عاريفوللا ەسىم. كەلىن
ءبارىمىز كەلىننىڭ «اياعىمەن» دۇنيەگە ەندىك. سوندا كەلىن دەگەن كىم؟ كەلىن دەگەن كەلگەن كىسى. قازاق سولاي بولا تۇرا كەلىندى قوناق دەمەيدى. كەرىسىنشە، قىز بالانى قوناق دەۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. كەلىن قوناق ەمەس، ول وتباسىڭىزعا ەنگەن باق، بەرەكە. كەلىن دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋشى، دەمەك، ول وتباسىنىڭ ىرىسى مەن ءورىسى. بۇل دەگەن كەرەمەت ماعىنا. «قىز وسسە ەلدىڭ كوركى»، دەگەن ماتەل وسىنداي مانگە وراي ايتىلسا كەرەك. كەلىن تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋ نيەتىندە بوگدە ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقالى وتىر، ونىسى ەرلىك...
بۇل ماسەلەنىڭ وتە نازىك ەكى قىرى بار.
***
ءبىرى، ول، ءسابي كەزىنەن الپەشتەپ، قازاقشا ايتقاندا، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، الاقانعا سالىپ، ايالاپ وسىرگەن، وزەگىڭنەن ءوسىپ-ونگەن قىز بالاڭ. قىز بالا - باق قۇسى. ول ۇيادان ۇشاردا، ارينە، جۇرەگىڭ سىزدايدى، بىراق تابيعات تالابى، اتا-بابا ءداستۇرى بار، قىز بالا «جات جۇرتتىق». امالعا كونگەنمەن، بارار جەرى قانداي ەكەن دەگەن كوڭىلىڭنەن كۇدىك كەتپەي، مازاسىز كۇندەرگە، تۇندەرگە تاپ بولاتىنىمىز تاعى بار. ول بولسا، باعىنا ەرىپ، «جات جۇرتقا» اتتانباق. بارعان مەكەنى قۇتتى بولسا يگى ەدى دەپ تىلەيسىڭ. بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا اداماتا - حاۋاانا زامانىنان ءۇزىلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر، سولاي بولا تۇرا ءار اتا-انا ءۇشىن تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر.
قىز ۇزاتۋعا قاتىستى جاستىق شاقتاعى ءبىر وقيعا ەسىمدە قالىپتى.
ءبارىمىز كەلىننىڭ «اياعىمەن» دۇنيەگە ەندىك. سوندا كەلىن دەگەن كىم؟ كەلىن دەگەن كەلگەن كىسى. قازاق سولاي بولا تۇرا كەلىندى قوناق دەمەيدى. كەرىسىنشە، قىز بالانى قوناق دەۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. كەلىن قوناق ەمەس، ول وتباسىڭىزعا ەنگەن باق، بەرەكە. كەلىن دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋشى، دەمەك، ول وتباسىنىڭ ىرىسى مەن ءورىسى. بۇل دەگەن كەرەمەت ماعىنا. «قىز وسسە ەلدىڭ كوركى»، دەگەن ماتەل وسىنداي مانگە وراي ايتىلسا كەرەك. كەلىن تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋ نيەتىندە بوگدە ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقالى وتىر، ونىسى ەرلىك...
بۇل ماسەلەنىڭ وتە نازىك ەكى قىرى بار.
***
ءبىرى، ول، ءسابي كەزىنەن الپەشتەپ، قازاقشا ايتقاندا، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، الاقانعا سالىپ، ايالاپ وسىرگەن، وزەگىڭنەن ءوسىپ-ونگەن قىز بالاڭ. قىز بالا - باق قۇسى. ول ۇيادان ۇشاردا، ارينە، جۇرەگىڭ سىزدايدى، بىراق تابيعات تالابى، اتا-بابا ءداستۇرى بار، قىز بالا «جات جۇرتتىق». امالعا كونگەنمەن، بارار جەرى قانداي ەكەن دەگەن كوڭىلىڭنەن كۇدىك كەتپەي، مازاسىز كۇندەرگە، تۇندەرگە تاپ بولاتىنىمىز تاعى بار. ول بولسا، باعىنا ەرىپ، «جات جۇرتقا» اتتانباق. بارعان مەكەنى قۇتتى بولسا يگى ەدى دەپ تىلەيسىڭ. بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا اداماتا - حاۋاانا زامانىنان ءۇزىلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر، سولاي بولا تۇرا ءار اتا-انا ءۇشىن تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر.
