قىتايداعى قازاق ادەبيەتى دەسە، اتتاپ وتۋگە بولمايتىن قالامگەردىڭ ءبىرى ورازحان احمەت. قاي شىعارماسىن وقىساڭىز دا، تۇنىپ تۇرعان قازاقى بولمىستى كورەسىز. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، جازۋشىنىڭ شىعارمالارى قىتايدىڭ كوپتەگەن سىيلىقتارىن يەلەنگەن. قىتاي سىنشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اڭگىمەلەرىنە مەيلىنشە شىنايىلىق پەن سول شىنايىلىققا شىراي بەرەتىن شىنشىلدىق ءتان. قاراپايىم، ايتكەنمەن ءار ءسوزىنىڭ استارىندا قورعاسىنداي اۋىر مىسقىل مەن استارلى وي جاتادى. 2012 جىلى ورەكەڭنىڭ «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» اتتى كىتابى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك «تۇلپار» سىيلىعىن ەنشىلەدى. الماتىعا جازۋشى اعامىز كەلگەنىن ەستىپ قۇستاي ۇشتىق. اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى ءوزىنىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلى جايلى ءوربىدى.

– ورازحان راحمانبەكۇلى، ءسىز قانداي وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىڭىز جانە قانداي جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىردىڭىز؟

– مەن 1938 جىلى تامىز ايىندا ىلەنىڭ قورعاس اۋدانى ساربۇلاق دەگەن ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپپىن. ۇلكەن اكەم – احمەت قاجى، ءوز اكەم – راحمانبەك ەلگە سىيلى اۋقاتتى ادامدار بولعان. وكىنىشكە وراي، ول كىسىلەر ومىردەن ەرتە قايتتى دا. ءبىر وتباسىندا 9 ۇل-قىز بالا جەتىم قالدىق. ءبىز اجەمىز بەن شەشەمىزدىڭ تاربيەسىمەن ەرجەتتىك. اكە داۋلەتىنىڭ، اتاق-داڭقىنىڭ پايداسىنان زيانى بىزگە كوپ ءتيدى. جاسىمىزدان بايدىڭ بالاسى اتانىپ، ەلگە كوزتۇرتكى بولدىق. اينالامىزدان ءجابىر كوردىك. مىنە، وسى جاعداي ماعان ىزاقورلىق پەن كەكشىل مىنەز سىيلاعان سياقتى. سوندىقتان كەيىنگى ومىرىمدە كوپ تاۋقىمەت تارتۋىما وسى مىنەزدىڭ دە ۇلەسى از بولعان جوق. اۋدان ورتالىعىنداعى ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، 1955 جىلى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى) قازاق ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم.

–  بالا كەزىڭىزدەن ادەبيەتكە قىزىعۋشى ما ەدىڭىز؟

– مەكتەپتە جۇرگەن كەزدە ادەبيەتتىڭ نە ەكەنىن بىلەتىنمىن، بىراق ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىق مەندە بولعان ەمەس. ينستيتۋتقا تۇسكەندە 17 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ءوزىڭ قالاعان ماماندىق بويىنشا وقۋعا ءتۇسۋ دەگەن جوق. ءۇش ماماندىقتى تالداعان ەدىم، مەنى ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءبولىپ قويىپتى. بايقاسام ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتەگىلەردىڭ دەنى ادەبيەتكە قۇشتار، اقىن جىگىتتەر ەكەن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ولەڭ جازاتىن ستۋدەنتتىڭ كوبى بوسپە، الكەۋدە كەلەدى عوي. ءبىر ولەڭ جازىپ الىپ، جەر-سۋعا سيماي گۇرىلدەپ ءجۇردى. ولەڭ تۇرماق، ءجوندى ماقالا جازىپ كورمەگەن مەن ولاردىڭ جانىندا ەشتەمە بولماي قالدىم. ءبىزدىڭ قازاق رۋشىل، جەرشىل عوي. ولەڭ جازىپ اقىن بولىپ جۇرگەندەر ءبىزدىڭ باسقا ايماقتان كەلگەندەر بولاتىن. ارىبىردەن كەيىن ولار: «ورازقان، سەن ادەبيەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەزبەيدى ەكەنسىڭ، مۇندا اداسىپ كەلىپسىڭ.  ەڭ جاقسىسى سەن باسقا فاكۋلتەتكە اۋىسىپ كەت. سەنىڭ ورنىڭا وقيتىن اقىندار بار...»، – دەپ ماعان اقىل ايتا باستادى. «قوياندى قامىس ولتىرەدى، جىگىتتى نامىس ولتىرەدى» دەگەندەيىن، ولاردىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ نامىسىما ءتيدى.   

–  سودان كەيىن نە بولدى؟

–  نە بولۋشى ەدى، ولاردىڭ بۇل ءسوزى ماعان قامشى سالدى. ولەڭ جازۋ قولىمنان كەيمەيتىنى انىق. سول سەبەپتى پروزامەن اينالىسىپ كورەيىن دەگەن بەكىمگە كەلدىم. ويتكەنى ول كەزدە اڭگىمە جازىپ جۇرگەندەر جوق ەدى. سونىمەن ولارعا سەزدىرمەي بىرنەشە اڭگىمە جازىپ تاستادىم. «كىشكەنە سۋرەتشى» دەگەن اڭگىمەم 1956 جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 4-سانىندا جاريالانسا، ال «مەنىڭ دوسىم» اتتى اڭگىمەم 6-سانىنا باسىلدى. ودان سوڭ دا بىرنەشە اڭگىمەمدى جىبەرىپ ەدىم، سونىڭ بىرەۋى عانا جارىق كوردى دە، 1957 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ مەنىڭ باسپاسوزگە قاتىسۋ قۇقىعىمدى شەكتەپ تاستادى. مەنىڭ جۇلدىزىم تەرىس تۋعان بولۋ كەرەك، ەندىگارى شىعارما جاريالاۋىما مۇمكىندىك بەرمەدى. ونىمەن قويماي جازعان-سىزعاندارىمدى تۇگەل تاركىلەدى. مەن العاش پروزامەن وسىلاي تابىسىپ، وسىلاي قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى. بىراق باتقان كۇننىڭ، قايتا اينالىپ شىعارىنا سەندىم.

– ايتەۋىر وقۋدان قۋىلىپ كەتكەن جوقسىز با؟

– وقۋدان قۋىلا قويعانىم جوق، باقىلاۋدا ءجۇرىپ 1958 جىلى وقۋدى ءبىتىردىم. وكىنىشكە وراي، قىزمەتكە شىعىپ ۇلگىرمەدىم. سول مەزگىلدە زيالى جاستار ءۇشىن اۋىر اپات بولعان «ستيل دۇرىستاۋ» قوزعالىسىنىڭ قارا داۋىلى مەنى دە ۇشىرىپ اكەتتى. «كەرى توڭكەرىسشىل توپ قۇردى» دەگەن جالامەن بىرنەشە كۋرستاسىممەن بىرگە ءۇرىمجى ماڭىندا قۋعىن-سۇگىندە ءجۇرىدىم. 1960 جىلى تارىم ويپاتىنداعى ەگىنشىلىك الاڭىنا جىبەردى. وندا ميلليونعا تارتا ادام ءومىر سۇرەدى ەكەن. ءبىز دە سولاردىڭ قاتارىنا كەلىپ قوسىلىپ، ەگىنشى بولىپ جۇمىس جاسادىق. بىزدەن بۇرىن بارعاندار ءار اي سايىن ەڭبەك اقىلارىن الىپ وتىرادى ەكەن. ەڭ تومەنگى جالاقى – 36 يۋان، ال ەڭ جوعارى جالاقى – 52 يۋان ەكەن. كوبىسى سوندا وتباسىن قۇرىپ، بالا-شاعالى بولىپتى. مەن 1963 جىلى جەلتوقساندا اۋرۋ سەبەبىمەن اۋىلىما قايتتىم. بىراق «كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن قالپاق استىندا باقىلاۋعا الىندىم، اۋىلداعى حالىق ساقشىسى ءار اي سايىن ايداپ ءجۇرىپ ىستەتتى. شىنى كەرەك، تارىمداعى كۇنىمە زار بولىپ قالدىم. 1975 جىلى قالپاعىم الىنىپ، باقىلاۋدان قۇتىلىپ، ءوندىرىس اتىرەتىندە ەگىنشى بولىپ ىستەدىم. 1980 جىلى قاڭتاردا تۇبەگەيلى اقتالىپ، قۇلجادا شىعاتىن ادەبي جۋرنال «ىلە ايدىنىنا» جۇمىسقا ورنالاستىم. العاشىندا ءبولىم رەداكتورى، كەيىن باس رەداكتور بولىپ قىزمەت جاسادىم. 1990 جىلدان باستاپ كاسىپتىك جازۋشى بولدىم. قازىر زەينەت دەمالىسىندامىن.

