىرۋ، قاپقا سالىپ تىرىلەي كومۋ سىندى ادامدى قيناۋدىڭ ەڭ «اسىل» عىلىمدارىن ساپقا تۇرعىزىپ، «تەرگەۋ قيناۋىندا ولتىرىلسە سۇراۋسىز» دەگەن بۇيرىقتى تۇسىرگەن وسى باس ەمەس پە؟ بۇل «عىلىمداردى» تاپقانى ءۇشىن وشىككەن ءبىر «نادان» وسى باستىڭ وزىنە «ىستىق كامپيت» سىيلاپ قويار ما ەكەن دەپ اناۋ پۋلەمەتتەرمەن، اناۋ سۇق ساۋساقتار قالاي شوشاڭداماسىن. «دانىشپان باسىم امان با ەكەن؟» دەپ ءدامىل-ءدامىل قالاي سيپاپ كورمەسىن ءوزى. «توسىن ءبىر قاتەردەن ىشقىنۋ تۋىلسا قالاي شىدارمىن» دەپ قۇيرىعى نەگە بۇلكىلدەمەسىن؟ وسىنداي ىشكى قورقىنىش اۋرەشىلىگىنىڭ سۇيكەنىس قىزۋىنان بۇل شاش قالاي اعارماسىن! التايدان باسقا جەرلەردەن دە بۇرق ەتىپ، عايىپ بولىپ تۇرعان كوتەرىلىستەردىڭ ءبىر سيقىرلى قانجارى وسى زالدان جارق ەتە تۇسپەۋىنە كىم كەپىل. ەندەشە - «دانىشپان كوسەمنىڭ» بۇل دالباسا تىشتاڭداۋىن دا «دانىشپاندىق» ەسەبىنە قوسپاۋ ناداندىق بولار.
«ساحنا سىرتىندا جاسىرىنىپ تۇرعان ليان[3] مەن مىنا ەكى پۋلەمەت بەكەر قويىلعان جوق-اۋ» دەپ قورقا وتىرسام دا، اناۋ جىلدارى «پروفەسسور مامليۋك» كينوفيلمىن كورگەندەگى ءبىر ويىما وكىنىپ تە، وزىمە-ءوزىم رەنجىپ تە وتىردىم. «شىڭدۋبانداي دانىشپان كوسەم باسشىلىق ەتىپ وتىرعان قوعامدا وعان قارسى توڭكەرىس جۇرگىزۋ قىلمىس ەمەس پە» دەپ ويلاپپىن-اۋ سوندا. نەتكەن اقىماقتىق ەدى! سول اقىماقتىعىما مىنە «كوسەمنىڭ» بارلىق سيقىن ءوز كوزىممەن كورگەندە عانا وپىق جەپ، وزىمنەن-ءوزىم ۇيالىپ وتىرعاندايمىن. «دانىشپان» اتاپ، سونشا اسقاق-اسقار كورىپ كەلگەنىمىز وسى الباستى ەكەن عوي! قاس الباستىنى حاس دانىشپان ەتىپ بوياپ كورسەتەتىن جاعىمپازدىقتان جيىركەنىشتى قىلمىس جەر بەتىندە بار ما ەكەن؟
وسى الباستىنى ون جىلدان بەرى ماداقتاعان جارەۋكە ءتىل، جارامساق جىر از بولدى ما؟ «شىنجاڭ گازەتى» بەتىندەگى مۇنى جەر-كوككە سىيعىزباي، وڭەشى ۇزىلگەنشە شىرقاتقان ولەڭىنىڭ ءبارىن جايىپ سالساڭ شىنجاڭنىڭ جەر اۋماعىنا سىيار ما؟ الال ەڭبەكتەن تۋىپ، ارامعا اينالعان نەتكەن سورلى پوەزيا ەدى؟
ساحناداعى قيمىلى ارقىلى «تەبىرەنتىپ»، وسى اسەردى قوزعاپ تۇرعان «كوسەمنىڭ» ەڭ كەسەك «باتىرلىعى» ەندى كورىندى:
بۇل رەتكى ءسوزىن ۇيعىرشاعا اۋدارۋعا ماحمۇدجان دەپ اتى شىققان كەكسە ءتىلماش شاقىرىلىپ، ساحناعا شىققان ەدى. ول دۋباڭ ۇستەلىنەن ءۇش-ءتورت ادىمداي عانا ايىرىم قۇيىلعان ءبىر كىشكەنە ۇستەلدە اۋدارىپ تۇرعان بولاتىن. ءوز بايانداماسىنىڭ ءبىر تارماعىن سويلەپ بولعان «كوسەم» سول تىلماشقا جالت قارادى دا، قايتا سىرت بەرىپ تەزيستىڭ ءبىر بەتىن (قولى جەتەر جەرگە تۇرىپ-اق) لاقتىرىپ جىبەردى. جالت قاراعانى - «دايىندال» دەگەنى ەكەن دە، سىرتىن بەرىپ لاقتىرىپ قالعانى - «قاسىما كەلمەي قاعىپ ال!» دەگەن يشاراسى ەكەن. ىشىك ەمەس، شلياپا ەمەس، جۇقا قاعازى قۇرعۇر تۋرا ۇشپاي، بۇرا ۇشتى. جاپالاقشا جالپىلداپ قاشا جونەلدى. «كوسەم» جالت قاراعاندا-اق لاپ بەرىپ ءبىر اتتاعان ماحمۇدجاننىڭ قولى جەتكەنشە لاقتىرىلعان قاعاز ءبىر جاققا كەتتى دە، ماحمۇدجاننىڭ سوزعان ۇزىن قولىنان ۇركىپ، «كوسەم» شەگىندى. «حالىقشىل كوسەمنىڭ» بۇل قورقۋىنان ۇرەيى ۇشا قورىققان ءتىلماش جالت بەرىپ، قاعازدى قۋا جونەلدى.
قۇدىرەتتى قولدان ۇشىپ، جەلدەتكىشتىڭ جەلىمەن قۇتىرعان قاعاز ەڭگەزەردەي ۇزىن ماحمۇدجان قانشا سەكىرسە دە ىلدىرمەي ۇركىپ، ساحنادان شىعا قاشتى دا، اينالىپ بارىپ، ساحنانىڭ ەكىنشى شەتىندەگى پۋلەمەتتىڭ ءدال الدىنا قوندى. الاسۇرىپ قۋعان اتاقتى ءتىلماشتى قۇتىرعانداي كوردى بىلەم، پۋلەمەت دالدەپ كەزەنىپ قالىپ ەدى، ماحمۇدجان قاعازدى كارى كوكجالداي باس سالىپ، ىلە قاشتى. ەلپىلدەپ جۇگىرىپ، ورنىنا ەنتىگە جەتتى دە اۋدارا جونەلدى.
زالداعى ءولى تىنىشتىق تۇنشىعا تۇسكەندەي، نەشە جۇزدەگەن ادامدا جىبىر ەتكەن ءبىر ءۇن جوق. ادامزات سەنىمىنەن ايىرىلۋدان تۋىلعان وسى ءبىر كومەدياعا ەزۋ تارتۋدان ءبارىمىز دە قورىققاندايمىز، كۇلكى كوڭىلىمىزگە دە كىرىپ شىقپادى. 1933 جىلدىڭ كۇزىندە ەرگەيتىدەگى ءبىر ايەل ءوز ءىش كيىمىنىڭ ءبىر بالاعىن جىرتىپ الىپ، قىزىل تۋ ەتىپ كوتەرىپ شىققان ەدى عوي، مەنىڭ ەسىمە سول ۋاقيعا ءتۇستى. سونداعى قارسى العانىمىز وسى «كوسەمنىڭ» ۇكىمەتى ەمەس پە. «ساقالىنا قاراي ىسكەگى، ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەگەندەي، جايىنا قاراي جالاۋى بولسىن دا. بۇل كىسىنىڭ جەكە ءوز باسىن قارسى الۋعا اسا ءادىل كوتەرىلگەن ەڭ لايىق تۋ سول ەكەن!» دەدىم ىشىمنەن.
