زىكىريا جانداربەك. قازىرگى «قازاقستان تاريحى» قازاق مۇددەسىنە ساي كەلمەيدى
1. قالالارعا قاتىسىمىز جوق ەكەن...
1. قالالارعا قاتىسىمىز جوق ەكەن...
يدەولوگيالىق تەتىكتىڭ نەگىزگى تىرەگىنىڭ ءبىرى - تاريح عىلىمى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. وكىنىشكە وراي، قازىرگى قازاق تاريحى، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە المايدى. ونىڭ مىناداي بىرنەشە سەبەبى بار: بىرىنشىدەن، قازىرگى قازاق تاريحى ماركستىك تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسى مەن ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس نەگىزىندە جازىلعان. بۇل قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىن تاريح عىلىمىنىڭ قاجەتىنە جاراتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى; ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادى پايدالانىلماي، قىتاي، پارسى، اراب، گرەك ت.ب. حالىقتار ەرتەرەكتە جازىپ قالدىرعان دەرەكتەر نەگىزگە الىنا بەرەتىندىكتەن ءبىز بىلەتىن تاريح قازاق حالقى مەن قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى سىرت كوزدىڭ پىكىرى بولىپ قالا بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادى ەسەپكە الىنباي، وزگەلەردىڭ قازاق تۋرالى جازعان دەرەكتەرى نەگىزىندە، وزگەنىڭ تانىمدىق، مەتودولگيالىق ىقپالىمەن جازىلعان تاريح قازاق تاريحى بولا الماسى انىق. مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن كوپ تەر توگۋدىڭ قاجەتى جوق. كەز-كەلگەن «قازاقستان تاريحى» كىتابىنىڭ ەرتە جانە ورتاعاسىرلىق بولىگىن اشىپ كورسەڭىز، قازىرگى قازاق حالقى مەكەندەپ وتىرعان جەرلەردىڭ قازاق حالقىنىڭ جەرى ەمەستىگىنە، قازاقتىڭ باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەندىگىنە، سىر بويى مەن تالاس ءوڭىرى، جەتىسۋداعى قالالاردىڭ قازاق حالقىنا ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىنا كوزىڭىز جەتەدى. بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى كونە داۋىرلەردە يندو-ەۆروپالىقتاردىڭ وتانى بولعان. بۇل جەرلەردى جابايى تۇركىلەر كەلىپ، يندو-ەۆروپالىقتاردى ىعىستىرىپ، تارتىپ العان. سوندىقتان قازاق حالقى اۆتوحتوندى حالىق ەمەس. مارقۇم، ن. ماسانوۆتىڭ تىلىمەن ايتساق، «ستوروننيكي ميگراتسيوننوي تەوري سچيتايۋت، چتو پرەدكي كازاحوۆ بىلي نەداۆنىمي ميگرانتامي ي دوۆولنو پوزدنو پريشلي نا تەرريتوريۋ كازاحستانا، ا سام كازاحسكي نارود نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا ك درەۆنيم ناسەلنيكام رەگيونا ي نە ۆەدەت سۆوە پرويسحوجدەنيە وت يندو-يرانسكوگو سۋبستراتا. ەتۋ توچكۋ زرەنيا تاك يلي يناچە ۆوت ۋجە نا پروتياجەني بولەە 200 لەت پوددەرجيۆايۋت بولشينستۆو يسسلەدوۆاتەلەي»1.