– جەرلەستەرىڭىزدىڭ سوزىنە سەنسەك، ءسىزدىڭ قالپاعىڭىزدىڭ ەرتەرەك الىنىپ، قىزمەتىڭىزدىڭ قالپىنا كەلۋىنە «وزگەرگەن ءوڭىر» دەگەن رومانىڭىز ىقپال ەتكەن كورىنەدى...      

– مەن قانداي اۋىر جاعدايدا دا ادەبي جاسامپازدىقتان جازبادىم. مۇمكىندىك تۋا قالسا، ويعا العانىمدى ەپتەپ قاعازعا تۇسىرە ءجۇردىم. وسى جانسەبىل تىرلىگىم كومەكتەستى. 1974 جىلعا كەلگەندە اياق استىنان قىتاي ساياسي ساحاناسىنا دىڭ شاۋپيڭ قايتا شىعا قالىپ ەدى، قوعامدا از جىلىمىق ءبىلىندى. ۇمىت بولعان عىلىم مەن مادەنيەت قايتا دارىپتەلە باستادى. بۇل شاقتا اۋارايىن باققان باقتاشىلارداي كۇنىمىز ساياسي جاعدايدى باقىلاۋمەن ءوتىپ جۇرگەن ەمەس پە؟ سوندىقتان مىنا ورايدى قالت جىبەرگىم كەلمەدى. ويدا جۇرگەن وقيعالاردى اسىعىس-ۇسىگىس ءبىر ايدىڭ ىشىندە قاعازعا ءتۇسىردىم دە وعان «رومان» دەگەن ايدار تاعىپ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ۇكىمەتتىڭ مادەنيەت كەڭسەسىنە جىبەردىم. ول شاقتا قىتاي قازاقتارى ىشىندە رومان جازعان ەشكىم جوق. بۇل شىعارمانىڭ جارىق كورۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگى دە ماعان ايدان انىق. ويتكەنى مەنىڭ باسىمدا قالپاق بار. باسپاسوزدىك قۇقىعىم تاعى جوق. سويتسە دە، مىنا جاڭالىقتىڭ مەنىڭ تەزىرەك اقتالۋىما، جۇمىسقا ورنالاسۋىما سەپتىگى تيەر مە دەگەن ءبىر بولماشى توسىن ءۇمىت العا جەتەلەدى. بۇل تاۋەكەلىشىلدىگىم العاشىندا ەسەك دامە بوپ ءبىلىنىپ ەدى. بىراق از ۋاقىت وتكەن سوڭ جوعارى-تومەن بۇل وقيعادان حابارلانسا كەرەك، مەن جونىندە اڭگىمە ايتىلىپ، سەڭ قوزعالا باستادى. الدەقانداي ءبىر ۇلكەن باسشى ماعان كوڭىل ءبولۋ جونىندە اۋىزشا نۇسقاۋ بەرىپتى. بار بولعانى سول – مەنىڭ جاعدايىم جاقسارا باستادى. الگى اجىراماستاي بولعان قۋ قالپاق باستان ءتۇستى. جەڭىل-جەلپى جۇمىسقا جەگىلىپ ازداپ ەس جيدىم...

سودان 1980 جىلعا كەلگەندە الگى رومان دا باسپادان شىقتى. بالكىم، بۇل روماننىڭ قولجازبا كۇيىندە تارالىپ اتىشۋلى بولۋىنىڭ دا ىقپالى تيگەندەي. 1981 جىلى جەلتوقساندا بۇكىل قىتايداعى از ساندى «ۇلتتار ادەبيەتى» ءۇشىن بەلگىلەنگەن تۇڭعىش ادەبي سىيلىقتىڭ ءبىرىنشى دارەجەسىن ەنشىلەدى.

– اتالمىش رومانىڭىز سىيلىق الىپ، ەل اراسىنداعى بەت-بەدەلىڭىز تىكتەلگەننەن كەيىن ءبىر جولاتا ادەبي جاسامپازدىققا دەن قويعانسىز عوي؟

– وسىدان كەيىن مەنىڭ ادەبي جاسامپازدىعىم ءۇشىن كەڭ جول اشىلدى. «ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشى» دەگەن عىلىمي اتاق الدىم. كاسىپتىك جازۋشى بولدىم. ماماندىق جاقتان، تۇرمىستىق جاقتان، قوعامنىڭ، ءار دارەجەلى باسشىلاردىڭ قامقورلىعىنا يە بولدىم. الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن شۇعىلداندىم. مىنە سودان بەرى: «كوكتەمگى ويلار»، «سونبەيتىن شىراق»، «ەڭ سوڭعى كوز جاسى»، «جاسىل باقشا»، «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» سەكىلدى اڭگىمە-پوۆەستەر توپتاماسى مەن «وزگەرگەن ءوڭىر»، «كوك بەلەس»، «قۇمداعى ىزدەر»، «امانات» (ەكى كىتاپ) قاتارلى روماندارىم جارىق كوردى.  

– ءسىزدىڭ وقىرماندارىڭىز «ورازقان احمەت – قارا ءسوزدىڭ قامباسى» دەپ ايتادى ەكەن. دەمەك، ءسىز قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جاقسى مەڭگەرگەن بولدىڭىز عوي؟

– مەن ەلگە ەلەۋسىز، ابىر-دابىرسىز ءجۇرىپ ادەبي جاسامپازدىق ۇردىسىندە ۇزدىكسىز ىلگەرىلەپ، ۇيرەنۋمەن بولدىم. الەمنىڭ كوپتەگەن ۇلى تۇلعالارىنىڭ وي-پىكىرىمەن، ايشىقتى وبرازدارىمەن تانىس بولدىم. وزىمشە ىزدەندىم، وزىمشە زەرتتەدىم، وزىمشە وي قورتتىم. سونداعى كەلگەن بايلامىم، تاپقان تياناعىم – «قازىرگى زامان قازاق ادەبيەتىنىڭ ورەسى ەشكىمنەن تومەن ەمەس» دەگەن شىندىق-كوزقاراس. ماقتانىم ەمەس، وزىمشىلدىگىم ەمەس، سانالى تۇردە وسىلاي ويلادىم.