قورقىتۋشىنىڭ ءسوزىن قوس قۇلاقپەن تىڭداسام دا، ۇقتىم دەرلىك ءبىر ءتۇيىن تابا المادىم. ءپانديحۇي مۇشەلەرى جيانگەرلىككە تەك گومەنداڭ مايدانىندا تۇرىپ قانا قاراۋعا ءتيىستى دەگەندەي ءبىر ەمەۋرىن بار دا، ءىس جۇزىندە قارسى تۇرۋ-تۇرماۋىمىزدان دەرەك جوق. باسقا ءسوز التايداعى وسپان باندىسىن جويىپ، ونىڭ ارقا تىرەگىنە سوققا بەرىپ، ىشتەگى سىبايلاستارىن قورقىتۋ» جايىندا بولدى دا، «ارقا تىرەگى» مەن «سىبايلاستارىنىڭ» اتتارى مۇلدە جۇمباق كۇيىندە قالدى.
وسى «دانىشپان كوسەم» ءوزىنىڭ جەگىسى كەلگەندەرىن ۇلكەن جيىنعا شاقىرۋ ارقىلى جيىپ الاتىنىنان عانا قاۋىپتەنىپ وتىر ەدىم. وركەستر جەڭىس كۇيىن تارتىپ، «كوسەم» سونىڭ ەكپىنىمەن سارت-سۇرت باسىپ شىعا جونەلگەندە دە، نوكەرلەرى قۋىپ جەتىپ، بۇلعىن ىشىگىن جابا، شلياپاسىن باسىنا قوندىرا جورعالاعاندا دا سول قاۋپىم كەتپەپ ەدى. «ءساندىحۇي»[4] دەگەن ءبىر قايىرىمدى ءسوز ساڭق ەتە تۇسكەندە عانا كوڭىلىم جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. ەكى قاقپادان ەكى-اق قارعىعانداي شاپشاڭدىقپەن جاپىرلاپ كوشەگە شىقتىق. بۇل جولى امان قۇتىلعانىمىزدى سوندا ءبىلىپ، «ماحمۇدجاننىڭ قىلمىسىنا» سوندا كۇلىستىك.
وسى كۇلكى شىعىسىمەن المەن مەنىڭ قولىمنان تارتىپ، ءجۇرىسىن باياۋلاتا ءتۇستى. كوپشىلىكتەن ءبولىنىپ، ارتتا قالدىق. ول جان-جاعىنا قاراپ الىپ ءتىل قاتتى:
- ماحمۇدجان سول قاعازدى جەرگە تۇسىرمەي، قولىنان الماقشى بولعان وسى «قىلمىسى» ءۇشىن-اق قولعا الىنسا، قاپقا وڭاي تۇسەر ەدى.
- قالاي؟... وزىنە كورسەتىلىپ تۇرعان جاقسى نيەت ءۇشىن جازا قولدانا بەرە مە؟!
- جوق، ول «جانىما كەلسە جارىپ سالادى» دەگەن قاۋىپپەن شەگىنبەدى مە. ءوزى ارامدىق ويلاعان سايىن باسقانى ارامسىنا ءتۇسۋ - ارام نيەتتىڭ ديالەكتيكاسى. ءۇش جىلدىڭ الدىندا وسى ماحمۇدجاندى دا قولعا العان بولاتىن. تەك بۋرحاڭ شاھيدي، دۋبەك شالعىنباەۆ سياقتى مىقتىلاردىڭ بارلىعىن قولعا الىپ، جەتىك ءتىلماشتان ەشكىم قالماعان سوڭ، لاجسىزدان مۇنى شىعارىپ پايدالانىپ وتىر. وزىنە ءزاراۋاتى قالماعان كۇنى قايتا قاماتا سالادى. «قاستىق ىستەمەك بولعان دەپ» وسى ۇمىتىلۋىن سىلتاۋ ەتسە، قاپقا ءتۇستى دەي بەر.