ن. ماسانوۆتىڭ بۇل ايتقاندارى كونە تاريحقا قاتىستى بولسا، ە. سماعۇلوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە ورتاعاسىرلار تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ سىر بويىنداعى قالالارعا قاتىسى قانشالىقتى ەكەندىگى بىلايشا باياندالادى: «نەپرەرىۆنوست ەۆوليۋتسي ي گوموگەننوست كومپلەكسا وسنوۆنىح ەتنووپرەدەليايۋششيح ەلەمەنتوۆ ماتەريالنوي كۋلتۋرى سۆيدەتەلستۆۋەت و توم، چتو وسنوۆنىمي سوزداتەليامي كۋلتۋرى پوزدنەسرەدنەۆەكوۆوگو وترارا ياۆيلوس كورەننوە زەملەدەلچەسكوە ناسەلەنيە. دوكازانو، چتو وسنوۆنىە تيپووبرازۋيۋششيە چەرتى جيليششا پوزدنەگو وترارا ي تۋركەستانا سۆويستۆەننى دليا جيليشش مەستنوگو ۋزبەكسكوگو ناسەلەنيا. ۆ دورەۆوليۋتسيوننوي ليتەراتۋرە ونو يزۆەستنو پود نازۆانيەم سارتى. ۆ يستوريچەسكوي ناۋكە ەتوت ەتنونيم سوحريانياەتسيا كاك وبوزناچەنيە درەۆنەگو وسەدلو-زەملەدەلچەسكوگو تيۋركيزيروۆاننوگو كومپونەنتا ۆ ەتنوگەنەزە ۋزبەكسكوگو نارودا»2. ارحەولوگ ە. سماعۋلوۆتىڭ بۇل زەرتتەۋى دە قازاق حالقىنىڭ سىر بويى قالالارىنا ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەپ وتىر. ولاي بولسا «قازاق كىم؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى حاق. قازىرگى تاريح عىلىمىندا بۇل سۇراققا دا جاۋاپ دايىن. ول جاۋاپتى دا ن. ماسانوۆتىڭ پىكىرىنەن باستاعانىمىز دۇرىس سياقتى. ول بىلاي دەيدى: «ي ناكونەتس سلەدۋەت وتۆەتيت نا ترەتي ۆوپروس، كتو تاكوي كازاح؟ مى دولجنى چەتكو پونيمات ودنۋ ۆاجنۋيۋ سپەتسيفيكۋ، ا يمەننو تو، چتو ۆ تسەنترالنوي ازي ي ۆ كازاحستانە، كاك ۋجە پيسالوس ۆىشە، سۋششەستۆوۆالو دۆۋحپوليۋسنايا حوزيايستۆەننو-كۋلتۋرنايا سيستەما. نا ودنوم پليۋسە ناحوديليس نومادى يلي كوچەۆنيكي; نا درۋگوم وسەدلو-زەملەدەلچەسكوە ناسەلەنيە. پوسلەدنەە رازدەليالوس مەجدۋ سوبوي پو يازىكوۆومۋ پريزناكۋ: يرانويازىچنىە تاتى، تازيكي، تادجيكي; تيۋركويازىچنىە-سارتى. گرۋپپوۆايا پرينادلەجنوست چەلوۆەكا وپرەدەليالوس نە پرويسحوجدەنيەم، ا تولكو وبرازوم جيزني ي تيپوم حوزيايستۆا. ەسلي توت يلي ينوي ينديۆيدۋم روديلسيا حوت زا تريدەۆيات زەمەل، نو كوچۋەت سرەدي كازاحوۆ، ون - كوچەۆنيك، ون - كازاح. ەسلي ەگو جە روديتەلي كازاحي، نو جيۆەت ۆ گورودە يسپيدجابە، ون - سارت. ون نە كازاح. كازاحوم بىل كوچەۆنيك - نوماد»3. دەمەك، قازاق - كوشپەندى. سوندىقتان ول ەشقاشاندا قالالاردى مەنىكى دەپ ايتۋعا قاقىلى ەمەس. بۇل - حالىقتى ۇيىستىرىپ وتىرعان ونىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى، الدىنداعى مالى. قازاق مالعا عانا تاۋەلدى. بۇل حالىقتا كوشپەندى ءومىر سالتىنان وزگە حالىقتى ۇيىستىرۋشى كۇش - ءدىن، مادەنيەت بولعان ەمەس! ال، وسى كوشپەلىلەرگە مەملەكەتتىلىك قاجەت پە؟ باققان مالىنىڭ قامىن كۇيتتەگەننەن وزگە دۇنيەسى جوق حالىققا مەملەكەتتىڭ، مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ بۇل سۇراققا ا. كوشكىمباەۆ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «كرۋپنىە پوتەستارنو-پوليتيچەسكيە وبرازوۆانيا (يمپەري) كوچەۆنيكوۆ نوسيلي سپوراديچەسكي حاراكتەر. نا يستوريچەسكوي شكالە، پرويدەننوي نومادنىمي سوتسيۋمامي موجنو فيكسيراۆات تولكو «ۆسپىشكي گوسۋدارستۆەننوستي» دەفەرەنيرۋيۋششيەسيا، پرەجدە ۆسەگو، حرونولوگيچەسكوي ديسكرەتنوستيۋ، ت. ە. ۆرەمەننىە وبەدينەنيا س پوسلەدۋيۋششيم راسپادوم ي ۆوزۆراششەنيەم ۆ پەرۆوناچالنوە وبششيننو-كوچەۆوە سوستويانيە»4. دەمەك، كوشپەندىلەردە تۇراقتى مەملەكەت بولعان ەمەس. ا. كوشكىمباەۆتىڭ بۇل پىكىرى ا. ورازباەۆانىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتى تۋرالى جازعان مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە بىلايشا تۇجىرىمدالىپ، تەرەڭدەتىلە تۇسەدى: «... جانە سوڭعى، مەملەكەت ەمەس، ەڭ الدىمەن ساياسي ورگانيزمنىڭ قىزمەت ەتۋىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني نەگىزىن قامتيتىن، مەملەكەتتىكتەن ەرەكشەلەنەتىن ەدكو-ءنىڭ (ەۆرازيا دالاسىنىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتى) ءتورتىنشى، «ىشكى ساياسي جۇيەسى، ونىڭ اتريبۋتتارى رەتىندە «اسكەري دەموكراتيا»، «كوشپەلى يمپەريا»، «دالا دەموكراتياسى»، «دالا پارلامەنتى» ءرولىن اتقارعان، سايىپ كەلگەندە بارلىعى بىردەي زاڭدىلىق، ادىلدىك پەن قۇتتىلىق نەگىزىندە ادامزات قوعامىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارى رەتىندە قاراستىرىلا الادى»5.
2. قالماق نەگە قازاق ەمەس؟..
ەگەردە ءبىز جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەردى دۇرىس دەپ قابىلداپ، باس يەر بولساق، وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ سىرتتان كەلگەن كەلىمسەك ەكەنىمىزدى، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بولماعاندىعىن تولىق مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ارينە، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحتا بولعاندىعىن دالەلدەپ جاتقان تاريحشىلار دا بار ەمەس پە؟ - دەپ ءۋاج ايتۋشىلار دا تابىلار. الايدا، ولاردىڭ ەشقايسىسى قازاقتىڭ كوشپەندى ەكەندىگىن، ءتۇبى موڭعول مەن التاي جەرىنەن كەلگەندىگىن جوققا شىعارعان جوق. ولاي بولسا، بۇل جوعارىدا اتتارى اتالىپ، پىكىرلەرى مىسال رەتىندە كەلتىرىلگەن اۆتورلاردى مويىنداۋ بولىپ شىعادى. ەگەردە ءبىز وسى تۇجىرىمداردى قابىلدار بولساق، وندا بۇل تۇجىرىمدار قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ دە، قازاق حالقىنىڭ دا مۇددەسىنە ساي كەلمەيدى. كەرىسىنشە، بولاشاقتا تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا زيان كەلتىرەتىن قاۋىپتى فاكتورعا اينالۋ ىقتيمالدىعى باسىم. بۇل تۇجىرىمدار قازىرگى كۇننىڭ وزىندە كورشى ەلدەردەگى كەيبىر ساياسي توپتاردىڭ قازاق جەرىنىڭ ءار ايماعىنا كوز تىگۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. كەزىندە وزبەكستانداعى «ەرىك» جانە «بىرلىك» اتتى پارتيالاردىڭ پروگراممالىق قۇجاتتارىندا «ەسكى وزبەك جەرلەرىن وزبەكستانعا قوسۋ» دەگەن ارنايى باپ بولعانىن ەسكەرەر بولساق، وندا بۇل قاۋىپتىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن كورۋگە بولادى. ال، تۇركىمەنستاننىڭ بۇرىنعى باسشىسى س. نيازوۆتىڭ «رۋحناماسىندا» ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ تۇركىمەن جەرى ەكەندىگى ايتىلاتىن كورىنەدى. عالىمدارى بولسا، ماڭعىستاۋدىڭ تۇركىمەندەردىكى ەكەندىگىن دالەلدەۋ جولىندا عىلىمي ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ جاتقانىنا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مىسالى، امانتاعان بەگجانوۆتىڭ «كومىلگەن ارنالار، كوشكەن جۇرتتار»6 اتتى ەڭبەگى ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ قۇر بايبالام ەمەستىگىن بايقاتادى. ال جەتىسۋدا ۇيعىر اعايىندار تەرريتوريا جايىن كوتەرىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. وسىنىڭ ءبارى قازىرگى قولدانىستاعى «قازاقستان تاريحىنىڭ» قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان، بۇگىنگى كۇنى وتاندىق تاريح عىلىمى ءوزىنىڭ باعىتىن شۇعىل وزگەرتىپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋى ءتيىس. الايدا، بۇل جالعان تاريح جازۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەرىسىنشە، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادى تولىق قامتىلعان، قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، رۋحاني، مادەني بولمىسىن تولىق كورسەتە الاتىن تاريح جازىلۋى ءتيىس.
بىراق، ول وڭاي شارۋا ەمەس. ەڭ الدىمەن قازىرگى قوعامدىق عىلىمداردى زەرتتەۋدەگى ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن ماركستىك تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسىنان باس تارتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس نەگىزىندە حريستياندىق دۇنيەتانىم جاتقانىن ءبىز ەمەس، ەۆروپالىق عالىمداردىڭ ءوزى مويىنداپ وتىر7. ولاي بولسا ءبىز نەگە ول تانىمدى ءوز تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە نەگىزگى ولشەم ەتىپ الامىز؟ ءبىزدىڭ دۇنيەتانىم مۇلدە باسقا تانىمدىق نەگىزدە قالىپتاسپاپ پا ەدى؟ تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسى قازاق تاريحى تۇگىل، سول ەۆروپا تاريحىن زەرتتەۋگە پايدالانىلمايدى. كوشپەندىلەر وركەنيەتىنە قاتىستى جاسالىنعان تانىم تەورياسى دا، مەتودولوگياسى دا قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە كەلمەيدى. ويتكەنى، كوشىپ جۇرگەننىڭ ءبارى قازاق، وتىرىقشىنىڭ ءبارى سارت نەمەسە كوشپەلىنىڭ ءبارى جابايى، وتىرىقشىنىڭ ءبارى مادەنيەتتى دەگەن تۇجىرىم اقىلعا سىيمايدى.
مىسالى، اراسىنان يسلام ءدىنىن دۇنيەگە اكەلگەن مۇحاممەد پايعامبار سىندى ۇلى تۇلعا شىققان، يسلام مادەنيەتىن دۇنيەگە اكەلگەن اراب حالقى تەك وتىرىقشىلاردان تۇرمايدى. ارابتاردا وتىرىقشى - قالا حالقى دا، كوشپەلى - ءباداۋي تايپالارى دا بار. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ءبىر-بىرىنە مەن ارابپىن، سەن اراب ەمەسسىڭ دەمەيدى. راس، كوشپەلى ارابتاردىڭ ادەت-عۇرپىندا ازداعان وزگەشەلىكتەر بار. ول شارۋاشىلىققا، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا بايلانىستى. نەمەسە قازاق حالقىمەن كورشىلەس وتىرعان تۇركىمەن، قاراقالپاق، نوعاي، قالماق سياقتى حالىقتار نەگە قازاق ەمەس؟ ولار دا كوشپەندى حالىقتار ەمەس پە؟ بۇل حالىقتاردىڭ اراسىن اشىپ، باستارىن قوسپاي تۇرعان قانداي كۇش؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. بۇل سۇراقتارعا «كوشپەندىلەر وركەنيەتىنە» ارناپ جاسالىنعان تانىم تەورياسى مەن مەتودولوگياسى جاۋاپ بەرە المايدى. نەگە دەسەڭىز، ءار حالىقتى وزگەلەردەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن وزىندىك دۇنيەتانىمى، سوعان لايىقتالعان مادەنيەتى بولادى. ەتنوگراف ج. ارتىقباەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق حالقىندا «باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا مادەني ولشەمىنە ساي كەلمەيتىن ەرەكشە مادەنيەت قالىپتاسقان. وسى ەرەكشەلىكتى سەزىنۋ - مەتودولوگيالىق پاراديگمانى وزگەرتۋگە نەگىز بولۋى ءتيىس. بارىنەن بۇرىن، تاريحي تانىم وزەگىنە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتار: قوعامدىق سانا، الەۋمەتتىك-مادەني قۇندىلىقتار سياقتى فاكتورلار قويىلۋى ءتيىس»8. ولاي بولماعان جاعدايدا، قازاق حالقىنىڭ ءتول تاۋەلسىز تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەس. حالىقتاردى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەيتىن ءدىنى مەن مادەنيەتى. دەمەك، قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە ەرەكشە تانىم قاجەت. قازاق حالقى كەزىندە تۇركى دۇنيەسى دەگەن اتپەن الەمدى سىلكىندىرگەن ءىرى يمپەريالاردى دۇنيەگە اكەلگەن، ءوزىنىڭ قايتالانباس فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمى، ءدىنى، مادەنيەتى بولعان ەرجۇرەك حالىقتىڭ قازىرگى تاڭداعى ءىزباسارى. سول سەبەپتى، قازاق تاريحى مەن رۋحاني مادەنيەتى تەك تۇركى وركەنيەتى اياسىندا قاراستىرىلۋى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەس. ال قازاق حالقىنىڭ ءدىني-فيلوسوفيالىق تانىمى ونىڭ اسا باي رۋحاني، مادەني مۇراسىندا: اڭىز اڭگىمەلەرى مەن كيەلى تاريحتارىندا، جىر-داستاندارىندا، باتىرلىق جىرلارىندا، شەجىرەلەرىندە، قوجا احمەت ياساۋي مەن ونىڭ جولىن قۋعان شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىندا ساقتالعان. ءبىز ءالى كۇنگە ول مۇرالارداعى تۇركىنىڭ اسقاق رۋحىن تاني الماي كەلەمىز. سولاردى تانىعاندا عانا ءبىز قازاق حالقىنىڭ ءتول دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرا الامىز. سوندا عانا قازاق تاريحى عىلىمىنىڭ فيلوسوفيلىق نەگىزى قالىپتاسادى. ەگەردە ءبىز وسى تانىمدى قالىپتاستىرا الاتىن بولساق، وندا قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازۋ ونشالىقتى قيىنعا سوقپايدى. ءبىز سول كەزدە وتە ەرتە زامانداردا-اق قازاقتىڭ ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە وتىرعانىن، قالالاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ءوز قالاسى ەكەندىگىن تولىق دالەلدەپ شىعامىز. مىسالى، قازىرگى تاريحتا كونە قاڭلىلار مەن قاڭلى مەملەكەتتەرىنە قاتىستى تۇجىرىمدار تاريحي شىندىققا كەرەعار ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازىرگى قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا، قاڭلىلار - يران تىلدەس، يندو-ەۆروپالىق حالىق. كەيىننەن بۇل جەرگە تۇركىلەردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى تۇركىلەنگەن دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. جالپى قاڭلى اتاۋىنىڭ شىعۋى كونە كانحا وزەنىنىڭ اتىنا بايلانىستى ەكەندىگى شىندىق. ول وزەننىڭ جاعاسىنداعى حالىقتى يراندىقتاردىڭ كانگار، قىتايلىقتاردىڭ كانگيۋي، وزدەرى قاڭلى دەپ اتادى. وسى قاڭلىدان تاراعان رۋ، تايپالار ەۆرازيا كەڭىستىگىنىڭ باتىسى مەن شىعىسى اراسىن، كىشى ازيانى تۇگەل الىپ جاتىر. مىسالى، كەنەگەس - وزبەك، باشقۇرت، قاراقالپاق قۇرامىندا، قاڭلى، قوڭىرات تايپالارى - قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارى قۇرامىندا بار. ورتاعاسىرلاردا قاڭلى قۇرامىندا بولعان اققويلى، قاراقويلى رۋلارى وسمانلى تۇرىكتەرى قۇرامىندا ءالى كۇنگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى كونە كانحا، قازىرگى سىرداريا وزەنى جاعاسىنان شىققان حالىقتىڭ تۇركى حالقىنا جاتاتىندىعىن دالەلدەيدى. قاڭلىلارعا قاتىستى جەر اتاۋلارى دا وسى ەكى ارالىقتا كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، مانجۋرياداعى حينگان تاۋلارىندا «التىن قاڭلى» اتتى اسۋ بار. ال، كاسپي تەڭىزى جاعاسىندا «قانعا بابا» اتتى كيەلى جەر بار. اراسىن قانشا مىڭ شاقىرىم ءبولىپ جاتقان بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ اتاۋلارىنداعى ۇقساستىق كەزدەيسوق ەمەستىگىن وسى ارالىقتا تارىداي شاشىراپ جاتقان جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى دا ناقتىلاي تۇسەدى. مىسالى، ورحون، ەنەسەي ەسكەرتكىشتەرى ءالىپ-بيىمەن جازىلعان ەسكەرتكىشتىڭ ماڭعىستاۋ جەرىنەن تابىلۋى، ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. 2002 جىلى ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋدىڭ كيەلى جەرلەرىنە جاساعان عىلىمي ەكسپەديتسيامىزدىڭ بارىسىندا «ەرسارىنىڭ قايراعى» اتتى تاس باعاننان كونە تۇركى ءالىپ-بيىمەن جازىلعان سوزدەردى كوشىرىپ اكەلىپ وقىتقانىمىزدا «قاڭلى ەلى» دەگەن ءسوز شىقتى. ول جازۋدى وقىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن، بەلگىلى تۇركىتانۋشى بەگجان ورىنباي بولدى9. ول جاقىندا ارحەولوگ ۆ. پودۋشكيننىڭ ارىس وزەنى جاعاسىنان تاپقان كونە جازۋلاردى دا وقىپ، ول جازۋلاردا دا «قاڭلى ەلى» دەگەن جازۋ بارلىعىن انىقتادى. وكىنىشكە وراي، بۇل جازبا ەسكەرتكىش تە وزگە زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان كونە سوعدى ەسكەرتكىشى رەتىندە قاراستىرىلۋدا. بۇل ەسكەرتكىشتەردەگى جازۋدى بۇلاي وقۋدىڭ استارىندا نە جاتىر؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. وعان جاۋاپ بىرەۋ. تۇركى حالىقتارىندا مۇنداي جازۋ، مادەنيەت بولۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ەۆروتسەنتريزمنىڭ قاساڭ قاعيداسى. بۇل كوزقاراس قوعامدىق عىلىمداردا بەلەڭ الىپ تۇرعاندا قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى مۇمكىن ەمەس.
زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.،
قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءى
تۇركىستان قالاسى
1 يستوريا كازاحستانا: نارودى ي كۋلتۋرى. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2001. س. 58
2 سماگۋلوۆ ە. ك ۆوپروسۋ وب ەتنيچەسكوي پرينادلەجنوستي پوزدنەسرەنەۆەكوۆوي كۋلتۋرى درەۆنيح گورودوۆ يۋجنوگو كازاحستانا // تەزيسى دوكلادوۆ ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوي 70-لەتيۋ ورگانيزاتسي چيمكەنتسكوگو يستوريكو-كراەۆەدچەسكوگو مۋزەيا (10-12 وكتيابريا 1990 گ.). -الما-اتا: سس. 48-49.
3 ن. ماسانوۆ، ج.ابىلگوجين، ي.ەروفەەۆا. ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2007. س. 104.
4 كۋشكۋمباەۆ ا. ك پرولەمە گوسۋدارستۆەننوستي ۆ كوچەۆىح وبششەستۆاح // گوسۋدارستۆو ي وبششەستۆو ۆ ستراناح پوستسوۆەتسكوگو ۆوستوكا: يستوريا، سوۆرەمەننوست، پەرسپەكتيۆى. ماتەريالى مەجد. كونف. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 1999. س. 55.
5 ورازباەۆا ا. ي. كوچەۆنيكي ەۆرازيسكيح ستەپەي. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2005. س. 301.
6 بەگجانوۆ ا. كومىلگەن ارنالار، كوشكەن جۇرتتار. -الماتى: «ءۇش قيان»، 2004.
7 نورمان دەۆيس. يستوريا ەۆروپى. -موسكۆا: است: ترانزيتكنيگا، 2005. س. 7.
8 ارتىقباەۆ ج. كازاحسكوە گوسۋدارستۆو: ك پروبلەمە مەتودولوگي // گوسۋدارستۆو ي وبششەستۆو ۆ ستراناح پوستسوۆەتسكوگو ۆوستوكا: يستوريا، سوۆرەمەننوست، پەرسپەكتيۆى. ماتەريالى مەجد. كونف. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 1999. سس. 37-38.
9 بەكجان و. ماڭعىستاۋ - حۋن - قاڭلى جازۋى // قازىرگى زامانداعى تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. حالىقارالىق تۇركولوگيا كونگرەسى ماتەريالدارى، 9-12 قازان، 2002 جىل. -تۇركىستان: تۇران باسپاسى، 2002. 96 ب.
«اباي-اقپارات»