قىز ۇزاتۋعا قاتىستى جاستىق شاقتاعى ءبىر وقيعا ەسىمدە قالىپتى.
كەڭەستىك زامان، بىراق لەونيد برەجنەۆ باسقارعان كەڭقولتىق كەز. دۋماندى ءبىر توي باستالدى. توي قىزىعى تارقاماي، ەندى ول قۇدالاردى جولعا شىعارىپ سالۋعا جالعاسقان. ويىن-قالجىڭىمىز ۇزاققا سوزىلىپ كەتسە كەرەك، قۇدالار جاعى بارار جەرلەرى شالعاي بولعاندىقتان مازاسىزدانا باستادى. بىراق ولاردىڭ بۇل جايىن تۇسىنگەلى تۇرعان ءبىز جوق. كەنەت توي ۇستىندە دە وقىس سوزدەرىمەن كوزگە تۇسكەن اقسارى كەلىنشەكتىڭ:
- ءاۋ، قۇدالار، نەسىنە جەتىسىپ تۇرسىڭدار، الار ءداندى الدىق، سەندەرگە قاۋىزى قالدى، ءبىز ەندى كەتتىك، - دەپ قويىپ قالماسى بار ما.
قۇداشا كەلىنشەكتىڭ ءسوزى ماعىنالى. شىنىندا ءبىز قاۋىز، ال ءدان دەگەنى ۇزاتىلىپ بارا جاتقان اياۋلى قىزىمىز. قولدارىنا «ءدان» تيگەندەردىڭ ءسوزى وكتەم.
كوپ كەيىن وسى حال ءوز باسىما تۇسكەندە، شايپاۋ كەلىنشەكتىڭ ءسوزى سانامدا قايتا جاڭعىردى. مۇندايدا «قىز بالا - قوناق»، - دەپ كوڭىلدى جۇباتاسىڭ دا قوياسىڭ.
***
ەكىنشى ماسەلە، كەلىننىڭ بوساعا اتتاۋى. قىز بالا ءوز ۇيىنەن ۇزاپ شىقتى، ەندى وزگە ۇيگە كەلىن بولىپ ەنبەك.
كەلگەن ادامدى قالاي قارسى الۋىمىز كەرەك. كەلىننىڭ اياعىنان دەگەنىمىز، ونىڭ وسى العاشقى قادامى ەمەس پە؟ العاشقى قادام الىسقا باستاماق. اق كەلىننەن اق اجەگە دەيىن ءجۇرىپ وتەتىن ۇزاق جول جاتىر. بۇل جول كىمگە جەڭىل بولعان. تاعدىردىڭ ءار كەلىنگە سىناق دايارلاپ قوياتىنىن كىم ءبىلگەن. قۋانىش دەگەن سەرپىلگەن ءبىر قايعى. شىركىن، قۋانىش ساعىم بولماي، قايعى ساعىم بولسايشى. مەن، اق كەلىن (شىنىندا دا اق، ادەمى ەدى) بولىپ تۇسكەن شەشەمنىڭ قيلى تاعدىرىن كوز الدىما ەلەستەتەمىن. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى، قاراساڭ كوز تويمايتىن ءسۇپ-ءسۇيكىمدى ەكى قىزى ءوسىپ كەلە جاتقاندا كۇيەۋىن «حالىق جاۋى» دەپ ۇستاپ (ول اقىن ەدى), تۇرمە ازابىنا توزە الماي وپات بولدى. اق كەلىننىڭ جەسىر، ەكى قىزدىڭ جەتىم قالۋى جازۋ ما، الدە زامان قاسىرەتى مە؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ قايدا ول كەزدە؟ كىم جەسىر قالعان كەلىننىڭ جان ازابىن ءتۇسىنبەك؟ وسىنداي اڭگىمە بولعاندا شىمكەنتتىك باۋىرىم، ءوز قايعىسىن قوسا ايتىپ ەدى.