ءبىز «ءنانليان» كوشەسىن ورلەپ، سوۆەت ەلشىلىگى تۇرعان جەرگە جاقىنداعانىمىزدا كابينكاسىنىڭ جەلكەسىنە اۋىر پۋلەمەت قۇرىلىپ، قۇرالدى اسكەر تيەگەن ءبىر جۇك ماشيناسى ارتىمىزدان كەلىپ قالىپ ەدى. ونىڭ سوڭىنان ەرگەن ءدال سونداي بەس پۋلەمەتتى بەس ماشينانىڭ ءۇستى برەزەنتپەن جابىلىپ، مىقتاپ تاڭىلعان ەكەن. بۇلاردىڭ پۋلەمەتتەرىنىڭ دالداسىندا تورتتەن عانا اسكەر وتىر.
- مىناعان انىقتاپ قاراشى! - دەپ قالدى المەن.
التى ماشينا ىركەس-تىركەس وتە شىقتى.
- بۇل نە؟ - دەپ اڭىردىم مەن. المەن جاۋاپ قاتپاي، ارتىنا قاراپ تۇرا بەردى. جەلكەسىنە پۋلەمەت قۇرىلىپ، تاعى دا اسكەر تيەگەن ءبىر ماشينا ءبىراز كەيىنىرەك ءوتتى.
- بۇل ارتقى قورعاۋشىسى! - دەپ كۇرسىندى المەن. وعان ءۇنسىز تۇكسيە قاراعان كۇيى ءبىراز كىدىرىپ بارىپ جالعادى ءسوزىن. - اناۋ بەس ماشيناعا ىڭعاي التىن تيەلگەن! شىنجاڭدى گومەنداڭعا وتكىزگەندەگى توقتامى بويىنشا، شىنجاڭنان الگى قانقۇيلى ساتقىنعا تيگەن ۇلەس. وسىلاي تاسىعالى جيىرما كۇندەي بولدى!...
- قايدا اپارادى؟
- شىڭ سىساي قايدا كەتپەك بولسا، سوندا اپارادى دا! قازىرشە شۇڭشىڭگە تاسىلار.
- كەتە مە ءوزى!
- مۇندا ەندى قامسىز تۇرا الار ما، كەتپەسە ءتىرى قالا دا قويماس. ونىسىن ءوزى جاقسى تۇسىنەدى ەكەن، كەتەر-اق!
«كوبەلەك كەلىپ كولپ ەتىپ،
كوبىگىن ءىشىپ ول كەتتى.
جاپالاق كەلىپ جالپ ەتىپ،
جارىمىن ءىشىپ ول كەتتى.
قارعا كەلىپ قارق ەتىپ،
قالعانىن ءىشىپ ول كەتتى.
ساۋىسقان كەلىپ ساڭق ەتىپ،
سارقىنىن ءىشىپ ول كەتتى».
وسى ەرتەك تاقپاعىن سەن دە، وقىعان شىعارسىڭ، كوپتەن بەرى-اق وسىلاي بولىپ كەلە جاتپاي ما؟
- «جارىمىن» اكەتسە دە «قالعانى» مەن «سارقىنى» قالار ما؟
- حالىق سارقىلماس قاينار عوي، بىراق مىنا كەلگەننىڭ نيەتى ءتىپتى جامان.
