تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ۇكىمەت باسىنا كەلگەندەر «جەكەشەلەندىرۋدى» جەلەۋ ەتىپ، حالىق مۇلكىن تالان-تاراجعا تۇسىرسە، ەل-جۇرتقا قاجەتتى عيماراتتاردى قيراتىپ، سوعىس ءورتى شارپىعانداي اۋىل-ايماقتاردى جەرمەن جەكسەن ەتتى. ودان سوڭ «بارتەر» دەگەن پالەنى شىعارىپ، ەلدىڭ جەتپىس جىل بويى تىرناقتاپ جيناعان ءتورت تۇلىك مالىن از عانا ۋاقىت ىشىندە جويىپ جىبەردى. كەيىن، ينۆەستيتسيانى سىلتاۋ جاساپ، شەتەل الپاۋىتتارىمەن  اۋىز جالاسىپ، كەن جانە ءوندىرىس ورىندارىن ارزانعا ساتىپ جىبەردى. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار نىساندار ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەنىڭ اۋزىندا كەتتى. جەر استى قازىنامىزدى يگەرۋدەن تۇسكەن ءونىمنىڭ كوپشىلىگىن وزدەرى السا، از عانا ۇلەسى جەرگىلىكتى جەرگە تيەسىلى ەدى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ۇكىمەت باسىنا كەلگەندەر «جەكەشەلەندىرۋدى» جەلەۋ ەتىپ، حالىق مۇلكىن تالان-تاراجعا تۇسىرسە، ەل-جۇرتقا قاجەتتى عيماراتتاردى قيراتىپ، سوعىس ءورتى شارپىعانداي اۋىل-ايماقتاردى جەرمەن جەكسەن ەتتى. ودان سوڭ «بارتەر» دەگەن پالەنى شىعارىپ، ەلدىڭ جەتپىس جىل بويى تىرناقتاپ جيناعان ءتورت تۇلىك مالىن از عانا ۋاقىت ىشىندە جويىپ جىبەردى. كەيىن، ينۆەستيتسيانى سىلتاۋ جاساپ، شەتەل الپاۋىتتارىمەن  اۋىز جالاسىپ، كەن جانە ءوندىرىس ورىندارىن ارزانعا ساتىپ جىبەردى. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار نىساندار ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەنىڭ اۋزىندا كەتتى. جەر استى قازىنامىزدى يگەرۋدەن تۇسكەن ءونىمنىڭ كوپشىلىگىن وزدەرى السا، از عانا ۇلەسى جەرگىلىكتى جەرگە تيەسىلى ەدى.

البەتتە، ينۆەستيتسيانىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن ماڭىزى وتە زور ەكەنىن بىلەمىز. «سول قازبا بايلىعىمىزدى ءوزىمىز يگەرەتىن مەزگىل جەتتى ەمەس پە؟ نەگە شەتەلدىكتەرگە ءالى كۇنگە دەيىن جالىنامىز؟ ولاردى ۇلتتىق كادرلارمەن اۋىستىرۋىمىز قاجەت» دەگەن ساۋالدارعا ۇكىمەتتىڭ ايتار جاۋابى دايىن «قازىر قازاقستاندا تەحنيكالىق ماماندار تاپشى. وتاندىق ءوندىرىس ورىندارىندا تەحنيكالىق يننوۆاتسيالار وتە از». دەسەكتە، 1993 جىلدان بەرى  8 مىڭنان اسا جاستارىمىز مەملەكەت بيۋدجەتىنەن «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا دۇنيەجۇزىنىڭ دامىعان 26 ەلىندە ءبىلىم الدى. سوندا دەيمىن-اۋ، الەمنىڭ ايگىلى وقۋ ورىندارىنىڭ مۇناي-گاز،  باسقارۋ مەن ينجەنەريا سالاسىن تامامداعان ماماندار قايدا؟ 19 جىل بويى وقىعاندار ىشىنەن قازىرگى زاماناۋي تەحنولوگيانى جەتىك بىلەتىن جانە ينجەنەر-تەحنيكا سالاسىن جاقسى مەڭگەرگەن ماماندار شىقپاعانى ما؟» دەگەن ويلار ەرىكسىز مازالايدى. وكىنىشتىسى سول، وركەنيەتتى ەلدەردەن ءبىلىم ىزدەپ بارعان ورەندەرىمىزدىڭ جارتىسىنان استامى جات جەرگە باۋىر باسا قالىپ قويعان. نە ءۇشىن سوندا ءبىز حالىق قارجىسىن بوسقا شاشىپ جاتىرمىز؟..