- اكەم سوعىستا، نەمىس تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ەلگە كەيىنىرەك ورالدى. شەشەمنىڭ قولىندا اكەمنىڭ سوعىستا قازا بولعانى تۋرالى «قارا قاعازى» بار. بىراق، ول «قاعازعا» سەنبەپتى. ول ءتىرى، ءتىرى، - دەپ ەشبىر سوزگە كونبەي، 1947 جىلعا دەيىن تۋعان سىڭلىسىمەن بىرگە اۋىل شەتىندەگى جۇپىنى ۇيدە ولمەستىڭ كۇنىن كورە بەرگەن. ەشقايدا قونىس اۋدارىپ كوشپەگەن، سەبەبى ول ءۇيدى كۇيەۋى سالعان. ول ءوز ۇيىنەن سوعىسقا كەتتى، قايتقاندا دا ءوز ۇيىنە ەنسىن دەگەننەن تايماپتى. اينالا اعايىن اكەمنىڭ ولگەنىنە سەنگەن، كونگەن، تەك ءۇمىت شەشەمدە عانا ساقتالعان. «بىردە ءتۇن اۋا، «ەسىكتى بىرەۋ قاعادى»، - دەيدى شەشەم. - ول كەزدە ءۇي قورىعاندار بار، جاستىق استىنا بالتا جاستاپ جاتامىز. بالتانى قولعا الىپ ەسىككە بارساق، ءبىر تانىس داۋىس: - ەسىك اشىڭدار، - دەيدى. شەشەم شىداپ سىر ءبىلدىرمەي تىڭ-تىڭداپ تۇرسا، ءسىڭلىسى، اپا، بۇل كوكەمنىڭ ءۇنى عوي»، -دەپ بولمايدى.
اشايىق، اشپايىق دەپ تۇرعاندا اكەمنىڭ شەشەمنىڭ ەسىمىن ايتىپ جىلاپ تۇرعانىن ەستىپ، ەسىكتى اشسا، ولدىگە ساناعان ادام امان-ساۋ كەلىپ تۇر. قىزىق وقيعا سودان كەيىن باستالدى. شەشەم اكەمنەن بەس جاس ۇلكەن بولاتىن، ول اڭگىمە ءوز الدىنا ءبىر تاريح، - دەپ اڭگىمەشىل باۋىرىم ءبىر جىميىپ، ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەردى.
اراعا ەكى-ءۇش جىل سالىپ، شەشەم ءبىر اڭگىمە شەتىن شىعارىپتى.
- ەل ولدىگە ساناپ ەدى، امان-ەسەن ورالدىڭ، باسىڭ ولجا، مەن بولسام بالا كوتەرەر ەمەسپىن، ساعان سالار قولقام بار، مەنى تىڭدا. مىنا ءسىڭلىمدى سەنىڭ شاڭىراعىڭا كەلىن قىلىپ تۇسىرەم.
اكەم وقىماعان، مومىن ادام بولاتىن، بۇل سوزگە كونبەي ازار دا بەزەر بولادى. بىراق شەشەم قايتسە دە كوندىرىپ، سودان ءۇش ۇل، بەس قىز ومىرگە كەلدىك. ولاردان وسكەن ۇرپاق، قۇدايعا تاۋبە، قارا ورمان دەسەك تە بولعانداي. ءبارىمىزدى تاربيەلەگەن دە ۇلكەن شەشەمىز، سوندىقتان ونى «شەشە» دەپ كەتتىك، - دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى.
بۇل نە، كورەگەندىك پە، الدە ءوزى سىڭگەن وتباسىنا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت پە؟
قازاقتىڭ وسىنداي كەلىندەرى كوپ بولعان.
***
ويىما جورىق كەزىندە بولعان ءبىر اڭىز وقيعا ورالدى. شاپقىنشىلىق زامانى. قالا ءۇشىن قىرعىن سوعىس بولىپتى. بىردە ەكى جاق كەلىسىمگە كەلىپ، قيراعان قالادان ايەل، بالا-شاعانى بوساتپاق بولادى. جاۋلاپ الۋشىلار ۇكىم شىعارىپتى:
- ءاربىر كەلىنشەك وزىنە ەڭ قاجەتتىسىن دورباعا سالىپ ارقالاپ ءوتسىن، ولارعا تيىسپەيمىز، ال قالعاندارىنا راقىم جوق، - دەپ.