ءورشىل تالابىمەن ءوسىپ شىققان وسى ءبىر ساياساتشى العاش مەن كورگەندە تىم ساق جىگىت سياقتى ەدى. ءسوزى دە ساپ پرينتسيپ بويىنشا عانا شىعاتىن، قوڭىر سالقىن مىنەزدى ەدى عوي، مىنە ەندى قىزىپ، ەندى قايناپ كەلە جاتقانداي، «قارا قازانداعى سۋ تاۋسىلاردا بىجىلداپ قايناماي ما. قارا المەننىڭ سابىرى تاۋسىلىپ كەلەدى-اۋ». «قالعانى» مەن «سارقىنىن» ءبىر قۇرتىپ تىنىم تاپقىسى كەلگەندەي، وسىنداي بىرەر اي وتكەندە ءبىر اۋ توسىن قۇرىلدى.
مەن ءبىرىنشى رەت كورگەن سول جەتى ماشينا سودان بەرى پۋلەمەتىن مۇيىزىندەي شوشايتىپ ءۇش رەت وتكەنىن كورىپ ەدىم. ۇزىن جولعا ۇشقان كەسەك التىنداي كۇن شارى دا بيىكتەپ جارقىراي تۇسكەندەي، 1943 جىلدىڭ كوكتەمى ءبىزدى ۇكىمەت سارايى الدىنداعى الاڭعا شاقىردى. بىلىكتى مۇعالىمدەرىمىز ءبىر-بىردەن ۇرلانىپ بىتكەن كەز بولاتىن. بۇل جولى مەكتەپ بويىنشا بار وقۋشىنى ءبىر-اق شاقىرىپتى، جيىن بارىن بۇرىنعىداي الدىن-الا حابارلاماي تاڭەرتەڭگى ساعات 9-دا توسىننان ءتىزىپ الا جونەلدى. مەن توسىن شاقىرۋدان ۇرەيلەندىم. ساباقتاستار ساپقا ءتىزىلىپ جاتقاندا «دارەتكە» جونەلدىم دە، دارەتحانانىڭ ارتىنداعى ءبىر كەتىكتەن اتتاي زىتتىم. جۇگىرە باسىپ جوڭىشقالىقتان ءوتىپ، مەكتەپ سىرتىنداعى سايدا وسكەن ءبىر توپ قارا اعاشقا سۇڭگىپ ەدىم. المەن سوندا وتىر ەكەن. جايباراقات قانا كۇلىمسىرەي قاراپ سۇرادى:
- سەن نەگە قاشتىڭ؟
- ءسىز نەگە قاشتىڭىز؟
- جەتە بەرگەندە جەلكەدەن قياتىن ادەتىنەن قورقىپ قاشتىم مەن. مەكتەپ بىتىرۋىمە ءبىر اي قالىپ ەدى، كەزەگىم بۇگىن كەلگەن-اق شىعار، ال سەن ءبىرىنشى جىلداعى جاڭا وقۋشىسىڭ عوي، الدەن قاشساڭ كەيىن نە وڭار ەكەنسىڭ!
- قاشىپ ءجۇرىپ اعاسى وڭسا، سول ىزبەن ءىنىسى دە بىردەمە بولار... ال، الەكە، بۇگىنگى جيىننان قالعان-اق شىعارمىز، بىراق ەرتەڭ مەكتەپتەن تاۋىپ اكەتپەي مە؟
- مەنىكى دالباسا، سەنىكى قىز الىپ قاشقانمەن بىرگە قاشۋ شىعار دەيمىن! - دەپ كۇلىمسىرەدى المەن قوڭىرقاي ەرنىنىڭ ار جاعىنان كورىنگەن اپپاق ءتىسى جارقىراپ، مەنىڭ كوكەيىمە ءبىراز ساۋلە تۇسىرگەندەي بولدى. - ال مۇنداي جيىندا جيىپ الۋ كوبىنەسە بالىق سۇزگەن اۋداي عانا وتە شىعۋشى ەدى. اۋدان قالعان شاباق اسىر سالىپ، سول ءوز سۋىندا - ءوز مەكەنىندە قالا بەرەتىن. اۋدى ەكىنشى رەت سالعانشا تاعى ءبىر ءجونىم تابىلار ما ەكەن دەگەن دۇمبىلەز بار.