ءبىزدىڭ تەك سانىمىز عانا از، ۇگىتىمىز كەمشىن، ءوزىمىزدى الەمگە تانىتۋعا قاۋقارىمىز از. ءبىر-بىرىمىزگە جاقسى اتاقتى قيمايمىز. وسى كىناراتتارىمىزدىڭ كەسىرىنەن اتا جۇرتىمىز بولعان قازاق ەلىنىڭ وزىنە ءالى دۇرىستاپ تانىلا الماي ءجۇمىز. ايتبەسە، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىندە ورەلى جازۋشىلار مەن جاقسى شىعارمالار جەتەرلىك. مەنىڭ ادەبيەتتەگى ۇلگى تۇتقانىم – شىعىس ادەبيەتىن، حالىق اۋىز ادەبيەتىن كوپ وقىدىم، ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ پەن قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ كەمەڭگەرى عابيت مۇسىرەپوۆتى ومىرلىك ۇستازىم تۇتتىم. سولارشا سۋرەتتەۋگە، سولارداي وبراز سومداۋعا تالپىندىم. ولار سەكىلدى قازاقتىڭ ۇلتتىق جازۋشىسى بولىپ قالۋعا تىرىستىم. شامام كەلگەنشە ءار ەلدەگى، وي-قىرداعى قازاق وقىرماندارى قىزىعىپ وقيتىن شىعارما جازۋدى ماقسات ەتتىم. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە سۇيەندىم. ەشبىر «ءيزمنىڭ» سوڭىنا تۇسپەدىم. كورمەگەن، بىلمەگەن وقيعالاردى ويدان قۇرامادىم. تەك كورگەن-بىلگەن وقيعالارىمدى ەشتەڭە الماي-قوسپاي بايانداماق بولدىم. جازۋشىنىڭ دا، شىعارمانىڭ دا تاعدىرى وقىرمان قولىندا. مۇنى ەستەن شىعارعان جازۋشى ءومىر باقي رۋحاني ازاپپەن وتەدى. مىنە، سول سەبەپتەن جانە وقىرمان اراسىندا كوپ ءجۇرىپ، ولاردى جاقسى تۇسىنگەندىكتەن سول وقىرمانداردى باۋراۋ امالىن ىزدەدىم. ءبىزدىڭ الدىمىزدان ۇنەمى كەزدەسە بەرەتىن ساياسي جانە قوعامدىق كەدەرگىلەردەن بوگەلمەي وتەتىن ادەبي ءادىس-امال ويلادىم... سوندىقتان دا ۇلكەندى-كىشىلى باعالاۋلاردىڭ بارىندە دە جۇلدەسىز قالعان ەمەسپىن. ارينە، مۇنىڭ ءوزى وقىرمانداردىڭ قولداۋى مەن قۇرمەتى. سول ءۇشىن دە مەن قاشاندا شىعارمالارىمدى قىزىعىپ وقىپ جۇرگەن حالقىما ءوزىمدى بورىشتى سەزىنەمىن. ولار ءۇشىن جانە قىزىقتى بىردەمەلەر جازۋدى دا ەسىمنەن شىعارعان ەمەسپىن.

– سىيلىق دەمەكشى، بيىل ءسىزدىڭ «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» اتتى اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعىڭىز قىتايدىڭ مەملەكەتتىك «تۇلپار» سىيلىعىن ەنشىلەپتى. سىيلىعىڭىز قۇتتى بولسىن!

– راحمەت، ءىنىم! قىتايدا تىكەلەي «مەملەكەتتىك سىيلىق» دەگەن ادەبي سىيلىق جوق. تەك، «عىلىم-تەحنيكا العاباسار سىيلىعى» دەگەن مەملەكەتتىك دارەجەلى جالعىز سىيلىق بار. ال، قالعان سىيلىقتار تۇگەلىمەن مينيسترلىك دارەجەلى. ارنارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋ – ساۋاتتىلىقتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان قازاقستان باسىلىمدارىندا قىتايدا تاراتىلعان سىيلىقتاردى ءوز دەڭگەي-دارەجەسىمەن اتاعان دۇرىس.

قىتايدا بۇرىن ۇگىت-ناسيقاتى دابىرالى، بەرىلۋى تالاس-تارتىستى وتەتىن مينيسترلىك دارەجەلى ءۇش ادەبي سىيلىق – «ماۋ دۇن سىيلىعى»، «لۋ شۇن سىيلىعى» جانە «بالالار ادەبيەت سىيلىعى» بولعان. ال، «از ساندى ۇلت ادەبي سىيلىعى» دارەجەسى جوعارىداعى سىيلىقتارمەن تەڭ، دەگەنمەن باعالانۋى قاتاڭ ەمەس، بەدەلى تومەندەۋ ەدى. كەيىنگى كەزدە بۇل سىيلىقتى «تۇلپار سىيلىعى» دەپ اتالىپ، باعالانۋ شارتى كۇشەيتىلدى. قاراجاتىن مولايتتى. دارەجەسىن شىن مانىندە باسقا سىيلىقتارمەن تەڭەستىردى.

قازىر وسى سىيلىقتاردىڭ باعالاناۋ بارىسى ەداۋىر كۇردەلى، قيىن بولىپ تۇر. اۋەلى وقىرماندار اڭىسىن تىڭدايدى، ودان سوڭ مامانداردىڭ سارابىنا سالادى. ەڭ سوڭىندا اشىق داۋىسپەن شەشەدى. مۇنداي ءتاسىل بار جەردە الدىڭدا بىلاي، ارتتان ولاي سويلەۋگە جول جوق. كىمگە داۋىس بەرسەڭ ءوز قولىڭمەن  اتىڭدى جازاسىڭ. ەگەر اۆتوردىڭ بەت-بەدەلىنە قاراپ ناشار شىعارمانى وتكەلدەن وتكىزىپ جىبەرسە، سول داۋىس يەلەرى سىن توقپاعىنىڭ استىندا قالارى ءسوزسىز. وسى جاعىنان قاراعاندا قىتايدا ادەبي شىعارما باعالاۋ ءبىرشاما ءادىل جۇرىلەتىن سياقتى. بىراق كىناراتسىز ادىلدىك بولۋى ەكىتالاي. ءبارى دە سالىستىرمالى تۇردەگى ادىلدىك. ءتىپتى، باسى ءبۇتىن ادىلدىكتىڭ ءوزى دە ءبىراز ادامنىڭ نارازىلىعىنا ۇشىرايدى. نەگە دەسەڭىز، بار وقىرمانعا تۇگەل ۇنايتىن شىعارما، بار ادام ۇناتاتىن جازۋشى بولۋى مۇمكىن ەمەس. قانداي مىقتى جازۋشىنى دا، قانداي جاقسى شىعارمانى دا ۇناتپايتىن ادام تابىلادى. سوندىقتان «كوپ اۋعان جاققا قۇداي دا اۋادى» دەگەن ءسوز بار. كوپ داۋىستى قولداساڭ، ادىلدىكتەن الشاق كەتپەيسىڭ. مىنە، وسىنداي ولشەم ارقىلى وسى جىلى قىركۇيەكتە بەيجىڭدە 10-شى رەت «تۇلپار» ادەبيەت سىيلىعى تاراتىلدى. قازاق قالامگەرى اراسىنان مەنىڭ «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» دەگەن اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعىم وسى بايگەنى قانجىعالادى.

جوعارىدا ايتتىم، ارقانداي باعالاۋلار سالىستىرمالى بولادى. بۇل سىيلىقتى العاندا قىتاي قازاقتارىنداعى ەڭ مىقتى جازۋشى ورازحان احمەت، ەڭ ۇزدىك شىعارما «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» دەگەن ماعىنا شىقپايدى. نەگە دەسەڭىز، بۇل  ماراپاتتىڭ ۋاقىت شەكتەمەسى بار. بۇل رەت 2008 جىلدىڭ قاڭتارىنان 2011 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن باسپادان شىققان كىتاپتار باعالاندى. مەنىڭ بۇل كىتابىم 2011 جىلى مامىردا جارىق كورگەن بولاتىن. سوندىقتان سىيلىق شارتىنا تولىپ وتىر. مىنە، وسىنداي وراي كەلگەندىكتەن وسى سىيلىقتى ءۇش مارتە الىپپىن...