بۇيرىق ورىندالادى. كەلىنشەكتەر ءبىر-ءبىر قاپ ارقالاپ شىعىپ كەتەدى. جاۋ ىشكە ەنسە، قالعان وڭشەڭ بالا-شاعا، ايەلدەر قاپقا ەرلەرىن سالىپ الىپ شىعىپ كەتكەن كورىنەدى. كەلىنشەكتەردىڭ كۇيەۋلەرىنە دەگەن مۇنداي قۇرمەتىنە ءتانتى بولعان جاۋ جاعى قالانى قيراتۋدى، بالا-شاعانى قىرۋدى توقتاتىپتى.
حالىق ءداستۇرى بويىنشا كەلىن بارعان جەرىنەن ەشقاشان قايتپاعان. ءسىرا، قازاقتىڭ تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭ دەگەنى سول ما ەكەن. كەلىن ىرىسىمەن كەلەدى، ەندى ول ىرىس شاشىلماۋى، شايقالماۋى كەرەك. وسىنداي جاعداي وسپان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ەركەجاننىڭ باسىنا ءتۇستى. امەڭگەرلىك دەگەن سالت بار، قايتار جول جوق. تاعدىر ءسويتىپ ەركەجاندى ابايعا جار بولۋعا جەتكىزدى.
***
حالىقتىڭ «تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋ» دەگەنى قازاق كەلىندەرىنە قاتىستى فيلوسوفيا. قازاق كەلىندەرىنىڭ مىنەزى دە ۋاقىتقا ۇقساس، قايتىمى جوق.
ەسىمە سەناتور حۋسەين دوسىمنىڭ ايتقانى ورالىپ وتىر. ول قارت اپاسىنىڭ ءبىر قىلىعى تۋرالى ايتىپ ەدى. اجە ءونىپ-وسكەن ۇرپاقتارىنا:
- بالالار، تۋىپ وسكەن جەرىم، توركىنىم سىر بويى، سىر ەلى. بارماعالى ۇزاق جىلدار ءجۇزى بولدى، ساعىندىم، اپارىڭدار، - دەپتى.
ولار انا ءوتىنىشىن ەكى ەتپەي سىر وزەنى بويىنا اپارىپ:
- مىنە، داريا، - دەيدى.
اجەي وزەن بويىنا كەلىپ جايعاسىپ الىپ، بەتى-قولىن جۋىپ، ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ، ورنىنان تۇرىپ، بالالارىنا:
- كەتتىك، - دەپتى.
- قايدا، - دەگەن بالالارىنا:
- قايدا بولۋشى ەدى، ۇيگە كەتتىك، - دەپتى ەرتىپ كەلىپ ابدىراپ تۇرعان ولارعا.
***
كۇنى كەشەگى باسىمىزدان وتكەن حح عاسىردىڭ 90-جىلدارعى ەلدەگى تۇرمىستىق قيىنشىلىقتاردى جەڭۋدەگى كەلىنشەكتەردىڭ ەرلىگى ءولشەۋسىز بولعانى بارىمىزگە ءمالىم. ەلىمىزدى ەكونوميكالىق تىعىرىقتان الىپ شىققانداردىڭ ءبىرى - ايەلدەر قاۋىمى دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز. سەبەبى وسىنداي ىستەردىڭ تالاي كۋاگەرلەرى بولدىم. سونىڭ ءبىرى مىناداي وقيعا.
جول ءتۇسىپ، اعام نىعمەت ەكەۋمىز كەرەكۋ قالاسىنا ساپارعا شىقتىق. ەكى كىسىلىك كەڭ كۋپەگە بيلەت الدىق. بۇل 1992 جىلدىڭ كۇزى. كورسەتىلگەن ورىنعا جايعاسىپ وتىرا بەرگەنىمىزدە، ەسىكتى وقىس اشىپ ەكى كەلىنشەك جامىراسا:
- اعايلار، پويىز جۇرگەنشە، ۋاقىتشا جۇكتەرىمىزدى سىزدەردىڭ كۋپەگە قويا تۇرۋعا بولا ما، - دەدى. مەن اعاما، ول ماعان قارادى، ەكەۋىمىز امالسىز:
- ءيا، - دەۋىمىز مۇڭ ەكەن، الا قاپتارعا كۋپە ءىشى تولا باستادى.
اعام:
- ءبىز شىعا تۇرايىق، - دەگەن سوڭ، بىلاي بارىپ تۇردىق.