- قولعا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمى بويىنشا قۋزاپ-قۋالاپ ۇستاماي ما؟
- وندايى عوي بولاتىن. بولسا ىرىرەك شاباق دەپ مەنى ىزدەر، بىراق، بۇل قاڭقۇيلىنىڭ كەتەتىن ۋاقىتى بولدى عوي. ويتكەنى شىنجاڭنىڭ الاتىن التىنىن تاسىپ بولىپ، كەتۋگە قوپاقتاپ وتىر، ونىڭ ۇستىنە قولعا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمى وتە جاسىرىن، مەكتەپتەگى كوپ ادام ۇقپايدى ونى... ءجۇر ەندى، جاتاقتان كيىمدى اۋىستىرىپ بارىپ، جيىننىڭ سىرتىنان كورەيىك، نە بولار ەكەن. اۋدىڭ سىرتىندا قالعان بالىققا قازىرشە قاتەر جوق. جيىننان نەگە قالعانىڭدى سۇراۋشىعا، «دارىگەرگە كەتكەنمىن» دەي سال.
ەكەۋمىز كيىم اۋىستىرىپ جيىن الاڭىنا جەتتىك. الاڭنىڭ كوشە جاق شەتىندە حالىق يىنتىرەسىپ تۇر ەكەن. ىڭعاي اق كيىم كيگەن ساقشىلار ىعىستىرىپ، كەتۋدى بۇيىرسا دا حالىق ءمىز باعار ەمەس.
بارلىق ورتا، جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارى الاڭنان قوزعالماستاي بولىپ شەكتەلگەن كورىنەدى، اق-قارا كيىمدى ساقشىلار مەن بۇقاراشا كيىنگەن اسكەرلەر مىقتاپ قورشاپ الىپتى. اق-قارا كيىمدىلەر ءتىپتى وقۋشىلار تىزبەگىنىڭ ارا-اراسىنان دا سىنالاپ كىرىپ العان ەكەن. ءبىر عاجابى، قورشاۋشىلاردان دا، سۇعىنىپ تۇرعان اق-قارالاردان دا شوشايعان بىرەر مىلتىق كورىنبەدى. جانقالتا مەن جەڭدەردەن جانقۇرالدارى عانا بايقالادى.
ساحنادا بىردەي كيىممەن تۇرعان كوك-اق كيتەلدىلەردىڭ اراسىندا بىرەۋىن المەن ماعان يەگىمەن نۇسقاپ كورسەتتى. شىڭ سىسايدىڭ ءوزى باسقاشا كيىممەن ەلەۋسىز عانا كەلىپ قاراپ تۇرىپتى. قورشاپ تۇرعان ساقشىلاردىڭ شاقىلداۋىنان باسقا قورشالعاندار دا، سىرتتان قاراپ تۇرعان حالىق تا ءۇنسىز. ساحنا الدىندا قىبىر-قيمىل كوبەيە ءتۇستى، سوعان ۇڭىلدىك.
المەن «انە!» دەپ قالدى: وقۋشىلار اراسىنان ءبىر-بىردەن جەتەكتەلگەندەر ساحناعا قاراپ ءتىزىلىپ جاتىر ەكەن - الا ساۋىسقان ساقىلداي قاپتاپ، سارقىنىنا ءتونىپتى...