«ەل بولمايتىن جىگىت ەلىن ۇرلاپ قۇرتادى»، دەمەكشى مەملەكەت قازىناسىن توناپ، ابدەن تويىنعان جەمقورلار ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە بارعانداي وزگە ەلدەرگە بارىپ تىعىلۋدى ادەت قىلعان. ولاردى ۇستاپ اكەلىپ، جاۋاپقا تارتۋعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن زاڭ ورگاندارىنىڭ (باس پروكۋراتۋرا، ۇقك، قارجى پوليتسياسى) قۇزىرەتتەرى جەتپەي، دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىر. جازاعا تارتىلماعاسىن ولاردىڭ ىستەرىن دۇرىس سانايتىن جانە ۇلگى-ونەگە العان كوپتەگەن ەل بولمايتىندار قالتاسىن قامپايتقاسىن قاشۋعا ءازىر جۇرگەندەرى دە بەلگىلى جاعداي. قازاقستانعا باسقا مەملەكەتتىڭ قانىشەر قىلمىسكەرلەرى جانە ءدىني-سەكتالىق باعىتتاعى ۇيىمدار مەن ەكسترەميستىك-تەرروريستىك توپتار جەتەكشىلەرى بوي تاسالاسا دا، ءوز ەلىنىڭ بايلىعىن توناعان شەتەلدىك لاۋازىمدى ادامداردىڭ بىزگە پانالاپ تىعىلعانىن ەستىمەپتىك. سوعان قاراعاندا، شەتەل شەنەۋنىكتەرى مەن وليگارحتارىنىڭ نامىستارى وتە جوعارى، ەل مۇددەسىن  جەكە قارا باستارىنان بيىك قويادى دەگەن توقتامعا كەلۋگە ابدەن بولادى. ول سوزىمە «ENRC» كومپانياسىنىڭ اكتسيونەرى، ەلشىل ەۆرەي الەكساندر ماشكەۆيچ، «ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋ» كومپانياسىنىڭ اكتسيونەرى، ۇلتشىل يندۋس لاكشمي ميتتالدىڭ، «قازاقمىس» كەنىشىنىڭ باس ديرەكتورى، پاتريوت كارىس ۆلاديمير كيمنىڭ باسشىلارىمىزدى «جاقسىسىڭ» دەپ، ارقالارىنان قاعا ماقتاپ قويىپ، بايلىعىمىزدى سۇلىكشە سورىپ، تۋعان جەرلەرىنە جىبەرىپ جاتقان ارەكەتتەرى دالەل. ال، ءبىزدىڭ مينيسترلەر مەن اكىم-قارارلار  شەتەل كومپانياسىندا دەمالىسسىز تاڭنان كەشكە دەيىن، «قۇلدارشا» اۋىر قىزمەت جاساپ، بىراق از عانا تابىس تاۋىپ نەمەسە  جىلداپ اقشاسىن الا المايتىن قازاعىمنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا ءتىپتى نيەتتەرى دە جوق. جۋىردا قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا حالىقارالىق ماڭىزدى جوبا «باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» اۆتوجولىن سالىپ جاتقان تۇرىك مەردىگەرلەرىندە ەڭبەك ەتىپ، 6 اي بويى جالاقىلارىن الماۋ سەبەپتى جانۇياسىنا قايتا الماي جۇرگەن تاۋدىڭ تاسىنداي جىگىتتەردىڭ ەڭ بەر جاعى تاماعى، شۇلىعى پەن ءىش كيىمدەرىنە قاراجات تابا الماعاندارىنا وكىنىش بىلدىرە، جانارلارىنا جاس العاندارىن كورىپ جۇرەگىمىز اۋىردى. تەك اسقار تاۋ اكەسى مەن اياۋلى اناسىنان ايرىلعاندا عانا كوزىنە جاس كەلەتىن ەر ازاماتتارىمىزدى ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جىلاتىپ نە كورىندى سونشاما؟!. ءتىپتى  جۇمىسشىلاردىڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتارعا مۇلدە ساي ەمەس، لاس، تار جالعىز بولمەدە (وزدەرىنىڭ سوزدەرىنشە «بيتتەپ-قۇرتتاۋعا» شاق قالىپتى) تىعىلىسىپ جاتقاندارىن تەلەارنالاردان كورگەندە جانىمىز تۇرشىكتى. سوندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى، جەرگىلىكتى اكىمدەر مەن زاڭدى قاداعالاۋ ورگاندارى قايدا قاراپ وتىر؟! بيلىكتەگىلەر قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ قويناۋى ارقىلى بايىپ، كوزدەرىن شەل باسقان جات جۇرتتىقتاردىڭ قاراماعىنداعى قانداستارىمىز بەن قاراكوز قارىنداستارىمىزعا «قىرعيداي» تيەتىن ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويۋ ورنىنا، كەرىسىنشە، ولاردى «قىزعىشتاي» قورعاپ، مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادامەن ماراپاتتاپ، ەسىمدەرىن ۇلىقتاپ كوشەگە اتتارىن بەرۋدى باستاعانىن قايتەرسىڭ. وعان ءبىر عانا مىسال: بقو، ءبورلى اۋدانىنىڭ اتقارۋشى جانە وكىلەتتى ورگاندارى ۇلىبريتانيا ازاماتى،  «كاراچاگاناك پەتروليۋم وپەرەيتينگ ب.ۆ.» كومپانياسى كپو  باس ديرەكتورى رودجەر فوكسكە الدىمەن  II دəرەجەلى «دوستىق» وردەنىن ۇسىندى. ودان كەيىن اقساي قالاسىنىڭ ۇلكەن كوشەسىنە ەسىمىن  بەرگەن-ءدى. الايدا، تۇرعىندار ول ارەكەتتەرىنە نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ،  شەشىمدەرىن قايتا بۇزۋعا ءماجبۇر بولىپ، ويلاعاندارى جۇزەگە اسپاعان-دى. قۇداي بەتىن ارمەن قىلسىن، اگاراكي، جەرىمىزگە بىرەۋ كوزىن الارتسا، ينۆەستورلار وتانىمىز تۇگىل، بەرىسى وزدەرىنىڭ كەنىشتەرىن دە قورعاماس. سەبەبى، ولاردىڭ تۇپكىلىكتى اتامەكەنى بار.