الا قاپتار كۋپەگە اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ءبىر كەزدە پويىز قوزعالدى. كۋپەگە كىرسەك، ەكەۋمىز وتىراتىن عانا ورىن قالىپتى، قالعانىنىڭ ءبارى يىق تىرەسكەن جۇك، بۇل نەسى دەگەندەي سىڭاي بىلدىردىك.
- اعايلار، ءسال-ءسال سابىر. قازىر پويىز ورنىنان قوزعالىسىمەن جۇكتەرىمىزدى رەتتەيمىز، كەشىرىم وتىنەمىز، - دەگەن سوڭ، كوندىك.
ايتقاندارىنداي، كوپ كەشىكپەي كۋپەنى جۇكتەردەن بوساتتى. بايقاپ وتىرمىز، كەشكە قاراي قىتاي كەسپەسىن جىلىتىپ، تاماق ءىشتى. مەنىڭ ونى العاش كورۋىم، جىلدام دايارلاناتىن تاعام ەكەن. ءبىرازدان سوڭ، اقىرىنداپ كوڭىلدەرى جايلاندى-اۋ دەيمىن، كەلىنشەكتەردىڭ ۇندەرى شىعا باستادى. ەندى بايقادىم، ولار ونشاقتى. جول بولعان سوڭ، اعام ەكەۋمىز ءجون سۇراستىق. سوندا ولاردىڭ ايتقانى:
- شەت ەلدەن تاۋار الىپ قايتىپ كەلەمىز، بالا-شاعا قامى ءۇشىن، - دەيدى.
مەن:
- نەگە مۇنداي اۋىر جۇمىسقا كۇيەۋلەرىڭدى جىبەرمەيسىڭدەر، - دەسەم، كەلىنشەكتەر قالجىڭ-شىنى ارالاس بىلاي دەدى:
- كۇيەۋلەرىمىزدىڭ قولدارىنا وسىنشاما اقشا بەرىپ تاۋارعا جىبەرسەك، ەكى جاعداي بولادى. ءبىرىنشىسى، اراق ءىشىپ، اقشانىڭ كوزىن قۇرتىپ، وتىرىك ايتىپ ورالادى، ارينە، تۋلاپ-تۋلاپ، اقىرى وعان دا كونەسىڭ. ەكىنشىسى، ءبىرەۋلەرمەن كوڭىل قوسىپ، سولارمەن مۇلدەم قالىپ قويۋلارى دا مۇمكىن. بۇل - قاۋىپتى. سوندىقتان مۇنداي جۇمىستا بىزدەر، كەلىنشەكتەر جۇرەمىز، - دەگەندەرىنە وزگە ايتار لاج تاپپادىم.
ماسەلەنىڭ ەڭ قىزىعى، ەرتەڭىندە كەلىنشەكتەر تۇرىسىمەن بەت-اۋىزدارىن جوندەپ، بويانىپ، ساندەنە باستادى. نەگە ولاي بولدى دەسەم، بۇلاردى پەرروندا قارسى الىپ كۇيەۋلەرى تۇر ەكەن. بايقاسام، ءبارى شەتىنەن ەتجەڭدى، بەتتەرىنەن شىبىن تايىپ جىعىلماسا دا تاماقتارى توق سياقتى. وڭدەرىنەن جوقشىلىق بەلگىسىن تابا المادىم.
شىركىن، كەلىندەر، كەلىنشەكتەر-اي! راحمەت سەندەرگە!!!