- ساحنا الدىنا اپارىپ تىزگەن ءۇش ءجۇز شاقتى وقۋشىنى سول تەرىس قاراتقان بويى موينىن بۇرعىزباي ايداي جونەلدى. ايدالعاندار ءار ءتۇرلى قياپاتتا. كەيبىرىنىڭ ساباقتاستارى جاققا جالت قاراپ جىبەرىپ، جىلاي جونەلگەنىن دە، كەيبىرىنىڭ اۋزىن باسا، نىق ادىمداپ كەتكەنىن دە، «قوش!» دەگەندەي قولىن سەرمەپ كەتكەندەرىن دە ءمۇلت جىبەرمەي كورىپ تۇردىم. جيىلعان حالىق جۇتىنىپ، تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي، دەمىگۋ، ىشقىنۋ، جوتەلۋ، ءتىستىڭ شىقىرلاۋى كوبەيە ءتۇستى.
بەت-اۋزى جىبىرلاپ، سۇرلانىپ العان المەن بىلەگىمدى قاتتى قىسىپ تۇر ەدى. قولعا الىنعاندار ساحنا ارتىنا اينالىپ كەتىسىمەن مەنى سىرتقا تارتا جونەلدى. قارسىسىنداعى تار كوشەنىڭ اۋزىنا تاقاي بەرە قوس-قولىمەن ءبىر قولىمدى قاتتى قىسىپ سىلكۋىنەن قوشتاسۋ ەكەنىن ءتۇسىندىم.
- قوش، امان تۇر، باۋىر، مەن كەتتىم، - دەدى ءبىر ساتتە، - ماعان ەندى بۇل مەكتەپتىڭ كۋالىك قاعازى دا، قىزمەتى دە كەرەك ەمەس! ساۋاندا ءبىر اعا، ءبىر ءىنى، ءارى شەشەم بار، جاندارىن باعار!
- قايدا باراسىز؟
- التايعا! ولپى-سولپىسى بولسا دا، باتىر وسپانعا! حالىق كەگى ءۇشىن! الدانۋدان ارماندا وتكەن اعالار ءۇشىن! تۋا سالا تۇتقىندالىپ جاتقان ىنىلەر ءۇشىن! قىزىل قانىمدى ارنادىم!
- مەن قايتسەم ەكەن؟!
- سەن... گومەنداڭ بولماسا... بۇدان ەندى امان قالارسىڭ، وقي بەر! جاس شاماڭ دا، جاڭا كەلگەن جايىڭ دا بار. تەك وسى سەرگەكتىگىڭدى ساقتا! قوش!.. كورىسەرمىز!
مەن بۋلىعىپ تۇرىپ قالدىم دا، ول زىتىپ بارىپ تار كوشەگە كىرە جونەلدى.
جۇرت كوزىنە شيراپ الا قويماسا دا، قالاي جۇرەرىمدى بىلمەدىم. قالىڭدىق ەسىمە تۇسە كەتتى. وعان جەكسەنبى دەمالىسىندا ءبىر-ەكى رەت جاتاقحاناسىنان جولىعىپ، اق جارقىن كۇلكىسىمەن كوڭىلدەنىپ قايتقانىمنىڭ دا، كەيىنگى ءبىر دەمالىستا تابا الماي قايتقانمىن. قالعان وقۋشىلار تاراپ بارا جاتىر. الاڭنىڭ شىعىس تەرىستىگىندەگى سونىڭ مەكتەبىنە قاراي تارتتىم.
قاقپانىڭ ارتىنا بارىپ، ارتىما قايىرىلا قاراپ ەدىم، جارق ەتە ءتۇستى تاعى ءبىر سۇمدىق. دەڭگەيلەس سۇمدىق. قالىڭدىقتى سول ادەمى وفيتسەر قولتىقتاپ كەلەدى ەكەن. قالىڭدىق بۇرىلا كەلىپ، ەركەلەي سويلەپ كەلە جاتىر ەدى، مەنى كوردى بىلەم، تومسارا قويىپ، تومەن قاراعاندا اۋزى جىبىر ەتە ءتۇستى. ەكەۋى كىلت بۇرىلىپ، قيىر كوشەمەن كەتە باردى. كورمەسكە سالىپ كەتكەنىنە قاراي قۋا جەتىپ كورىنگىم كەلگەندەي سەزىم بار، ولار وتكەن كوشەنىڭ مۇيىسىنە جەبەي باسىپ جەتتىم دە، ارتتارىنان قاراپ تۇرىپ قالدىم. مەنى ادام دەپ ەلەر دە، ەسكەرەر دە قۇلقى جوق. «عاشىق جارىنىڭ» قولتىعىندا تاعى كۇلىپ، تاعى بۇرىلىپ بارادى قالىڭدىعىم.
«وسى كارى قىزدىڭ مەنىڭ قاسىمداعى بۇرالۋى مەن كۇلۋى دە ءدال وسىلاي ەدى عوي، باياعى سول كارى قىلىق!... 1933 جىلدىڭ سوڭعى ماۋسىمىندا شىڭ سىساي دا شىنجاڭعا كەلە وزدىگىنەن جابىسىپ، وزدىگىنەن «جارىلقاپ»، حالىق سۇراماي-اق ءوز اۋزىنان سەرت بەرىپ ەدى، مىناۋ سونىڭ قىزى ما، ءوزى مە!» دەگەن قىزۋ وي ىزامەن قاتار شارپىدى. «بىراق، بۇل قىز مەنىڭ اعا-باۋىرلارىمدى قىرمادى عوي، مەنى قورقىتپادى دا، قانقۇيلىدان مۇنىڭ پارقى وسى. ال كەلىسى دە، كەتىسى دە اۋماعان سول وپاسىز ساتقىن ءتارىزدى، شىڭ سىساي شىنجاڭدى التىنعا ايىرباستادى دا، قاليما مەنى التىنداي سارى پوگونعا ايىرباستادى... نەسى بار، اركىم ءوز الىنشە ىستەيدى، وپاسىز جار كەتسە، وپىعى دا بىرگە كەتپەك. كەتسىن-اق!»
وسى وي مەنى تەز ايىقتىردى دا، تەز بەكىتتى. مەكتەپكە تۋرا تارتتىم. قارسى بەتىمنەن ساياپىل جەلى ۇدەي سوقتى. اسپاندى سارى توزاڭمەن بوياپ، كوشە توپىراعىن اۋزى-مۇرنىما بۇرا سوقتى. بوران ۇدەگەن سايىن ەگەسىپ، ەگەسكەن سايىن بەكىپ، بەكىگەن سايىن كۇشەيە ادىمدادىم.
قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، وسىمەن قىلمىسىمنىڭ العاشقى تومى اياقتالدى. شىڭ سىساي تورىنان ياعني العاشقى توردان قاعىس قالعان ەلەمەنت ەكەندىگىم ناق فاكتىمەن تولىق دالەلدەنگەن شىعار. «توردان قاعىس قالعان» دەگەن ءسوز قازىرگى كەزدە قىلمىستىنىڭ ارتى قىلپىلداپ كەتەتىن، بۇلتارتپاس اجالدى قىلمىس قوي. سول اجالدان دا قيىن ايىبىم - قارشادايىمنان قاتىنتالاق بولىپ قالۋىم. الدەن وسى دەرتكە دۋشار بولعان قىلمىسكەر ساقا جىگىت بولعاندا ساۋ قالار ما! بۇدان دا زور-زورلارىن ءالى-اق اشكەرەلەرمىن. تاپسىرامىن دا دەرتتەن تاپ باسىپ قۇتقاراتىن قاندى داعارىڭىزعا ءوزىم-اق ءتۇسىپ، بارلىق قىلمىستان، قىلمىستى قوعامداردان، ءوزىمنىڭ قىلمىستى تىرشىلىگىمنەن ءبىرجولا قۇتىلارمىن.
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] چي دالۋ - باتىس سارايى
[2] ءيىڭ - قىتايشا - باتالون
[3] ليان - قىتايشا روتا
[4] ءساندىحۋي - حانزۋشا ءماجىلىس جابىلدى دەگەن ءسوز