رەسەيدىڭ قىلمىس الەمىندەگى امەريكا، كولۋمبيا، ازيا مەن قىتايدا جۇرگەن قىلمىستىق توپتارى دا، تۇسكەن ونىمدەرىنىڭ ءبىرازىن ەلىندەگى جەتىم بالالار جانە قارتتار ۇيىنە، سونداي-اق، قايىرىمدىلىق شارالارعا اۋدارىپ تۇراتىنىن اقپارات قۇرالدارىنان وقىپ، ەلشىلدىك ىستەرىنە ريزا بولدىم. ال، ءبىزدىڭ ەل تىزگىنىن ۇستاعاندار ۇكىمەت قازىناسىنا قول سالىپ، قاراشا حالىقتى جىلاتىپ، جات جۇرتتقا بارىپ ۇلتان بولعاندارىنا ءماز. قازاقتىڭ ءبىر بايشىكەشى شەشەن رەسپۋبليكاسىنىڭ «تەرەك» فۋتبول كومانداسىنا ۇلكەن ۇشاق سىيلاپ، تورىنە قازىرگى تالاپقا ساي ءزاۋلىم اۋرۋحانا سالىپ بەرگەن ەدى. «ەل بولاتىن جىگىت ەلىنىڭ نامىسىن جىرتادى» دەگەندەي ەگەر، سول ازاماتتىڭ رۋحتى بولىپ، اقشاسى قالتاسىنا سىيماي جاتسا، دۇنيەجۇزى بويىنشا اۋرۋ-سىرقاۋى كوپ  ەلىمىزگە ەمحانا سالىپ، اللانىڭ ساۋابىن الىپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ العىسىن ارقالاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە اتسالىسپاي ما؟!

وسىدان كەيىن، بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار ەل باسقارۋعا لايىق پا دەپ ايتۋعا اۋىز بارا ما؟ ونى كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى باعامدار.

ورال قالاسى

«اباي-اقپارات»