***
الىستى جاقىنداتاتىن دا كەلىن. وسى جايعا توقتالساق، ايتپاعىم، قازاق حالقىنىڭ دانالىعى، ونىڭ الەمدەگى كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الاتىن الىپ اتاجۇرتقا يەلىگىندە دەپ ءادىل ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل ىستە، اۋەلى جاراتۋشى يەمىزگە، سودان سوڭ اتا-بابالارىمىزعا شەكسىز قارىزدارمىز. الايدا وسى ماسەلەدە كەلىندەردىڭ ۇلەسى دە ەرەكشە. دانا قازاق جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن بولىپ ءبىر زامانداردا ءوزارا كەلىسىمگە كەلگەن. بۇل ءدىن جولى ەمەس. ءدىننىڭ دۋىلداپ تۇرعان جەرى ساۋد ارابياسىنىڭ ءوزىندە مۇنداي ءتارتىپ جوق. تىپتەن، وزبەك ەلىندە دە ءداستۇر باسقاشا. قازاق جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسقاندى كورگەنسىزدىك، جۇگەنسىزدىك دەپ مەيلىنشە جازعىرعان. اركىمنىڭ جەتى اتاسىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى دە سودان. شاكارىمنىڭ «قالقامان - مامىر» جىرىنىڭ مازمۇنى دا وسى جايعا ارنالعان. قالقامان اتا-ءداستۇر سالتىن بۇزعانى ءۇشىن جازىقتى بولعان. سوندا باعامداپ وتىرساق، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ دەگەنىمىز ءار اتاعا ورتاشا وتىز جىل بەرسەك، 210-250 جىلعا دەيىن ەل ىشىندە قۇدالاسۋ جوق. دەمەك، قۇدانىڭ الىس اتادان بولۋى شارت. ال، قازاقتا قۇدا بولساڭ، ەڭ جاقىن تۋىس بولعانىڭ. كەلىننىڭ الىستى جاقىنداتۋى دەگەن وسى ەمەس پە؟ الىسىم جاقىن بولسا، «قارعا تامىرلى قازاق» بولماعاندا كىم بولامىن. بۇل جەردە ەكى جاعداي بار. ءبىرى، جەتى اتاعا دەيىن ءبارى تۋىس، ياعني تۋىستىق جەتى اتاعا دەيىن سۋىمايدى. ەكىنشىدەن، وسى جەتى اتا بولىپ ۇيىسىپ وتىرعان قاۋىم، ەكىنشى ءبىر جەتى اتامەن قۇدا بولىپ تۋىسادى. قارعا تامىرلىقتىڭ تەرەڭدىگى دە وسى ەمەس پە؟
ويدى ءارى قاراي وربىتسەك، كەڭ دالانى، انا ءتىل دەگەندى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تازا ءتۇرىندە ساقتاۋشى دا كەلىن دەسەك، ارتىق ەمەس. شىندىعىندا، كەلىنمەن بىرگە اعىل-تەگىل ولەڭ-جىر، توي-دۋمان كەلمەي مە؟ ءداستۇرلى زاماندا باتىس قازاعى شىعىستان، وڭتۇستىك قازاعى سولتۇستىكتەن دەگەندەي قىم-قيعاش قۇدا بولىپ، ول قۇدالىق ەسكىرىپ سارىسۇيەكتەنسە، «قۇدالىق جاڭعىرتۋ» دەگەن بولىپ وتىرعان. ول دا كەلىندەردىڭ ءوز تۋىستارىمەن قايتا قاۋىشۋ نيەتىنەن شىققان ءىس بولسا كەرەك. ءسويتىپ، قازاق ەلى ورتاق كەڭ دالانى يگەرىپ، ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە قايماعى بۇزىلماي عۇمىر كەشكەن. بۇل اۋەلى قۇداي، ودان كەيىن كەمەڭگەر كەلىندەردىڭ ارقاسىندا. كەمەڭگەر كەلىن دەسە، جيرەنشە شەشەننىڭ العان قاراشاشى ەسىمە تۇسەدى. قاراشاشتىڭ پاراساتتىلىعىنا ءتانتى بولىپ، شىركىن، ودان اسقان قازاقتىڭ كەلىنى بولعان با دەيسىڭ. قاراشاشتاي كەلىندەردىڭ ءبىرى - دومالاق انا، ەسىمىمەن رۋ اتالىپ كەتكەن اباق كەلىن، تاعى باسقالار. قازاقتىڭ كەلىنى زەرە - قۇنانبايدىڭ اناسى بىلاي دەگەن ەكەن: «مەن قۇناشتى ءبىر كۇن دارەت الماي ەمىزىپ كورگەم جوق جانە ومىراۋىمدى تازالاپ جۋماي، ءبىسميللا دەپ ايتپاي ەمىزگەن مەزگىلىم بولعان جوق» (دۇكەنباي دوسجان. ابايدىڭ رۋحى (عۇمىرنامالىق ويتولعاۋ). استانا «فوليانت»، 2008. - 432 ب. 8-ب.). بۇعان نە ايتۋعا بولادى. حاكىم اباي وسى زەرە اجەسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن.