– ءسىز جاڭا مۇحتار اۋەزوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتى ۇستاز تۇتقانىڭىزدى ايتتىڭىز. «شىعارمالارىم وسى كلاسسيكتەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويماس پا ەكەن» دەگەن وي سىزدە بولعان جوق پا؟

– ءبىزدىڭ الدىڭعى بۋىن كەمەڭگەر جازۋشىلارىمىز تاريحىمىز بەن بۇگىنگى ومىرىمىزدەگى ەلەۋلى وقيعالاردى تۇگەل دەرلىك جازىپ كەتتى. كەڭ دە، داڭعىل ادەبي ءورىس اشتى. ءبىز سولاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ، ولار اشقان ورىسكە بەتتەپ، كەدەرگىسىز كەتە بەرسەك قادامىمىزدىڭ قۇتتى بولاتىنى تۇرعان ءسوز. بىراق ادەبيەتكە، وقىرمانعا قۇتتى بولا ما؟ بۇلايشا تىراشتانا بەرسەك قايتالاۋ بولاتىنى سياقتى، ءتىپتى، ۇلى تۇلعالارىمىزعا كولەڭكە تۇسىرەتىن كەلەڭسىز تىرلىككە ۇرىنۋىمىز دا مۇمكىن ەدى. سوندىقتان مەن دە وزىمشە سۇرلەۋ سالۋدى ويلادىم. بىراق الدىڭعى بۋىن اياق باسپاعان سۇرلەۋ جوق دەرلىك ەكەن. سويتسە دە، ولار تىم تاپتاۋىرىن ەتپەگەن كومەسكى سوقپاقتار شالىنىپ قالادى. مەن، مىنە، سول وڭىرگە تارتتىم. الدىڭعى بۋىن جانە اتاقتى جازۋشىلارىمىز ءىرى-ءىرى وقيعالار مەن كەسەك-كەسەك تۇلعالاردى، ۇلتتىق بىتىمىمىزدەگى ايقىن-ايقىن ەرەكشەلىكتەردى جازسا، مەن سولاردىڭ قالامىنا ىلىنبەي قالعان ۇساق-تۇيەك وقيعالاردى، قاراپايىم ادامداردىڭ بەينەسىن ىزدەدىم. ازدى-كوپتى تاپقانداي دا بولدىم. ىزدەگەنىمىزدى تاپقان سوڭ تاعى دا ويلاندىم. ءبىزدىڭ مىقتى قالامگەرلەرىمىز تاريحىمىزداعى ەرلىك پەن ورلىكتى ايشىقتاپ كەتسە، مەن اتتەگەن-ايىمىز بەن وسال تۇستارىمىزدى نەگە اشپاسقا؟! ماسەلەن، ءبىز توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا نەگە شاشىلدىق، نەگە سونشا قىرعىن كوردىك، سىرتقى سەبەپ بەپ-بەلگىلى. ونى كەمەڭگەر جازۋشىلارىمىز بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي جازىپ كەتتى. مەنىڭشە، از جازىپ جۇرگەنىمىز – ءوز تاراپىمىزدان تۋىنداعان سەبەپ. شۇقشيا ويلانار بولساق، كەيدە بالەنى ءوزىمىز ىزدەپ تاپقانداي سەزىلە بەرەرى بار. الىسقا بارماي-اق، ءوز باسىمنان السام، ەشبىر وزگە ۇلت وكىلى ءبىزدىڭ تۇرمەگە جابىلۋىمىزعا، ايداۋعا تۇسۋىمىزگە سەبەپ بولدى دەي المايمىن. جاسىرىپ-جاپپاي ايتار بولسام، ءوز قانداستارىمىز، ءوز جاقىن دوستارىمىزدىڭ جاپقان جالاسى سەبەپكەر بۇعان. بۇرىن كوپ اڭعارماعان ەكەم، باسقا تۇسكەندە عانا تۇرمە جىرشىسى تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ:

«دوستارىم ءوز قولىمەن بەردى ۇستاپ،

گومينداڭعا قىرقىنشى جىل باسىندا...»،

نەمەسە:

«...ايداتقان ءبىزدى ۇستاپ اعايىندار،

قوش، ەندى جولىققانشا جاقسى جاسا!» دەگەن كۇيىنىشكە تولى زارلى ءۇنىن ءتۇسىندىم. سوندىقتان وسى كەمىستىگىمىزدى ايقىنداپ تۇرىپ جازۋدى ويلادىم. بىراق، توتەسىنەن ايقايلاي جونەلۋگە جانە جول جوق. نەگە دەسەڭ، بىزدە ۇلتتىق نامىستان كەيدە رۋلىق نامىستىڭ جوعارى ەكەندىگى بەلگىلى.  «اتا-بابالارىمىزدىڭ ءبارى دە كەمەڭگەر، ءبارى دە باتىر، ءبارى دە ۇلت قامقورى» دەپ كۇپسىپ جۇرگەنىمىزدە قۇلاققا جاقپايتىن ءسوز سويلەپ، پالەگە قالمايىن دەدىم. سونداي شابۋىلدان ساقتانىپ ەپكە كوشتىم. ۇيرەنگەن ۇزاق جىلدىق ءادىس-امالىم بويىنشا قازىمىرلانباي، وتكەلدەن امالداپ ەپتەپ ءوتىپ كەتتىم. ونىڭ وزىندىك الۋان قىرى مەن سىرى بار.

–  ماسەلەن...

– كوركەم ادەبيەت – ءسوز ونەرى بولعاندىقتان امال-كوپ، قارا جولمەن ەسكى اربانى سالدىرلاتا بەرمەي، سان الۋان كولىكتى پايدالانعانىمىز ابزال دەپ ويلايمىن. قىتاي قازاق ادەبيەتىندە مىنە وسىنداي ويدىڭ جەتەگىمەن ىزدەنۋشىلەردىڭ ۇلكەن شوعىرى بار. ءبىزدىڭ ادەبي تىرلىگىمىزدەگى وسى ءۇردىس الەمدە وزىندىك ورنى بار حانزۋ ادەبيەتىن دە كەي-كەيدە ەلەڭ ەتكىزىپ قويادى. بىراق مۇنداي ىزدەنۋدى «سوزبەن ويىن سالۋ» دەپ ءتۇسىنۋ – ۇلكەن اعاتتىق. قانداي تاسىلمەن جازساڭ دا، قويىلاتىن جالعىز عانا تالاپ: كەنەلۋى كوركەمدىك، سەنىڭ وقىرمانىڭ بولۋ كەرەك. جازۋشىنىڭ دا، شىعارمانىڭ دا تاعدىرى – وقىرماننىڭ قولىندا. ءبىز ەشقاشان وقىرمادى قولىمىزدان قولدان جاساي المايمىز، زورلىقپەن تابا المايمىز. تەك وقىرمانداردىڭ كوڭىلىنە جاعاتىن شىعارما جازا الامىز.

– قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا كوز جىبىرەتىن بولساق، «قازاق ادەبيەتى» – «قازاقستان قازاق ادەبيەتى»، «قىتاي قازاق ادەبيەتى»، «موڭعول قازاق ادەبيەتى» دەپ سان سالاعا ءبولىنىپ كەتە بارادى... مۇنى ءبىر ارناعا قۇياتىن كۇن قاشان تۋادى دەپ ويلايسىز؟

– جالپى، قازاق ادەبيەتىن ۇلكەن ارنالى وزەن دەسەك، ءار ەل، ءار وڭىردەگى تاراۋ-تارماقتارىمەن ءتىپتى ۇلعايىپ، شالقىپ، تاسىپ كەتە بەرمەك... بۇل قۇبىلىس – ادەبيەتىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەيتىن ءبىر بەلگى. ءبىز ءبىر ۇلت بولعانىمىزبەن ساياسي ءتۇزىمى، قوعامدىق قارىم-قاتىناسى، تىنىس-تىرشىلىگى ۇقسامايتىن ءتۇرلى ەلدەردە جاساپ جاتىرمىز. وسىنداي ۇقساماستىق حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرىنە، پسيحولوگياسىنا بەلگىلى ىقپالدار جاساعانىن جاسىرا المايمىز. مۇنىڭ مىسالىن الىستان ىزدەمەي-اق، قازىر مىنا قازاقستانداعى «ورالماندار» مەن «جات جەرلىك قانداستار» اراسىندا اندا-ساندا تۇسىنبەستىكتىڭ تۋىنداپ قالىپ جۇرگەنى دە دالەل بولا الادى.

ادامدار اراسىنداعى وسى تۇسىنبەستىك قازىر ادەبيەتىمىزدە دە ايقىن تۇردە ساقتالىپ وتىر. وزگە ەلدى ايتپاعاندا، مىنا قازاقستان مەن قىتاي – ەجەلدەن كورشى ەلدەر، ۇزاق زاماننان بەرى وسى ەلدەگى قازاقتاردىڭ اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس دەرلىك. ءباسپاسوزى، راديو، تەلەارنا حابارلارى دا ەركىن ارالاسىپ تۇرادى. تەك ادەبيەتىمزدىڭ ارالاستىعىنداعى جالعىز كەدەرگى – ءالىپبيدىڭ بولەكتىگى. قازاقستان كريليتسيانى، ال قىتاي قازاقتارى احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساپ بەرگەن توتە جازۋىن قولدانادى. بۇل قۇبىلىس، ارينە، جات حالىققا كەدەرگى بولعانىمەن، زيالى قاۋىم ءۇشىن ۇلكەن كەدەرگى ەمەس. سويتسە دە، قازاقستانداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كوبى قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنەن بەيحابار. ءتىپتى، «قىتاي قازاقتارىندا كوركەم ادەبيەت جوق» دەيتىندەرى دە تابىلادى. باسپاسوزدە مۇنداي پىكىرلەردى ەش شىمىرىكپەستەن اندا-ساندا جازىپ تا ءجۇر. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزبەن دۇرىستاپ تانىسپاي جاتىپ، ات ءۇستى پىكىر ايتقاندارعا ءبىزدىڭ قالامگەرلەر نەداۋىر رەنىش تانىتتى. وزگە ۇلتتارمەن سىيلاسىۋعا، رۋحانيات الماسۋعا مادەنيەتى جەتكەن قازاق ەلى جازۋشىلارىنىڭ ءوز قانداستارىن كوزگە ىلمەي، الىمسىنباي سويلەۋى تىم كەۋدەمسوقتىق، انايى مىنەز ەكەنىن ايتىستى. ارينە، كەيبىر قازاقستان جازۋشىلارى «قىتاي قازاعىندا كوركەم ادەبيەت جوق» دەگەنمەن بار نارسە جوق بولىپ قالمايدى. قىتاي قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارى دا قازاقستاندا دا، وزگە ەلدەردە دە جارىق كورىپ، جاقسى باعاسىن الىپ ءجۇر. مۇنداي پىكىر ارينە، ارالاسپاۋشىلىقتان تۋىنداپ وتىر. ءبىزدىڭ جاستارىمىز وسى تۇسىنبەۋشىلىكتى جويۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس ىستەۋلەرى كەرەك دەپ بىلەمىن.

قازىر دۇنيە ماتەريالدىق جاقتان دا، رۋحاني جاقتان دا شۇعىل وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىر. بىراق ءبىر عاجابى – جالپى قازاق ادەبيەتى كوزقاراسى جاعىنان دا، ادەبي ءتاسىل جاعىنان دا وسى وزگەرىستەرگە سايكەسپەي، ءتىپتى، سايكەسكىسى دە كەلمەي وتىرعان سياقتانادى. بۇرىن مەيلى قازاقستان ادەبيەتى بولسىن، مەيلى قىتاي قازاق ادەبيەتى بولسىن سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ تاپتاۋىرىن جولىمەن تارتا بەرگەنى شىندىق. ساياسي باعداردى باسشىلىققا الدىق. شىندىقتان الشاقتادىق، تاريحتى، ادام ءومىرىن ساياسيلاندىردىق. سول سەبەپتى تالاي ادەبي مۇرامىز بۇگىنگى وقىرماننىڭ رۋحاني ازىعى بولۋعا جارامسىز بولىپ قالدى. مۇنى قۇي مويىندا، قۇي مويىنداما، اقيقاتى وسى. مەن مۇنداي كونە كوزقاراس پەن كونە ءتاسىلدى ءبىز سياقتى قارت جازۋشىلار عانا مالدانىپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلاسام، ولاي ەمەس ەكەن، جاس قالامگەرلەرىمىزدىڭ دە سول كونە كوزقاراسپەن جۇرگەنىن بايقادىم. 

– بيىل قىتاي قالامگەرى مو يان بۇكىل الەمدىك «نوبەل» سىيلىعىن ەنشىلەدى. قازاقستاندىق باق-تا «مو يان قىتايدى «قورلاعانى» ءۇشىن ماراپاتتالدى» دەگەن ءسوز تارادى. مو يان شىنىمەن دە قىتايدى ماسقارالاعانى ءۇشىن «نوبەل» سىيلىعىن الدى ما؟

– جاقىندا ءبىر جاس قالامگەردىڭ: «قىتاي جازۋشىسى مو يان قىتايدى ماسقارالاپ جازىپ «نوبەل سىيلىعىن الدى...» دەگەن پىكىرىن كورىپ جاعامدى ۇستادىم. وسىنى ايتقان قالامگەر، شىنى كەرەك، مو ياندى بىلمەيدى، ءتىپتى، بىردە ءبىر شىعارماسىن وقىماعان. ايتەۋىر، ەسكى ساياسي كوزقاراس بويىنشا الەمدىك بەدەلگە يە سىيلىقتى قارالاۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان سياقتانادى. مو ياان – قىتايداعى رەفورمادان كەيىن ادەبيەتكە كەلگەن حانزۋدىڭ تاڭداۋلى جازۋشىسى. «قىزىل گاۋلياڭ» رومانىن 28 جاسىندا جازعان. ول «نوبەل» سىيلىعىن «قىزىل گاۋلياڭ» رومانى ءۇشىن ەمەس، «باقا» دەگەن رومانى ءۇشىن الدى.

مو ياننىڭ سىيلىققا يە بولۋى قازىرگى قىتاي قوعامىنا ۇلكەن ماقتانىش اكەلدى. ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى كورنەكتى تۇلعالار جاپپاي «بۇل سىيلىقتىڭ بەرىلۋى ءادىل بولدى» دەستى. توراعا حۋ جىنتاۋدىڭ ءوزى وعان تەلوفون شالىپ، قۋانىشتى لەبىزىن بىلدىرسە، ورتالىق ساياسي كەڭەستىڭ تۇراقتى مۇشەسى لي ءشاڭچۇن مو ياننىڭ ۇيىنە بارىپ قۇتتىقتادى. ال، ونىڭ اتامەكەنى شاندۇڭ ولكەسىندەگى جەرلەستەرى مەرەكەلەر ۇيىمداستىرىپ، جينالىستار وتكىزدى. «قىزىل گاۋلياڭ» مادەنيەت سارايىن سالۋ جونىندە قولما-قول شەشىم قابىلدادى. قۋانىشتارىن مو يانمەن وسىلاي ءبولىستى. ەگەر وسى جازۋشى قىتايدى ماسقارالاعان بولسا، ونىڭ سىيلىق الۋى قىتاي قوعامىندا مىنانداي جاعىمدى ءدۇمپۋ تۋدىرماعان بولار ەدى... راس، مو يان – سونداي ءبىر باتىلدىقپەن قوعامدىق كىناراتتاردى تەرەڭ اشقان جازۋشى. ول ءوزىن قىتايدىڭ ۇلى سىنشىل رەاليست جازۋشىسى لۋ ءشۇننىڭ جولىن ۇستانۋشى سانايدى. ءوز سوزىمەن ايتار بولساق: «مەن، لۋ ءشۇن مىرزا ايتقانداي، سومكا ىشىندەگى ءوزىمدى جازدىم»، – دەيدى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، مۇنداي شىن ءومىردى، شىنايى بەينەنى سۋرەتتەگەن جازۋشىلار قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگى ورناعاننان كەيىن ءبىر مەزگىل جوعالىپ كەتكەن ەدى. دىڭ شاۋپىڭ رەفورماسىنان كەيىن قايتادان بوي كورسەتە باستادى. مۇنداي جاڭالىقتى وقىرمان دا، بيلىك تە جاقسى قابىل الدى. سەبەبى، بۇل جاڭاشىلداردىڭ ءبارى دە، قىتايدىڭ ۇلتتىق رۋحتاعى قالامگەرلەرى ەدى. ولار ءوز ۇلتىن جانىنا بالايدى. وتاننىڭ گۇلدەنىپ-كوركەيۋىن تىلەيدى. سوندىقتان ۇلتتىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزەتىن، ومىردەن ارتتا قالىپ قويعان عۇرىپ-ادەتتى، مىنەز-قۇلىقتى اياۋسىز سىنعا الادى. اسىرەسە، ۇلتتىڭ ءوز كەزىندەگى ناداندىعى، قورقاقتىعى، ىنتىماقسىزدىعى سالدارىنان حالىقتىڭ تارتقان ءجابىر-جاپاسىن بۇكپەسىز جازادى. سول ارقىلى بۇگىنگى بىرنەشە ءجۇز ميلليون قىتاي جاستارىن ۇلتتىق رۋحپەن قارۋلاندىرۋعا تىرىستى. مو ياننىڭ جازعاندارى – اششى بولسا دا، شىندىق. مۇنى قىتاي قوعامى ءتۇسىنىپ وتىر، قولداپ-قورعاپ وتىر. ال ءبىز ءبىر شەتتە تۇرىپ، ول جونىندە وزىمىزشە تون پىشەمىز. مۇنىمىز قالاي دەسەك تە، ۇنامسىز مىنەز، ۇياتتى ءىس بولعان.

ودان سوڭ جاس قالامگەرلەردىڭ تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋك جونىندە ايتقان سىنى دا قيسىنسىز. وعان «تۇرىكتەر ءوز كەزىندە ارميانداردى قىرعىندادى» دەگەن ءسوزى ءۇشىن «نوبەل» سىيلىعى بەرىلدى» دەپ كەسەتە سويلەيدى. ەگەر ورحان پامۋكتىڭ تاپ وسى ءسوزى شىندىققا ساياتىن بولسا، ارينە، ماداقتاۋعا تاتيدى. نەگە دەسەڭىز، ادام بالاسىنا جاساعان قياناتتى اشكەرەلەۋ – ءاربىر ارلى ادامنىڭ باس تارتۋعا بولمايتىن بورىشى. شىندىقتى جاسىرۋ، جاۋىردى جابا توقۋ – ءوز وي-پىكىرى جوق، بيلىكتىڭ سويىلىن سوققان موندىباستاردىڭ ءىسى. مۇنى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاس قالامگەرلەرى البەتتە تۇسىنەدى. سوندىقتان ورحان پامۋكتى سىناۋدىڭ ورنىنا ودان ۇيرەنۋىمىز، ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ارينە، ونداي ءىس قولدان كەلسە...

سوزدەن ءسوز شىعادى. كەشەگى وتكەن ۇلى اباي قازاقتى قانداي سىنادى. سوندا ول ءوز ۇلتىن جەك كورىپ، تۋعان حالقىن ماسقارالادى دەي الامىز با؟! جوق، اباي – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق اقىنى. قازاقتى جانىنداي جاقسى كوردى. بار ارمان-تىلەگى ءوز ۇلتىنىڭ، ءوز حالقىنىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋى بولدى. ۇلتتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىنە كەسە كولدەنەڭ بولعان وسال تىرلىگىمىز بەن ناشار قىلىعىمىزدى جەر-جەبىرىمىزگە جىتكىزە سىندادى. كوزىنەن قاندى جاس اعىزا وتىرىپ سىنادى. بۇگىن ءبىز سول اباي ايتقان مىندەرىمىزدى تۇزەۋ ۇستىندەمىز. كوركەيىپ-گۇلدەنۋ ۇستىندەمىز.

ەندەشە، بىزدە قازىر جەتپەي وتىرعان باستى كەمىستىك –  قازاق ادەبيەتىمىزدە ورحان پامۋك پەن مو يان سىندى تۇلعالاردىڭ شىقپاي وتىرعانى. ءتىپتى، ونداي تۇلعالار بولسا دا «جوقتىعى» تانۋىمىز بەن دارىپتەۋىمىز كەمشىندىگىنەن دەپ بىلەمىن.

–  ءسىز مۇنى قانداي ماعىنادا ايتىپ وتىرسىز؟

– مۇنى ەشقانداي تەرىس ماعىنادا ايتىپ وتىرعانىم جوق. انىق-قانىعىن بىلمەي جاتىپ سىرتتان تون پىشەتىن سىنشىلارعا قاراتىپ ايتىپ وتىرمىن. وسىعان قاتىستى ءبىر مىسال ايتا كەتەيىن. قىتايدىڭ «باتىسقا ساپار» دەگەن اتاقتى فانتازيالىق رومانى جانە وسى رومان نەگىزىندە تۇسىرىلگەن كوپ سەريالى تەلەفيلم بار. سول تەلەسەريالدىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى – جىن-شايتانداردى الاستاۋمەن كوزگە تۇسەتىن سۇڭ مايمىل. اسقان ەر جۇرەك، ءارى ماسكۇنەم مايمىلدىڭ كەي-كەيدە ءوز قوجاسى تاڭ قازىرەتتىڭ دە ءسوزىن تىڭداماي شالىقتاپ كەتەتىنى بار. ونىڭ بۇل قىلىعىنا توزبەگەن اسپان ءامىرشىسى سۇڭ مايمىلدىڭ باسىنا الداپ ءجۇرىپ سىيقىرلى قۇرساۋ سالادى. ودان سوڭ ول شەڭبەردى تارىلتاتىن، كەڭىتەتىن دۇعانى تاڭ قازىرەتكە ۇيرەتەدى. قۇدىرەتتىڭ كۇشى دەگەن مىنە سول – ەندى تەنتەك مايمىل قالايدان قالاي قيعىلىق شىعارسا بولدى، تاڭ قازىرەت بۇرىنعىداي داعدارىپ تۇرماستان، اسپان ءامىرشىسى ۇيرەتكەن دۇعاسىن وقىپ جىبەرەدى. سۇڭ مايمىل قيعىلىعىن جالعاستىرۋ بىلاي تۇرسىن، قۋ جانىن قويارعا جەر تاپپاي دوڭبەكشيدى. دۇعانى توقتاتۋىن ءوتىنىپ، تاڭ قازىرەتتىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جىلاپ-ەڭىرەيدى. وزىنە قالتقىسىز ادال قىزمەت كورسەتۋگە انت بەرەدى. بۇل تەلەحيكايادا تاعى ءبىر كوزگە تۇسەتىن نارسە – سۇڭ مايمىلدىڭ التىن كۇرزىسى. وسى كۇرزىمەن ءبىر سىزىق سىزدى بولدى، جىن-شايتان دەگەندەردىڭ ودان اتتاپ وتە الماي قور بولادى. تاڭ قازىرەتتىڭ قاسيەتتى ەتىن جەۋگە اڭسارى اۋعان جىن-شايتانداردان سۇڭ مايمىل ونى وسى كۇرزىسى ارقىلى قورعايدى. زاۋدە قازىرەتتىڭ قاسىنان ءبىر جاققا كەتۋگە تۋرا كەلسە، سۇڭ مايمىل التىن كۇرزىمەن جەرگە ءبىر شەڭبەر سىزادى دا تاڭ قازىرەتتى سول شەڭبەردىڭ ىشىنە وتىرعىزىپ كەتەدى. بۇل شەڭبەر – ول ءۇشىن الىنباس قامال، الاڭسىز وتىرا بەرەدى. سويتسە دە، سايتاننىڭ ازعىرۋى وڭاي ما، اندا-ساندا الداۋعا ءتۇسىپ شەڭبەردەن شىعىپ كەتىپ، بالەگە ۇشىراپ جۇرەدى...