***
ەل ىشىندە ىستى كەلىن دەگەن اڭىز بار. ديمەكەڭنىڭ اتاسى قونايدىڭ ۇلكەن اتاسى جالمامبەتتىڭ سىلاندى دەگەن كەلىنشەگى قىمىزدىڭ ساباسىن توبىلعى، قاراعاي ءبۇرشىگىمەن ىستاپ، ساقتاۋعا شەبەر ەكەن. ۇلكەن كىسىلەر كەلىپ: «ءسىزدىڭ ساقتاعان قىمىزىڭىز نەگە بۇزىلمايدى، اشىمايدى؟» دەپ سۇراعاندا، ول كىسى: «سابانى وڭەزدەندىرمەي قايتا-قايتا بۇلاق سۋىمەن جۋىپ، جەلگە ۇستاپ بارىپ ىستاسا بولدى»، دەگەن ەكەن دەيدى. سودان ەل: «الگى ىستى كەلىننىڭ ۇيىنە بارىپ قىمىز ءىشىپ كەلەيىك»، - دەپ ايتا بەرگەن سوڭ، «ىستى كەلىن» اتالىپ كەتىپتى. كەلە-كەلە رۋ دا ىستى دەگەن اتقا يە بولىپتى دەگەن اڭىز بار.
قازاق ساناسىندا اڭىز بەن اقيقات ارالاس جۇرەتىنىن مويىنداساق، ىستى كەلىن تۋرالى ءسوز تەگىن شىقپاعان.
***
بالا كەزىمدە ەستىگەن اڭگىمە. جەتىنشى بابامىز كەنەباي بي بالاسى قارامانعا قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نەمەرە قارىنداسى شەكەر ەسىمدى قىزدى ايتتىرادى. مەزگىل جەتكەن سوڭ، شەكەر قىز ۇزاتىلۋ ءۇشىن باسىنا ساۋكەلە كيۋى كەرەك ەكەن. بويجەتكەننىڭ ادۋىندى مىنەزىن جەتە بىلەتىن جەڭگەلەرى، ونىڭ باسىنا ساۋكەلە كيگىزۋگە باتىلدارى جەتپەي تۇرسا، ونى جەڭگەلەرىنىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ:
- نەسىنە بولبىراپ تۇرسىڭدار؟ ايتەۋىر كيەتىن نارسە ەمەس پە، بۇل، - دەپ ءوزى كيىپ الىپ، اكە-شەشەسىنە بارىپ:
- قايران اكە، قوش، امان بول! انا، ءسىز دە امان بول! ال مەن كەتتىم، - دەپ ونىسىمەن قويماي:
- ءاي، الگى مەنى الاتىن قارامان قايدا ءجۇر ءوزى، - دەپتى.
كەلىن تۇسەتىن اۋىل مالىباي كولىن جاعالاي قونعان ەكەن. اۋىل ادامدارى كەلىندى كۇتىپ، قارسى الۋ قامىندا جۇرسە، بىرەۋ كەلىپ:
- كەلىن كولدە ءارى-بەرى مالتىپ ءجۇر، - دەپتى.
جەڭگەلەرى بارىپ، كەلىننىڭ ەرسى قىلىعىنا قىسىلىپ تۇرسا، شەكەر انامىز:
- ءاي، كەلىنشەكتەر، كورىڭدەر، قۇنان قويداي مالتيمىن با، الدە دونەن قويداي مالتيمىن با، - دەپتى.
وسىنداي دا مىنەزدى كەلىندەر بولعان.
***
كەلىن دەگەن ماعىنا قاي كەزدە وزگە كۇيگە وتپەك؟
سونداي جاعداي ءسىرا، ءوزى بولا ما ەكەن؟
ويلايمىن، «كەلىن» دەپ ايتاتىن ۇلكەندەر قالماعاندا.
ول اجەدەن قارياعا اينالعاندا.
...تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، قۇتتى مەكەنىندە ماڭگىلىك جاي-كۇيىن تاپقاندا...
مۇمكىن... ءيا، سوندا.
سولاي دەگەنمەن، كەلىن بولىپ عۇمىرىن باستاپ، اق اجەگە، اينالعان اسىل انانىڭ قيلى-قيلى تاعدىرىن، قۇپيا جان-سىرىن كىم ءبىلىپ بولعان. ءبارىن ءبىلۋشى تەك قانا ءبىر اللا!
عاريفوللا ەسىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك.
استانا.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