فانتازيالىق اڭىز بولعانىمەن، مۇنىڭ استارىندا عاجايىپ ءپالساپا جاتىر. بەينەلەپ ايتار بولساق، ءبىر شاقتا ءبىزدىڭ دە باسىمىزدا وسىنداي سىيقىرلى قۇرساۋ بولدى. ءبىز اتتاپ وتە المايتىن التىن كۇرزىنىڭ سىزىعى دا بار ەدى. قازىر وسى سيقىر شەڭبەر مەن التىن كۇرزى سىزىعى جوق بولسا دا، ۇزاق زامان سول شەڭبەرگە باسىمىز ابدەن ۇيرەنىپ، التىن كۇرزى سىزىعىنا جولاماۋدى ادەتكە اينالدىرىپ كەتكەندىگىمىزدەن ارتىق بىردەمە ايتا الماي، نە ىلگەرى اتتاپ باسا الماي، اينالسوقتاۋمەن ءجۇرمىز. ەگەر ءبىز ەندى تاڭ قازىرەت قانشا سيقىر دۇعا وقىسا دا، شەڭبەردىڭ باسىمىزدى قىسا المايتىن، التىن كۇرزىنىڭ دە قاسيەتى قالماعانىن شىنايى سەزىنەر بولساق، ادەبيەتىمىزدىڭ مۇنان دا بيىك بەلەسكە كوتەرىلەتىنىنە سەنىمىم كامىل.   

– قىتايداعى كوزى ءتىرى جازۋشىلاردان وق بويى وزىپ تۇرعان ەكى جازۋشىنى جاقسى بىلەمىن. ونىڭ ءبىرى – جۇماباي ءبىلالۇلى، ال ەكىنشىسى – ورازقان احمەت. وسى ەكى جازۋشىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاندا كىتاپتارىنىڭ باسىلىپ شىقپاۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟     

– مەنىڭ كىتاپتارىم قازاقستاندا باسىلىپ شىققان جوق. ويتكەنى «كىتابىمدى باسىپ بەرىڭدەرشى!» دەپ ەسىك جاعالايتىن ادەت مەندە جوق. مۇمكىن، جۇماباي ءبىلالۇلىندا دا سونداي مىنەز بار شىعار. ونىڭ ۇستىنە اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشىلار «قىتاي قازاقتارىندا كوركەم ادەبيەت جوق» دەپ وتىرعان سوڭ بەرگىم كەلمەگەنى دە بار. سوندىقتان مەن قازاقستان وقىرماندارىنا بەيتانىس قىتايداعى قازاق جازۋشىسىمىن. قازاقستان باسىلىمدارىندا بار-جوعى ءتورت اڭگىمەم جارىق كورگەن. ونىڭ ەكەۋى «جۇلدىز» جۋرنالىنا باسىلدى. قايدان العانىن بىلمەيمىن، مۇحتار ماعاۋين «جۇلدىز» جۋرنالىنا «تولقىندى كول» دەگەن اڭگىمەمدى بەرىپتى. ونىڭ شىققانىن دا بىلمەيمىن، كەيىن مۇحتار ماعاۋين قىتايعا بارعاندا ءوزى ايتتى: «ورەكە، ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزگە عاشىق بولىپ قالدىم، جانە بىرەۋىن بەرىڭىز!»، – دەدى. مەن: «مۇحا، ءسىز مەنى اسىرا ماقتاپ وتىرعان جوقسىز با؟» – دەپ ەدىم. ول كۇلىپ: «جازۋشىنىڭ قالام قارىمىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن ءبىر اڭگىمەسىنەن بىلۋگە بولادى»، – دەدى. سودان «دورەگەي» دەگەن اڭگىمەمدى الىپ كەتىپ، 2002 جىلى  «جۇلدىزعا» جاريالاپتى. سول ءۇشىن مۇحاڭا العىسىم شەكسىز.

ال قىتايدا مەن مەملەكەتكە تانىمال جازۋشىلاردىڭ ساناتىندامىن. شىعارمالارىم حانزۋ تىلىنە، سونىمەن بىرگە ەل ىشىندەگى ۇيعىر، مۇڭعىل، تيبەت، كورەي، قىرعىز سياقتى از ساندى ۇلت تىلدەرىنە كوپتەپ اۋدارىلعان. ءىشىنارا شىعارمالارىم اعىلشىن، جاپون، اراب تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جارىق كورگەن. حانزۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرىرىنىڭ ادەبيەت وقۋلىقتارىندا از ساندى ۇلتتاردىڭ وكىلدىك جازۋشىلارى مارتەبەسىمەن شىعارمالارىم وقىتىلادى.

–  قىتايدىڭ مەملەكەتتىك «تۇلپار» سىيلىعىن العان «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» پوۆەسىڭىز تۋرالى ارنايى ايتا كەتسەڭىز؟

–  جاڭا «مەن اعا بۋىن قالامگەرىمىزدىڭ قالامىنا ىلىنبەي قالعان ۇساق-تۇيەك وقيعالاردى جازدىم» دەدىم. مۇنىم – شىندىق. بىراق اينالانى ەلەڭ ەتكىزەتىن ءىرى وقيعالاردى جازا المادىم. اۋەلدە قارىمىم جەتپەيدى دەپ تارتىندىم، ارتىنان وزگەلەر ول ورىسكە تۇرەن سالىپ كەتكەندىكتەن قوسانجارلاعىم كەلمەدى. سوندىقتان ۇساق-تۇيەك وقيعالاردى مالداندىم. كوبىنشە، ەلەۋسىز، بىراق ازداپ ءمان-ماعىناسى بار شىندىقتى قالت جىبەرمەدىم. قازاق – شەشەن حالىق، استارلى سويلەۋدى ۇناتادى. مەن دە وسىلاي استارلاپ قانا جازدىم. «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» پوۆەسىمدە وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن. ءبىزدىڭ اۋىلدا شەريازدان دەگەن كوپ جاساعان ءبىر قاريا بولدى. ءوزى بالا ەكەش بالامەن دە ويناپ جۇرەتىن اپەندە شالىس كىسى ەدى. ۇنەمى ات ەمەس، ەسەك ءمىنىپ جۇرەتىن. قازاقتار ەسەك ءمىنۋدى ار ساناپ، وعان ايتسا دا، قىڭق ەتپەيتىن. قاشان كورەسەڭ كوك ەسەگىن تىقىر-تىقىر جورعالاتىپ، وسى ءجۇرىسىن ماقتانىش سەزىنگەندەي، اينالاسىنا جىمىڭ-جىمىڭ قاراپ قويىپ كەتە باراتىن. ءبىر جىلى وسى كوك ەسەككە قودىعىمەن قوسىلىپ، ءبىر كەرتوبەل قۇلىن ىلەسىپ ءجۇردى. ەستىسەك، ەنەسى تۋا سالىپ ءولىپتى دە، قۇلىندى شەكەڭ وسى ەسەگىنە تەلىپ جىبەرىپتى. قاريانىڭ بۇل قىلىعىن بار اۋىل جاراتپادى. سۇمدىق كوردى. بىراق ونى ەلەگەن شەكەڭ جوق، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ جۇرە بەردى. كەيىن وسى قۇلىن ەسەيە كەلە ءتۇر-تۇرپاتى جىلقى بولعانىمەن، مىنەزى، ادەت-تالعامى ەسەكتىڭ تاپ ءوزى بوپ شىقتى. سوندىقتان بار اۋىل ونى جىلقى دەپ تانىمادى. ارامعا بالادى، «ايعىرلىعى ەرتە قوزدى» دەپ ەرتەرەك ءپىشىپ تاستادى. كەيىن وسى اتتىڭ اياعى سىنىپ ءولىمشى بولعاندا، ەشكىم باۋىزداماي قويادى. ەتىن يتكە تاستايدى. مىنە، وسى وقيعا مەنىڭ ميىمنان ۇزاق جىل بويى شىقپادى. اقىرى وسى وقيعا جەلىسىمەن «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» دەگەن پوۆەست جازدىم. سيقىر شەڭبەردەن جۇرەكسىنگەندىگىمنەن ازداپ قينالدىم. سىزىقتان سۇرىنبەي ءوتۋدىڭ امالىن قاراستىردىم. سونىمەن از، بۇلىڭعىرلاۋ پىكىر ايتتىم. نەگىزىنەن وسى وقيعا ارقىلى ازعىنداپ بارا جاتقان قازاقتىڭ ۇرپاعىنىڭ تاعدىرىن بەينەلەگىم كەلدى. مەن بەكەر شوشىپ ءجۇرىپپىن، سويتسەم وسى شىعارمانى وقىرمان جىلى قابىلدادى. قوعامدىق پىكىر دە قيسىق بولعان جوق

– سوڭعى رەت جارىق كورگەن «امانات» رومانىڭىزبەن نەنى «امانات» قىلعىڭىز كەلدى؟

– بۇل روماندا ءبىزدىڭ كورنەكتى جازۋشىلارىمىز شۇقشيىپ زەردەلەمەگەن، ءتىپتى، ايتقىلارى دا كەلمەگەن كەيبىر وقيعالارعا تۇرەن سالدىم. اشىعىن ايتار بولسام، وقيعا ءوز-وزىمىزگە جاساعان قياناتىمىز بەن قاستاندىعىمىز جونىندە ءوربيدى. بۇل رەتتە دە مەن شىندىقتان اۋىتقيتىن پىكىرگە بارمادىم. اۋىر بولسا دا شىندىقتى جازدىم. بىراق بۇل رومان وقىرمانمەن تۇتاستاي بەت كورىسىپ ۇلگىرگەن جوق. تەك ءبىر كىتابى «شۇعىلا» مەن «ىلە ايدىنى» جۋرنالدارىندا جاريالاندى. مىنە، وسىعان قاراعاندا، وزگەنىڭ سۇرلەۋىنە باسپاساق تا، بىزگە تاعى دا جەكە بەتتەيتىن ءورىس، جۇرەتىن سوقپاق تابىلاتىنىنا كوز جەتكىزدىم.

– ءبىزدىڭ وقىرماندارعا ايتار جانە قانداي ءوتىنىش-تىلەگىڭىزتەرىڭىز بار؟

– ءبىز قازاقستانداعى قازاقتار ايتا الماعان، جازا الماعان كەيبىر جايتتاردى ايتتىق. ويتكەنى بۇل كىسىلەر شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرىن تاستاپ قويىپ، ەۋروپاعا كەتىپ قالعان. تالاي شىعارمالارىن حانزۋ تىلىنە اۋداردىق. ولارعا بۇل شىعارمالار ەۋروپانىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي اسەر قالدىردى. ويتكەنى حانزۋلار ەۋروپانىڭ شىعارمالارىن الدەقاشان وقىپ قويعان. ءبىز سوندىقتان شىعىس ادەبيەتى مەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تامىرىنان ءنار الۋىمىز كەرەك. سول ءداستۇردى قالپىنا كەلتىرىپ، تۋعان ادەبيەتىمىزدى بايىتۋىمىز قاجەت. ءبىز باسقا ەلدى، باسقا ۇلتتى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزبەن عانا تاڭعالدىرا الامىز. قازىرگى كوپ شىعارمالاردى وقىپ وتىرساڭىز، بۇلاردا قازاقتىڭ حارەكترى، قازاق وبرازى جوق دەسە دە بولادى. كەيبىر شىعارمالاردى ءوزىمىز دە قابىلداي الماي قالدىق. كەشكە دەيىن بەتىن بويامالاپ كورسەتەتىن ەۋروپانىڭ سەرى جىگىتى مەن سىلقىم بيكەشتەرى سەكىلدى كەز كەلگەن جەردە باس سالىپ سۇيىسە كەتەتىن قازاقتى بۇرىن كوردىڭ بە؟ ماسەلەن، م.اۋەزوۆ «اباي» رومانىندا كورىنگەن قىزدى كورىنگەن جەردە باس سالدىرىپ سۇيدىرگەن جوق قوي. اباي مەن توعجان ەكەۋى ءبىر ءتۇن وتىرىپ اڭگىمەلەسكەن كەزدە دە، ابايعا توعجاندى سۇيدىرمەك تۇرماق، قولىن ۇستاتقىزعان جوق قوي. سوندىقتان پروزامىز بولسىن، پوەزيامىز بولسىن ۇلتتىق داستۇرگە، شىعىس ادەبيەتىنە بەت بۇرىپ، تامىرىنا قان جۇگىرتۋىمىز كەرەك. شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىندە ءالى قازاقى مىنەز، ۇلتتىق بوياۋ، ۇلتتىق حارەكتر بار. جاقسى بولساق تا، جامان بولساق تا ءوزىمىز «ادەبيەت ايدىنىندا شىقساق» دەپ ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ارمانى نە، ويى نە، تىلەگى نە دەگەن سەكىلدى نارسەلەردى ويلاپ كورۋ كەرەك. كەڭەس ادەبيەتى كەزىندەگى كوپ جازىشۋلاردا «قازاق» دەگەن ءسوز جوق، ۇلتتىق ماسەلە جوق، سوتسياليستىك ادام بار. وسى ادەبيەتتى الىگە دەيىن ۇلگى قىلىپ وتىر. مەن قاي شىعارمامدى جازسام دا ۇتتىق مۇددەنى جازدىم.

سوندىقتان دا مەن ازىراق قوياتىن ۇسىنىسىم: مەيلى موڭعولياداعى قازاق بولسىن، مەيلى قازاقستانداعى قازاق بولسىن، مەيلى قىتايداعى قازاق بولسىن، ادەبيەتىمىزدە اۋىس-ءتۇيىس جولعا قويىپ، كۇشەيتىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى ءبىلىپ-تۇسىنۋگە قول جەتكىزسەك دۇرىس بولار ەدى. ءجونى دە وسى.

ورازحان احمەت، جازۋشۋشى

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! 

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz